Kościół późnego średniowiecza na tle epoki (XIV- XV w.), podr, s. 150 -154, oprac. RM
uniwersalistyczne dążenia cesarstwa i papiestwa w średniowiecznej Europie - dążenie cesarstwa i papiestwa do zdobycia prymatu politycznego i ideowego w średniowiecznej Europie łacińskiej
schizma - rozłam w Kościele, (schizma wschodnia - rozłam między Kościołem katolickim a prawosławnym) schizma zachodnia - rozłam w samym Kościele katolickim
synod - zgromadzenie biskupów danego kraju, metropolii lub diecezji
sobór - zgromadzenie biskupów całego Kościoła pod przewodnictwem papieża, podejmujące najważniejsze decyzje w sprawach wiary i organizacji Kościoła
koncyliaryzm - pogląd głoszący prymat soboru nad papieżem
1. Król Francji Filip IV Piękny (1285 -1314) wobec Kościoła
▪ gallikanizm w polityce króla (dążenie królów francuskich do podporządkowania sobie Kościoła we Francji)
▪ konflikt z papieżem Bonifacym VIII (1294 - 1303), przyczyną było m.in. narzucenie przez króla podatków duchowieństwu fran
▪ narzucenie przez króla kardynała francuskiego jako kandydata na papieża w 1305 r. (Klemens V) oraz początek tzw. „niewoli
awiniońskiej” papieży od 1309 r. (pod naciskiem króla Klemens V przeniósł siedzibę papieży z Rzymu do
Awinionu)
▪ dążenie króla do likwidacji zakonu templariuszy i przejęcia ich majątku, pod naciskiem Filipa IV papież
Klemens V w 1313 r. rozwiązał zakon templariuszy, zostali oni oskarżeni o herezję i czary oraz spaleni na stosie
▪ polityczne znaczenie klątwy ostatniego wielkiego mistrza zakonu templariuszy - spalony na stosie w 1314 r.
Jakub de Molay (ostatni wielki mistrz zakonu) rzucił klątwę na papieża, króla i jego trzech synów, papież Klemens V i król
Filip IV zmarli jeszcze tego samego roku, żaden z trzech synów Filipa nie dożył sędziwego wieku, na nich wygasła w 1328 r.
dynastia Kapetyngów („królowie przeklęci”), podr., s. 95, zob. powieści Maurice Druon
2. Przyczyny załamania się uniwersalistycznych dążeń papiestwa w późnym średniowieczu.
- upadek autorytetu papiestwa u schyłku XIII i w XIV w. w wyniku m.in.
▪ załamania się ruchu krucjatowego
▪ konfliktu papieża Bonifacego VIII z królem Francji Filipem IV Pięknym,
▪ tzw. „niewoli awiniońskiej papieży” w latach 1309 - 1378 (pod naciskiem króla Francji Filipa IV
Pięknego papież Klemens V przeniósł w 1309 r. siedzibę papieży z Rzymu do Awinionu,
papieży awiniońskich cechował nepotyzm, symonia , dążenie do rozbudowy kurii papieskiej oraz nadmierne
przywiązanie do finansowych aspektów działalności Kościoła (wzrost opłat ściąganych z poszczególnych krajów,
np. świętopietrza), papiestwo awiniońskie cechował zatem nadmierny fiskalizm
▪ wielkiej schizmy zachodniej (w l. 1378 - 1415) : czasowego rozłamu w samym Kościele katolickim
(pod wpływem św. Katarzyny ze Sieny i św. Brygidy papież Grzegorz XI w 1377 r. przeniósł z powrotem siedzibę papieży z
Awinionu do Rzymu, po jego śmierci w 1378 r. część kardynałów wybrała papieżem Urbana VI rezydującego w Rzymie,
część zaś Klemensa VII mającego swą siedzibę w Awinionie, wówczas to niektórzy władcy katolickiej Europy uznali papieża
rzymskiego, inni zaś awiniońskiego, nie udało się przezwyciężyć schizmy na soborze w Pizie w 1409 r. - wybranego wówczas
papieża nie uznał ani papież rzymski ani antypapież awinioński, schizma zachodnia została przezwyciężona dopiero na
soborze w Konstancji w 1415 r., gdzie uznano Marcina V za jedynego papieża)
- ukształtowanie się w późnośredniowiecznej Europie idei suwerennych monarchii stanowych,
politycznie niezależnych zarówno od cesarstwa jak i od papiestwa (zgodnie z zasadą „rex est
imperator in regno suo” - „ król jest cesarzem w swoim królestwie”)
- kryzys społeczny w Europie Zachodniej doby późnego średniowiecza (spowodowany np. „czarną
śmiercią” - epidemią dżumy w Europie w latach 1348 - 1349, w wyniku której liczba mieszkańców Europy
zmniejszyła się o jedną trzecią lub o 25 % ) , podr., s. 143, relacja źródłowa, podr., s. 147 - 148
▪ społeczne i gospodarcze skutki „czarnej śmierci”: wywołała kryzys gospodarczy w wyniku
wyludnienia wielu regionów Europy Zachodniej, przyczyniła się do powstania ruchu biczowników i
mistyków” (podr., s. 152) oraz natężenia prześladowań ludności żydowskiej (podr., s. 146)
3. Herezje w okresie późnego średniowiecza: np. herezja Johna Wiklefa, husytyzm, ruchy
biczowników
4. Ruchy religijne i społeczne w Anglii XIV w., podr., s. 146,151- 152
▪ herezja Johna Wiklefa w XIV w. (doktor teologii, profesor uniwersytetu w Oksfordzie, poglądy: przeciw
prymatowi papieża w Kościele i kultowi świętych, Biblia jedynym źródłem wiary, odebranie Kościołowi majątków,
jego uczniem był Jan Hus) i religijno - społeczny ruch lollardów (wędrowni kaznodzieje, propagujący
poglądy Wiklefa) jako „angielska prereformacja”, podr. , s.146, 151 - 152
▪ antyfeudalne chłopskie powstanie Wata Tylera (1381 r.), do pewnego stopnia zostało zainspirowane
poglądami Wiklefa oraz działalnością lollardów, którzy domagali odebrania Kościołowi majątków ziemskich,
podr., s. 146, 151- 152
5. Sobór w Konstancji (1414 - 1418), podr. ,s. 151
- przezwyciężenie schizmy zachodniej (rozłamu na papiestwo rzymskie i awiniońskie), nowym
papieżem wybrano Marcina V
- spalenie na stosie Jana Husa w Konstancji w 1415 r. (przybył na sobór w celu przedstawienia swoich poglądów,
uzyskując od cesarza Zygmunta Luksemburczyka gwarancję bezpieczeństwa - tzw. list żelazny)
- spór między koncyliarystami (zwolennicy koncyliaryzmu - poglądu głoszącego prymat soboru nad papieżem) a
kurialistami (zwolennicy prymatu papieża nad soborem)
- spór polsko - krzyżacki na soborze w Konstancji: polemika Pawła Włodkowica z Janem Falkenbergiem
▪ Paweł Włodkowic: profesor uniwersytetu krakowskiego, przedstawiciel króla Władysława Jagiełły
na soborze w Konstancji, polemizował na soborze z przedstawicielem zakonu krzyżackiego Janem
Falkenbergiem, w swoim traktacie „O władzy cesarza i papieża nad niewiernymi ” przedstawionym na
soborze uznał, że poganie mają prawo do posiadania własnych państw, chrześcijanie nie mają prawa
poganom siłą odbierać zamieszkałych przez nich ziem, a także nie mają prawa stosować przemocy chcąc
nakłonić pogan do przyjęcia chrześcijaństwa, w wojnie obronnej poganie mogą korzystać z pomocy
chrześcijan oraz pomagać im w wojnie o charakterze obronnym, podobnie jak Stanisław ze Skarbimierza
(także profesor uniwersytetu krakowskiego uczestniczący w soborze w Konstancji) podzielił wojny na sprawiedliwe (np.
wojna obronna) i niesprawiedliwe, poglądy Pawła Włodkowica przedstawione na soborze w Konstancji
podważały zatem sam sens istnienia państwa krzyżackiego, ponadto Paweł Włodkowic i Stanisław ze
Skarbimierza na soborze odpierali ataki Jana Falkenberga, który oskarżył Jagiełłę i Witolda o to, że nadal są
poganami
▪ Jan Falkenberg - niemiecki dominikanin, przedstawiciel zakonu krzyżackiego na soborze w
Konstancji, gdzie zarzucił Władysławowi Jagielle, Witoldowi i Litwinom chrzest pozorny oraz to, że nadal są
poganami („fałszywymi chrześcijanami”), uważał, że zakon krzyżacki ma prawo (zarówno moralne jak i stanowione)
do podboju ziem zamieszkałych przez pogan
wystąpienie Pawła Włodkowica na soborze w Konstancji, podr., s. 168
wystąpienia Jana Falkenberga na soborze w Konstancji, podr. .s 169, dalsze losy Jana Falkenberga, podr. s. 170
- na soborze w Konstancji arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Trąba uzyskał godność prymasa Polski
(pierwszy prymas Polski)
6. Próba przezwyciężenia schizmy wschodniej w XV w.
- unia florencka z 1439 r. zawarta między Stolicą Apostolską (Kościołem katolickim) a
prawosławnym patriarchą Konstantynopola (unia nietrwała m.in. z powodu zdobycia Konstantynopola
przez Turków w 1453 r. oraz nieuznawania jej przez patriarchat moskiewski)
7. Sobór w Bazylei (1431 - 1449) - obradował w Ferrarze, we Florencji i w Bazylei
spór między koncyliarystami i kurialistami oraz II schizma zachodnia latach 1439 - 1449 (konflikt papieża Eugeniusza IV z koncyliarystami doprowadził do tego, iż wybrali oni na soborze z Bazylei papieżem swojego zwolennika -Feliksa V)
doprowadzenie przez sobór do ugody z umiarkowanym odłamem husytyzmu - kalikstynami (zawarcie kompaktatów praskich w 1436 r. - zob. punkt 10)
zawarcie unii florenckiej w 1439 r.
Polska wobec soboru w Bazylei
▪ biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki wraz z uniwersytetem krakowskim opowiedział się po stronie koncyliarystów, uzyskał
godność kardynała od popieranego przez koncyliarystów antypapieża Feliksa V
▪ udział w soborze 5 profesorów uniwersytetu krakowskiego - zwolenników koncyliaryzmu
8. Duchowość w Kościele późnego średniowiecza (wybrane aspekty)
- mistycyzm w Kościele późnego średniowiecza, np. św. Katarzyna ze Sieny, św. Brygida, św. Tomasz a Kempis
- devotio moderna - nurt w duchowości chrześcijańskiej późnego średniowiecza (zapoczątkowany w
północnych Niderlandach w II poł. XIV w., kontynuowany w XV w.) akcentujący znaczenie modlitwy
indywidualnej i pogłębienie życia duchowego (osobistego kontaktu człowieka z Bogiem, a nawet
mistycznego przeżycia)
przedstawiciele devotio moderna: Gerard Groot, św. Tomasz a Kempis (autor ,,O naśladowaniu
Chrystusa”), pod wpływem devotio moderna pozostaje twórczość XV - wiecznych malarzy
niderlandzkich Jana van Eyck'a, Rogera van der Weyden
- gotyk płomienisty: późna faza gotyku, cechująca się daleko idącą ekspresją dzieła sztuki (zwł.
sugestywny motyw cierpienia, np. motyw Piety lub Chrystusa Ukrzyżowanego), z gotykiem
płomienistym można wiązać np. twórczość rzeźbiarza Wita Stwosza (il. w podr.,s. 149)
9. Kościół późnego średniowiecza wobec humanizmu i renesansu - między akceptacją a
potępieniem.
- humanizm: nurt w literaturze i sztuce u schyłku średniowiecza i w okresie renesansu, jego cechą
charakterystyczną był antropocentryzm (wszechstronne zainteresowanie człowiekiem, nie zagubioną w
zbiorowości jednostką) oraz zainteresowanie antykiem
- papieże - humaniści u schyłku średniowiecza , np. Mikołaj V (1447 - 1455) założył Bibliotekę
Watykańską), Eneasz Sylwiusz Piccolomini - Pius II (1458 - 1464): gdy został papieżem wypowiedział
znamienne słowa:„żegnaj Eneaszu, witaj Piusie”), podr., s. 153
- Girolamo Savonarola - słynny kaznodzieja we Florencji schyłku XV wieku, w swoich kazaniach
występował jako obrońca średniowiecznych wartości i ideałów oraz przeciwnik renesansu, humanizmu i
antropocentryzmu, zarzucał renesansowym twórcom (malarzom, rzeźbiarzom) niemoralność (np. to że do
malowanych świętych pozują im ich kochanki), zaś mieszkańcom Florencji nazbyt wystawny tryb życia i
przywiązanie do dóbr materialnych, popadł w konflikt z papieżem Aleksandrem VI, uznany za heretyka i
spalony na stosie w 1498 r. (podr. Operonu, s. 205)
10. Jan Hus i husytyzm w Czechach w XV w. , podr. s. 152 - 154
- husytyzm: ruch społeczno - religijny oraz polityczny ukształtowany w Czechach w I połowie XV w.
pod wpływem Jana Husa, uznany przez Kościół za herezję podr. s.188-189 - działalność i poglądy Jana Husa: uczeń Wiklefa, wykładowca uniwersytetu w Pradze, kaznodzieja,
przełożył Biblię na język czeski, podważał prymat papieża w Kościele, opowiadał się za odebraniem
Kościołowi majątków ziemskich, komunią świętą pod dwoma postaciami, wprowadzeniem języka
czeskiego w liturgii, występował przeciwko dominacji ludności niemieckiej (niemieckiej szlachty,
duchowieństwa, mieszczaństwa) w życiu politycznymi gospodarczym Czech
- spalenie Jana Husa na stosie w 1415 r. w trakcie soboru w Konstancji (przybył na sobór w celu
przedstawienia swoich poglądów, uzyskując od cesarza Zygmunta Luksemburczyka gwarancję bezpieczeństwa - tzw. list żelazny,
cesarz był zatem odpowiedzialny za jego śmierć)
- relacje źródłowe: o początkach husytyzmu, stracenie Jana Husa w świetle dwóch kronik (podr., s. 153 -154)
- wojna domowa („rewolucja husycka”) w Czechach w latach 1419 - 1436
▪ rozpoczęła się, gdy po śmierci króla Wacława IV w 1419 r. nowym królem Czech miał zostać jego brat Zygmunt
Luksemburczyk (odpowiedzialny za spowodowanie śmierci Jana Husa na soborze w Konstancji) husyci postanowili
wówczas nie dopuścić Zygmunta do tronu czeskiego
▪ ogłoszenie przez husytów swojego programu w 1420 r. - tzw. czterech artykułów praskich:
1. Prawo swobodnego głoszenie słowa Bożego, 2. Prawo do komunii św. Pod dwoma postaciami, 3. Sekularyzacka dóbr
kościelnych (odebranie Kościołowi majątków ), 4. Karanie grzechów śmiertelnych przez władzę świecką
▪ wyprawy zbrojne organizowane przeciw husytom przybrały charakter krucjat, były wspierane przez
Zygmunta Luksemburczyka - dwa odłamy husytyzmu:
▪ umiarkowany (kalikstyni, inna nazwa - utrakwisci ), zaplecze społeczne: szlachta czeska, bogate
czeskie mieszczaństwo
▪ radykalny (taboryci), przywódcy taborytów: Jan Żiżka (dowodził czeskimi ochotnikami w bitwie pod Grunwaldem
przeciw Krzyżakom) , po śmierci Żiżki w 1424 r. Prokop Wielki, zaplecze społeczne: chłopi, biedniejsi mieszkańcy
miast, część taborytów domagała się zniesienia przywilejów feudalnych szlachty i Kościoła
- bitwa pod Domażlicami w 1431: husyci dowodzeni przez Prokopa Wielkiego pokonali armię „krzyżowców”
- tabor jako rodzaj szyku bojowego w czasie bitwy stosowanego przez taborytów, polegał na zastosowaniu
przemieszczających się w czasie bitwy i połączonych ze sobą wozów bojowych, tworzyły one razem coś w rodzaju
„ruchomej fortecy” , w obrębie której znajdowała się piechota - podr., s. 180 (il. i opis)
- bitwa pod Lipanami w1434 r.: czeska szlachta (katolicy razem z umiarkowanym skrzydłem husytów -
kaliktynami) pokonali radykalny odłam husytów (taborytów), w bitwie zginął przywódca taborytów Prokop Wielki
- kompaktaty praskie z 1436 r.: porozumienie zawarte między umiarkowanym skrzydłem husytów
(kalikstynami) a Kościołem katolickim (reprezentowanym przez przedstawicieli soboru w Bazylei) i Zygmuntem
Luksemburczykiem, postanowienia kompaktatów praskich: kalikstyni uznali Zygmunta Luksemburczyka za
prawowitego króla Czech, uzyskali na obszarze Czech swobodę wyznania, prawo do przyjmowania komunii
świętej pod dwoma postaciami oraz posługiwania się w liturgii językiem narodowym (czeskim)
- znaczenie „rewolucji husyckiej”:
▪ „rewolucja husycka ” jako konflikt wyznaniowy (husytyzm został uznany za herezję)
▪ „rewolucja husycka” jako konflikt społeczny (część radykalnego odłamu husytów - taboryci - zwalczała
przywileje feudalne)
▪ „rewolucja husycka” jako konflikt polityczny (husyci chcieli niedopuścić Zygmunta Luksemburczyka do
tronu czeskiego)
▪ „rewolucja husycka” jako konflikt narodowościowy (husyci występowali przeciw dominacji ludności
niemieckiej w życiu politycznym i gospodarczym Czech)
- panowanie w Czechach „husyckiego króla” Jerzego z Podiebradów (1457 - 1471), był przywódcą
szlachty czeskiej opowiadającej się za umiarkowanym odłamem husytyzmu - kalikstynami
3