Archeologia gospodarki
I. Pozyskiwanie żywności
Rolnictwo
Wczesnośredniowieczny model organizacji upraw
Rolnictwo żarowe - wypalanie lasów pod pola uprawne. Technika najbardziej pierwotna i ekstensywna. Prowadzi do szybkiego wyjałowienia gleby (po 2-3 latach). Prawdopodobnie stosowana sporadycznie, na nowo zagospodarowanych gruntach, na etapie karczowania. Trudna do udowodnienia metodą archeologiczną.
Orka radłem - płytka ingerencja w glebę, spulchnianie bez przewracania skiby
Przenoszenie pół uprawnych - ekstensywna uprawa powodowała wyjaławianie gleby i konieczność przenoszenie pól uprawnych i wsi na nowe miejsce
Organizacja upraw od XII-XIII w.
Przemiany prawne - możliwość rozwoju wsi prywatnych
Reorganizacja techniki agrarnej pod wpływem kolonizacji. Działalność klasztorów
Nawożenie pól - poświadczone w Niemczech źródłami pisanymi od XIII w. Informuje o nim także obecność ceramiki na polach wokół wsi
Nowa organizacja gruntów wsi. System trójpolowy ograniczający wyjaławianie gleb
Niwa upraw ozimych
Niwa upraw jarych
Niwa ugorów
Niwa wspólnych pastwisk
Las gminny
Techniki i narzędzia uprawy
pozyskanie gruntów pod uprawę
karczunek lasu,
melioracja terenów podmokłych
Uprawa ogrodowa
motyka żelazna
rydel drewniany z okuciem żelaznym
Radło
w Europie Środkowej zwane słowiańskim lub polskim pługiem
slavicum aratrum, polonicorum aratrum - stosowany też jako jednostka
obliczeniowa dziesięciny.
Pług
Narzędzie orne odkładające skibę - wyposażone w asymetryczny lemiesz i odkładnicę
Zwiększa wydajność plonów, ułatwia uprawę ciężkich gleb - uważany za istotny czynnik przyspieszający rozwój ekonomiczny i społeczny
Geneza - w świecie śródziemnomorskim znany od starożytności, w Europie Środkowej rozprzestrzenił się w XII-XIII w., w Czechach i w Polsce w wyniku działalności klasztorów (głównie cysterskich) i wraz z kolonizacją
Nie wyparł radła. Oba narzędzia stosowane były w średniowieczu równolegle - w zależności od tradycji, rodzaju gleb. Radło stosowano do wtórnej orki ciężkich gleb - po pługu
Zaprzęg wołów lub konny stosowano w zależności od możliwości hodowli i tradycji regionalnych. Lepsze wyniki dawał
zaprzęg konny
Orka wołami - jarzma
Orka końmi - chomąto
Brona
narzędzie do rozbijania skib po orce pługiem
Siew
Ziarno wsiewano do zabronowanej ziemi
Żniwa
jedno z najważniejszych wydarzeń w roku,
decydujące o powodzeniu ekonomicznym całego społeczeństwa.
Czas żniw i omłotów wpływał na organizację życia religijnego i politycznego
Kluczowa rola żniw w życiu gospodarczym
miała wpływ na kulturę ludową
- modlitwy o urodzaj, o pogodę,
- zwyczaje przy pracy, zakazy i nakazy, wspólna praca,
- obowiązek pomocy.
Zboże koszono najczęściej sierpem i wiązano w snopy.
(w snopach płacono dziesięcinę)
Kosa używana była częściej przy sianokosach
-Sierpień
-
-młócenie zboża
-
-cep
Uprawy w Europie Środkowej
Zboża ozime
żyto
pszenica
Zboża jare
pszenica
owies
jęczmień
proso i ber (gorsza odmiana prosa)
gryka (tatarka)
Rośliny strączkowe
groch, soczewica, wyka
Cebula, czosnek, kapusta
Chmiel
Len i konopie,
Uprawa winorośli
Wino - podstawowy, codzienny napój w krajach śródziemnomorskich, przejęty ze starożytności.
Związane z ideologią i symboliką chrześcijańską. Niezbędne do liturgii
Przy średniowiecznym optimum klimatycznym winorośl z powodzeniem uprawiano w Europie Środkowej, także w południowej i zachodniej Polsce. Dużą rolę w jego upowszechnieniu odegrali benedyktyni i cystersi.
Hodowla
Źródła archeologiczne - zbiory kości nie oddają bezpośrednio struktury hodowli lecz głównie konsumpcję mięsa. Informują jednak o zmienności ras zwierząt hodowlanych. Źródłem informacji o sposobach koszarowania zwierząt są ślady zagród i budynków gospodarczych
Źródła pisane - testamenty i akta sądowe, rachunki handlowe
Ikonografia - informacja o technikach hodowli i sposobie traktowania zwierząt
Gatunki zwierząt hodowlanych
Bydło
-w warunkach średniowiecznej hodowli mniejsze od tura, od którego pochodzi
-w Europie Środkowej hodowano rasy krótkorogie, odporne na złe warunki
-przydatność - do zaprzęgu, krowy mleczne
Świnia
Hodowla na wsi, ale także w mieście
Rasy zbliżone do dzika, trzymane na wolnym powietrzu
Wypas w lesie liściastym, głównie w dąbrowach, ale także w obrębie wsi
Owce i kozy
Zwierzęta najwcześniej udomowione, odporne na złe warunki klimatyczne
i okresowe
niedobory paszy, hodowane także w górach, często jako gatunki podstawowe
Konie
hodowane jako zwierzęta zaprzęgowe i wierzchowce, wyjątkowo na mięso.
Powszechne były małe konie zbliżone do tarpana, rasa konik polski.
Ciężkie, rycerskie wierzchowce wywodzą się z ras wyhodowanych w Europie Zachodniej
Osły i muły
hodowano głównie w Europie Południowej i używano jako zwierzęta juczne.
Drób - kury, kaczki, gęsi - łatwe w hodowli,
zapas mięsa bez potrzeby konserwacji, jaja.
Wielkość hodowli
Duże zróżnicowania regionalne powodowane
Zróżnicowanymi warunkami naturalnymi
Sytuacją prawną chłopów (stopniem uzależnienia od feudała, charakterem i wysokością obciążeń podatkowych)
Poziomem wiedzy agrarnej
Wielkością gospodarstw
Rekonstrukcja przeciętnego inwentarza chłopa na Śląsku w XIV-XV w., według źródeł sądowych - 2 konie, 8 krów i wołów, 8 owiec/kóz, 8 świń
Myślistwo, połów ryb, zbieractwo
Polowania, zwłaszcza na duże gatunki zwierząt, objęte było regale feudalnym.
Organizowano je
- przy dworach - jako ekskluzywną rozrywkę.
- na potrzeby wojska, załóg książęcych grodów i zamków.
-Łowiectwo poza regale
Poświadczone obecnością
kości zwierząt dzikich, zwykle małych gatunków w warstwach osad wiejskich i w miastach
Rybołówstwo
objęte regale, ale z licznymi immunitetami, trudne do kontroli
-
-Ważne zwłaszcza w okresach postów
-Od XII stawy hodowlane, głównie karpi, wprowadzane przez klasztory, najpopularniejsze w Czechach - rybniki
Bartnictwo leśne
wybieranie miodu dzikich pszczół
Hodowla pszczół
znana w Europie Środkowej od wczesnego średniowiecza
Wosk
produkt masowego eksportu z Europy Środkowowschodniej i Rusi na Zachód