Archeologia miast

2. Pierwszy etap urbanizacji Europy Środkowej

I. Wczesnośredniowieczne miasta postantyczne nad Renem i Dunajem. Problem kontynuacji tradycji antycznych

• Kontynuacja czy dyskontynuacja - złożone pytanie badawcze wymagające analizy poszczególnych wątków.

1. Ciągłość zasiedlenia

• Kryzys miast przylimesowych od III w., wynikający z wewnętrznej sytuacji w Cesarstwie Rzymskim. Wyludnienie i zniszczenie większości ośrodków

• Możliwość przetrwania niewielkich grup ludności w niektórych ośrodkach - Kolonia, Moguncja.

2. Następstwo miejsca
a. powtórzenie lokalizacji civitas

Kolonia (wg. Junghannsa)

Moguncja

Trewir - Trier - Redukcja rzymskiej civitas

b. Powtórzenie lokalizacji castrum
W obrębie murów późnośredniowiecznych

Ratyzbona w X w.

Wiedeń (wg. R. Pergera)

c. Miasto na miejscu rzymskiego cmentarza i martyrium

Bonn (wg. K. Boehnera)

Xanten

3. Strefy zasiedlenia i sieć ulic.

Przemiana planów zwartych w policentryczne

Wybiórcze wykorzystanie budowli rzymskich

Dostosowanie miasta do nowej funkcji

Termy cesarskie w Trewirze

Stara i nowa zabudowa miast postantycznych

-kościoły

-termy

-budowle administracyjne

-mury obronne

-germańskie budynki drewniane

Redukcja budowli rzymskiej w średniowieczu.

Cesarska aula pałacowa - katedra w Trewirze

Wnioski

• Pytanie o kontynuację miast rzymskich we wczesnym średniowieczu zostało źle postawione

• Miasta nie funkcjonowały, ponieważ wygasły warunki gospodarcze, prawne, polityczne i demograficzne, w których były one potrzebne. Dotyczy to nie tylko pojedynczych miast, ale całego ich systemu

• Nowa ludność reprezentowała inny model cywilizacyjny - inną gospodarkę, inną hierarchię wartości i własne prawo. Miasto antyczne w swej starej postaci nie było dla niej przydatne. Wykorzystano i kontynuowano na swój sposób tylko niektóre jego elementy

II. Ośrodki rzemieślniczo-handlowe nad Morzem Północnym i Bałtykiem

• Najważniejsze cechy wspólne:

• Podstawą egzystencji był handel morski i rzemiosło

• Osada zespolona z portem położonym przy ujściu rzeki lub w osłoniętej zatoce

• Zabudowa wzdłuż nabrzeża, działki wytyczone poprzecznie do linii brzegowej

• Początkowo bez fortyfikacji, z czasem umacniane

• Wieloetniczna ludność - Fryzowie, Sasi, Skandynawowie, Słowianie

• Były przedmiotem rywalizacji państw

Przykłady

• Dorestad - fryzyjska osada z portem u ujścia Renu, wzmiankowana od 689 r. i uważana za główne karolińskie centrum handlowe nad Morzem Północnym

• Ribe - osada targowa w zachodniej Jutlandii

• Hedeby (obecnie Haithabu) - wieloetniczna osada targowa w Szlezwiku, na granicy wpływów duńskich, saskich i słowiańskich, koniec VIII- poł. XI w. - zwarta zabudowa na działkach wydzielonych wzdłuż linii brzegowej, dostosowana do handlu i rzemiosła portowego

• Ralswieck, Wolin, Truso, Stara Ładoga, Sigtuna, Birka, Bergen

• Kontynuacją szlaku handlowego ze wschodniego Bałtyku była droga na południe i wschód - do Nowogrodu, Kijowa i Bizancjum

III. Ośrodki wczesnomiejskie środkowoeuropejskiego interioru (od Renu do Wisły i Bugu)

• Cechy wspólne:

• decydująca rola ośrodka władzy

• policentryczność - składają się z kilku członów osadniczych o zróżnicowanych funkcjach:

• umocniony ośrodek władzy świeckiej

• centrum kościelne

• osada rzemieślniczo-targowa

• klasztory

• dwory możnowładców i ministeriałów

• osady rolnicze

• fortyfikacje wokół niektórych elementów kompleksu osadniczego - gród, niekiedy podgrodzie, klasztor

• plany nieregularne, wynikające z dopasowania funkcji do warunków naturalnych, kształtujące się wielofazowo. Kolejne elementy powstawały w różnym czasie, odpowiadając nowym potrzebom politycznym, militarnym, gospodarczym lub religijnym

• brak granicy liniowej i odrębności prawnej

• Nieostre granice czasowe i rzeczowe z innymi strukturami osadniczymi - grodami z osadą przygrodową, klasztorem z przyległą osadą

• Brak możliwości ścisłego wydzielenia wczesnych miast wynika z ich przejściowego charakteru. Znaczne różnice poglądów w literaturze

Würzburg

I.Gród na wzgórzu Marienberg

II.Klasztor św. Andrzeja

III.Suburbium

A.Katedra

•Klasztor Neumünster

Münster

1.Gród z katedrą i palatium

2.Klasztor Abdinghof

3.Klasztor Busdorf

4.Targowy kościół św. Pankracego

5.Plac targowy

6.Umocnienia grodu

7.Umocnienia suburbium

8.Rickerwyck

9.Szlak handlowy Hellweg

10.-11 - obszar przebadany archeologicznie

12. Villa Aspertha - osada rolnicza

13. Kaemmerhof - osada rolnicza

Hamburg - policentryczny kompleks osadniczy z biskupstwem

Hildesheim

A - klasztor św. Maurycego, B - gród biskupi z katedrą, C - klasztor św. Michała

D - klasztor św. Godeharda, E - kolegiata św. Krzyża, F -kościół św. Andrzeja z osadą targową,

G - klasztor św. Bartłomieja, H - rolnicza Villa Hildesheim

Wg. K. Weidemanna

Brunszwik przed poł. XII w.

Wczesne miasto przy siedzibie Brunonów i Welfów

Corvey and Hoexter - osady targowe przy klasztorze św. Stefana Hellweg i rola przepraw przez Wezerę.

IV. Wczesne miasta i protomiasta na ziemiach słowiańskich

• Koncepcja grodu-miasta - kupcy i rzemieślnicy czy drużyna?

• Struktura policentryczna wokół centrów władzy

• wpływ wzorców zachodnich?

• własny rozwój?

• uniwersalny model wczesnych miast dawnego Barbaricum?

Protomiasta Wielkiej Morawy (?)

• Nitra - koncentracja 6 grodów i 22 osad

• Velehrad (Stare Mesto k. Uherskeho Hradisca) - gród na cyplu wysoczyznowym, z wałem odcinkowym

• Mikulcice - trzyczłonowy gród z kompleksem osad otwartych

Praga na przełomie XII i XIII w.

wg. V. Humla, Z. Dragouna, R. Novego

Ośrodki władzy świeckiej i kościelnej

-Praski Hrad

-Vysehrad

Osady rzemieślnicze i targowe

-Suburbium pod Hradem - 1

-Osada prawobrzeżna - 15

-Suburbium pod Velehradem - 23

-Vicus teutonicorum z kościołem św. Piotra -14

Klasztory

-Strahov - norbertanie - 4

-Dwory możnych z kościołami romańskimi

Wczesne miasto wokół grodów na wysoczyźnie

Kraków przed lokacją

wg. K. Radwańskiego
Centrum władzy świeckiej i kościelnej

-gród na Wawelu (strefa I)

Osada rzemieślniczo targowa

-obronne suburbium Okół (strefa II)

Osadnictwo otwarte na północ Okołu

-osada gości z kościołem NMP

(strefa III)

Klasztor norbertanek na Zwierzyńcu

Osady rolnicze

Ołomuniec - Olomouc wg. Pavla Michny

I - Wzgórze św. Wacława - gród z palatium książęcym i katedrą

II - Wzgórze św. Piotra - umocnione podgrodzie

III - Wzgórze św. Michała - osada rzemieślniczo-targowa

Miasto wokół grodu na wyspie rzecznej

Wrocław ok. 1200 r.

Centrum władzy świeckiej i kościelnej - gród na Ostrowie Tumskim

Klasztory - benedyktynów/norbertanów na Ołbinie, augustianów na Piasku

Osady rzemieślniczo-targowe - ad sancti Adalberti, osada żydowska, osada tkaczy walońskich, Ołbin

Dwory możnowładców - dwór Włostowiców, dwór komesa Mikory

Karczmy

Osady rolnicze

•Poznań wg. K. Józefowiczówny

1. Gród książęcy i katedra na Ostrowie Tumskim

2. podgrodzie Zagórze , 3- osada rzemieślniczo-targowa Śródka (hospites?)

4. osada z kościołem św. Gotharda na lewym brzegu, 5-7 - osady otwarte (agrarne?)

Brandenburg (Brenno) przed 1157 r., wg. K. Grebe

1 - gród książęcy z kaplicą księcia Henryka-Przybysława,

10 - osada rzemieślniczo-targowa Parduin z klasztorem norbertanów (od 1147 r.)

2-9 - inne osady

Hradec Kralove circa 1300 wg. M. Richtera i V. Vokolka

Problem klasztorów żebraczych w schyłkowej fazie rozwoju wczesnych miast

Rozplanowanie kościołów jako źródło do badań topografii wczesnych miast

A - zamek

B - klasztor franciszkanów

1 - kościół św. Jana

2 - kościół św. Ducha

3 - kościół św. Wawrzyńca

4 - klasztor dominikanów

5 - komandoria krzyżacka

6 - kościół św. Krzyża

7 - klasztor dominikanów

8 - kościół św. Piotra

9 - kościół św. Mikołaja

10 - kościół św. Stefana

11 - kościół św. Marcina

12 - kościół św. Wacława

---