ECHA PRZESZŁOŚCI VIII, 2007

PL IS S N 1509-9873

Piotr Florek

Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

PIERWSZY ETAP WALKI DYMITRA I SAMOZWAŃCA

O KORONĘ CARSKĄ.

BITWA POD NOWOGRODEM SIEWIERSKIM W 1604 R.

P o czą te k XVII w iek u to o k res tzw. „w ielkiej sm u ty ” w P a ń s tw ie M o­

skiew skim . Był to czas w ielkich ruchów społecznych, w ojen dom ow ych i ob­

cych in terw e n cji. Ale n ajw a żn iejsze w y d a rz e n ia ro z eg ra ły się w zw iązku

z p ojaw ieniem się n a scenie dziejowej kolejno: D y m itra I S am o zw ań ca oraz

D y m itra II S am o zw ań ca - p re te n d e n tó w do k oro ny ca rsk iej. N a s będzie
in te re so w a ła osoba tego pierw szego1.

1 Literatura na temat Dymitra I Samozwańca jest bardzo obfita (jej skrót podajemy

poniżej). Większość prac dotyczących jego osoby koncentruje się jednak na tematyce związanej
z jego działalnością polityczną, dyplomatyczną czy nawet religijną. W artykule skoncentrujemy
się na sprawach związanych z prowadzonymi przez niego działaniami militarnymi; Wykaz
podstawowej literatury przedmiotu: A. Andrusiewicz,

Dzieje wielkiej smuty,

Katowice 1999;

tegoż:

Dymitr I Samozwaniec. Triumf i upadek,

Łódź 1993; D. Czerska,

Dymitr Samozwaniec,

Wrocław-Warszawa-Kraków 1995; tejże:

Borys Godunow,

Wrocław-Warszawa-Kraków-Ddańsk-

Łódź 1988; A. Dobrowolski,

Kto był pierwyj Łżedymitr?

, „Wiestnik Zapadnoj Rossii”, t. 9, 1866;

B. Floria,

Dymitr Samozwaniec a magnateria polsko-litewska,

„Odrodzenie i Reformacja

w Polsce”, t. 24, 1979; A. Hirschberg,

Dymitr Samozwaniec,

Lwów 1898; tegoż:

Maryna Mnisz­

chówna,

Lwów 1927; D. Iłowajskij,

Smutnoje wremia moskowskogo gosudarstwa,

Moskwa 1894;

N. Kostomarow,

Kto był pierwyj Łżedymitr? Istoriczeskije issliedowanie,

Sankt-Pietierburg

1864; tegoż:

Smutnoje wremia moskowskogo gosudarstwa w naczale XVII stoletija (1604-1613),

t. 1, Sankt-Pietierburg 1868; J. Maciszewski,

Polska a Moskwa 1603-1618,

Warszawa 1968;

J.U. Niemcewicz,

Dzieje panowania Zygmunta III,

t. 2, Kraków 1860; P. Pierling,

Dymitrij

Samozwaniec,

Moskwa 1912; S.F. Płatonow,

Oczerki po istorii smuty w Moskowskom Gosudar-

stwie XVI-XVII,

Sankt-Pietierburg 1899; tegoż:

Smutnoje wremia,

Praga 1924; R. Skrynnikow,

Borys Godunow,

Warszawa 1982; tegoż:

Samozwańcy w Rosii w naczale XVII w. Grigorij Otrie-

piew,

b.m. 1987; W. Sobieski,

Dymitr Samozwaniec a Polska,

„Studia Historyczne”, Lwów 1912;

S.M. Sołowiow,

Soczinienia,

kn. 4,

Istorija Rossii s driewniejszych wremien,

t. 7-8, Moskwa

1989; i inne.

92

Piotr Florek

K im ta k n a p ra w d ę był D y m itr - p rzez n iek tó ry c h ju ż za swego życia

n a z w a n y S am ozw ańcem ? Z n ak o m ity w spółczesny b ad acz i zn aw ca epoki
- H e n ry k W isner, odpow iedział n a to p y ta n ie k ró tk o , sucho i b ard zo szczerze:
„Kim był n a p ra w d ę , n ie w iadom o”2. P y ta n ie to z a d a w a n e ju ż od czterech

stu leci, nie zn a jd u je n ie s te ty o statec zn ej i pełnej odpow iedzi i p o zo stan ie
zap ew n e w ieczn ą taje m n ic ą . N ie is tn ie ją bow iem w iary go dn e źródła, k tó re

m ogłyby w sposób je d n o zn a czn y i o sta te c z n y ro z strzy g n ąć w szy stk ie w ą tp li­
wości. Istn ie je k ilk a w ersji n a te m a t pocho dzenia D y m itra. N a jp o p u la rn ie j­

sza z nich m ów i, iż D y m itr był zbiegłym z m o n a s ty ru m n ich em - G risz k ą
O triep iew em . P a m ię ta jm y je d n a k , że w e rsja t a z o sta ła w y lan so w a n a jeszcze

p rzez p ro p a g a n d ę c a ra B o ry sa G odunow a, osobiście zain te reso w a n eg o w tw o ­
rz e n iu neg aty w n eg o o b ra zu D y m itra. P ojaw ien ie się S am o zw ań ca j e s t ró w ­
nież p rz y p isy w an e bojarom m o sk iew sk im sp isk u ją cy m przeciw G odunowow i.

C elem sp isk u m iało być obalen ie G odunow a p rzy pom ocy po dstaw ion ej osoby,

jak o b y cudem ocalonego carew icza D y m itra 3.

N a pew no był S am ozw aniec człow iekiem p iek ieln ie in te lig e n tn y m , w y­

trw a ły m , sp ry tn y m , odw ażn ym i śm iałym , zręczn ym graczem politycznym ,
człow iekiem m oże n a w e t ro m an ty czn y m . Aby przybliżyć tło w y d a rzeń m u s i­
m y cofnąć się do 1584 r., czyli d a ty śm ierci c a ra Iw a n a IV G roźnego. P o z o sta ­
wił on po sobie dw óch synów: starsz eg o F io d o ra i m łodszego D y m itra (był
w ów czas ledw ie niem ow lęciem ). Oczywiście w ładzę objął po Iw a n ie s ta rs z y

syn Fiodor. Był w ład c ą n ieu d o ln y m , n a d o d a te k ch orow itym i n ied o ro zw in ię­

ty m um ysłow o. W jego im ie n iu sp ra w a m i p ań stw o w y m i m ia ła kierow ać ra d a
re g en cy jn a w yłoniona jeszcze za życia Iw a n a G roźnego. W jej sk ła d w chodził
m iędzy in n y m i b o jarzy n B orys Godunow, k tó ry był szw a g rem F io d o ra4. Bo­
ry s rozpoczął stopniow o w ysuw ać się n a pierw sze m iejsce w ra d z ie reg en cy j­
nej. O statec zn ie ro z p raw ił się z n ie c h ę tn y m i m u człon kam i rady, k tó ra p rz e ­

s ta ła istn ieć. G odunow za ją ł w ted y pierw sze m iejsce p rzy ca rze i w p ra k ty c e
sam sp raw o w ał w ładzę.

M ało letn i D y m itr w ty m czasie p rzeb y w ał z m a tk ą w m ieście U gliczu.

T utaj też z m a rł n a g le i tra g ic z n ie 25 m a ja 1591 r. - jak o b y ra n ią c się ś m ie r­
te ln ie podczas zab aw y z nożem . J u ż w spółcześni n ie d aw ali w iary tej w ersji
w y d a rz e ń 5.

W iększość sąd z iła , że carew icz D y m itr p a d ł o fia rą zam achow ców n a s ła ­

n ych p rzez G odunow a. Tylko on m ógł w ynieść ze śm ierci D y m itra n ajw ięk sze
korzyści. F io d o r był chory i n a d o d a te k bezdzietny. Po jego śm ierci, k tó rej
w szyscy oczekiw ali, tro n m o sk iew sk i zo staw ał pusty. Takiej sz a n sy n ie było­
by, gdyby żył D y m itr i rzeczyw iście po śm ierci F io d o ra w 1598 r., n a tro n ie

2 H. Wisner,

Zygmunt III Waza,

Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 107.

3 D. Czerska,

Dymitr...,

s. 12-17; S.M. Sołowiow, op. cit., s. 404-406.

4 Szerzej o Borysie Godunowie patrz: D. Czerska,

B o r y s.;

R. Skrynnikow,

Borys

....

5 D. Czerska,

Dymitr...,

s. 7.

Pierwszy etap walki Dymitra I Samozwańca o koronę carską.

93

m osk iew sk im za sia d ł B orys G odunow, k tó rego Sobór Z iem sk i zw ołany do
M oskw y 27 lutego 1598 r. jedn o g ło śn ie w y b rał n a c a ra 6.

R ząd y B ory sa G odunow a w sferze po lity k i w e w n ętrzn e j p a ń s tw a były

k o n ty n u a c ją lin ii c a ra Iw a n a IV G roźnego. D ąży ł on do w zm o cnienia w ładzy
w e w n ę trz n e j, j a k i do w z m o c n ie n ia pozycji m ię d z y n a ro d o w e j. W w alce

z opozycją B orys m asow o stosow ał podobne śro d k i ja k c a r Iw a n - k a rę ś m ie r­
ci lu b ze sła n ie. S iln a opozycja przeciw B orysow i is tn ia ła od p ierw szy ch d n i

jego p an o w an ia. O bejm ow ała p rz ed e w szy stk im ko ła b o jarsk ie i m ożnow ład-

cze. N iezadow olenie z rząd ó w G odunow a szybko rozszerzyło się n a w ieś oraz
w śró d w a rs tw m ie sz c z a ń sk ic h . P o stę p u ją c a c e n tra liz a c ja p a ń s tw a spow odo­
w a ła zn a czn e z a o s trz e n ie u c is k u lu d n o ści c h ło p sk ie j7. N a d o m ia r złego,
w ro k u 1601 u le w n e w io sen n e deszcze i szy bk ie n a d e jśc ie m rozów (już
w sie rp n iu ) spow odow ały w k r a ju k lę sk ę n ie u ro d z a ju . J u ż ro k później sz e ­
rz y ł się głód, a jego s k u tk i były jeszc ze o d czu w aln e n a p o c z ą tk u 1605 r.

W ro k u 1604 z P r u s i L itw y n a k ra j s p a d ła z a ra z a - d żu m a. C en y zboża

i żyw ności ro sły w z a s tra s z a ją c y m te m p ie , bo gacili się w łaściciele ziem scy
i k u p c y 8.

W szy stk ie te zjaw isk a - o stre sprzeczności polityczne i społeczne oraz

k lę sk i n a tu r a ln e , stan o w iły p o ten cja ln e źródło w strząsów , niepokojów w e­
w n ę trz n y c h i w ybuchów społecznych. D la ich u ja w n ie n ia się p o trze b n y był
tylko ja k iś w e w n ę trz n y lu b ze w n ętrz n y im p u ls. B odźcem okazało się w k ro ­
czenie pod koniec ro k u 1604 w g ra n ic e P a ń s tw a M oskiew skiego „cudow nie
ocalonego carew icza D y m itra ”, k tó ry w ra z z w sp ierający m i go o d d ziała m i
R zeczypospolitej, za m ie rza ł odzyskać „n a le żn ą” m u koron ę c a rs k ą .

N a scenie politycznej D y m itr pojaw ił się w B ra h in iu , gdzieś w połowie

ro k u 1603. Z yskał w ów czas p oparcie k sięcia A d a m a W iśniow ieckiego - m a ­
g n a ta z w ojew ództw a kijow skiego9. „Zjawił się w Polsce [człowiek], k tó ry
m ien ił się być sy n em Iw a n a W asylew icza - D y m itr Iw anow icz [...], [i] u d a ł

się do k sięcia A d a m a W iśniow ieckiego”10. K iedy S am o zw aniec po ra z p ie rw ­
szy w y stą p ił n a dw orze k sięcia W iśniow ieckiego, ja k o „cudow nie ocalony”
carew icz D y m itr i w ja k i sposób zdobył jego za u fa n ie , tego n ie w iem y. D y m itr
S am ozw aniec zw iązał się całkow icie i oficjalnie z p o lsk im i p ro te k to ra m i
i swoje w ysiłki sk iero w ał d la zdobycia ko ro ny ca rsk iej.

M ożemy zadać sobie pytanie, czy pojaw ienie się Sam ozw ańca w B rah in iu n a

dworze księcia A dam a Wiśniowieckiego było dziełem przypadku? Raczej nie.

6 Ibidem, s. 5-10; Status spraw teraźniejszych w Moskwie, Biblioteka Jagiellońska

w Krakowie, nr 102, k. 303 (dalej cyt. BJ).

7 J. Maciszewski, Wstęp, w: S. Żółkiewski,

Początek i progres wojny moskiewskiej

, War­

szawa 1966, s. 13-14.

8 Nagminnym ówczesnym zjawiskiem był kanibalizm, patrz [w:] D. Czerska,

Borys...,

s. 163-167.

9 H. Wisner,

Zygmunt III...,

s. 107; A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 22.

10 J. Budziłło,

Historia Dmitra fałszywego,

w:

Moskwa w rękach Polaków,

opr. J. Kubala,

T. Ściężor, Liszki 1995, s. 395.

94

Piotr Florek

K siążę W iśniow iecki, k tórego posiadłości p rz y le g ały do g ra n ic y polsko-

m o skiew skiej, od ro k u 16 0 1 trw a ł w n ie u sta ją c y m konflikcie ze w schodnim

są sia d e m . W ro k u ty m R zeczpospolita p o d p isała t r a k t a t rozejm ow y z P a ń ­
stw em M o sk iew sk im 11. N iestety, g ra n ic a n a w ielu o dcin kach nie b y ła d o k ład ­

n ie w yznaczona, co daw ało powód do za ta rg ó w p rz y g ran icz n y ch . S y tu a cję tę
b oleśnie odczuł sam W iśniow iecki, k tó reg o posiadłości P rz y łu k i i Ś n ia ty ń
leżały n a odcinku o ta k im n iew y jaśn io n y m do ko ń ca p rz eb ieg u granicy. Do
ty ch posiadłości rościło sobie praw o P a ń stw o M osk iew sk ie. K siążę zaś p rz y ­

w iązyw ał do m iejscow ości d u ż ą w agę, gdyż były one ta rc z ą , k tó ra o s ła n ia ła

od bliskiego w schodniego s ą s ia d a z a d n ie p rz a ń s k ie d o b ra W iśniow ieckich.
W ro k u 1603 doszło do n a ja z d u w ojsk c a rsk ic h n a te posiadłości. O bie p la ­
cówki zo stały zniszczone, a ich lu dność w y m o rd o w a n a12. „A co g o rsz a te n ż e
B orys po p o d p isa n iu pokoju z R zeczyposp olitą p osłał wojewodów z C zern iho -
w a i P u ty w la z w ojskiem i d z ia ła m i [przeciw W iśniow ieckiem u], [...] m iasto
i za m e k P rz y łu k ę k sięcia W iśniow ieckiego sp alili, lu d zi za b ili”13. W alk a to ­
czyła się z a ż a rta , w użyciu b y ła n a w e t a rty le ria , a obie m iejscow ości zo stały
całkow icie zniszczone. P o jaw ien ie się p re te n d e n ta do tro n u m oskiew skiego

daw ało k sięciu n ie p o w ta rz a ln ą sza n sę z a ła tw ie n ia sp ra w y ra z n a zaw sze.

O sad zo n y n a tro n ie D ym itr, zap ew n e bez ża d ny ch p roblem ów zgodziłby się
n a k o rz y s tn ą d la W iśniow ieckiego k o re k tę g ra n ic z n ą , k tó ra zabezpieczyłaby
o statec zn ie jego posiadłości.

K siążę A d am W iśniow iecki rozpoczął z a k ro jo n ą n a sz e ro k ą sk a lę akcję

p ro p ag an d o w ą, ag ita c y jn ą i w erb u n k o w ą. Około p a ź d z ie rn ik a ro z esłał po ca­
łym k ra ju listy - p rz ed e w szy stk im do n ajw a żn iejszy c h osobistości R zeczypo­

spolitej, p o w iad a m ia ją ce o po jaw ien iu się n a jego dw orze człow ieka p o d ające­

go się za D y m itra , s y n a c a ra m oskiew skiego Iw a n a . A gitację rozpoczęto rów ­
nież n a Z aporożu i w P a ń s tw ie M oskiew skim . A kcja p rz y n io sła p ew ne efekty.
P ie rw sz e zw erbow ane oddziały zaczęły ju ż w sty czn iu 16 0 4 r. grom adzić się
w L u b n iac h , posiadłości k sięcia M ich ała W iśniow ieckiego k u z y n a ks. A d am a
„[...] ludzi swaw olnych [...] te ra z do L ubien [Łubniów] zb ierają się chcąc prow a­

dzić tego M oskw icina [D ym itra] n a księstw o M oskiew skie”14. Nie zn am y liczby

i sk ła d u ty ch oddziałów. P raw dopodobn ie byli to zw ykli rzezim ieszkow ie,
w szelkiej m aści niespokojne duchy i bezro bo tn i żołnierze. K on cen tracja woj­

skow a w Ł u b n iach zw ią zan a b y ła z p ierw o tny m p lan em d ziałan ia, k tó ry o p ra ­

cowali A dam W iśniow iecki z D ym itrem . P la n za k ła d ał w targ n ięcie do P a ń s tw a
M oskiewskiego ju ż w m arcu 1604 r. „To łotrostw o n a ty m są, aby zaraz n a
p o cz ątk u m a rc a [1604 r.] sk u p iw szy się n a Ziem ię M osk iew sk ą w ta rg n ę li”15.

11 Diariusz wielkiego poselstwa Lwa Sapiehy do Moskwy, 1600-1601 r., oprac. J. Kiaupie-

ne, „Historiae lituaniae fontes minores”, t. 4, 2002.

12 D. Czerska,

Dymitr...,

s. 22-23.

13 Dyskurs jeśli słusznie podnieść z Moskwą wojnę czyli nie. 1606, Biblioteka Zakładu

Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, 12804/II, nr 9 (dalej cyt. BOss).

14 Janusz Ostrogski do Zygmunta III Wazy, z Ostroga, 12 I 1604, Biblioteka Polskiej

Akademii Nauk w Kórniku, 1398, k. 13 (dalej cyt. BK).

15 Janusz Ostrogski do Zygmunta III Wazy, z Konstantynowa, 19 II 1604, BK, 1398, k. 21.

Pierwszy etap walki Dymitra I Samozwańca o koronę carską.

95

J a k się okazało m arco w y te rm in w y p raw y trz e b a było zm ienić. Otóż

w połowie p a ź d z ie rn ik a 1603 r. W iśniow iecki oficjalnie pow iadom ił rów nież
k ró la Z y g m u n ta III W azę o pobycie n a jego dw orze carew icza m oskiew skie-
go16. K ról Z y g m u n t długo w a h a ł się, ja k zareag ow ać n a t ą w iadom ość. O s ta ­
teczn ie w lu ty m 1604 r. ro z esłał listy do senatorów , p o w iad a m ia ją c ich o całej
sp ra w ie i p y ta ją c jed n o cześn ie, co n ależ ało b y uczynić? W w iększości, odpo­
w iedzi sen a to ró w ra d z iły rozw agę i w y ra żały niechęć i obaw ę w p lą ta n ia
R zeczpospolitej w k o n flik t z P a ń s tw e m M o skiew skim - ty m b ard ziej, iż
w In fla n ta c h ciąg n ę ła się od 1600 r. w ojna ze Szw ecją, k tó ra w ciąż d a le k a
by ła od ro z strzy g n ięcia . B yli je d n a k i tacy, k tó rzy w idzieli sza n sę d la p a ń ­
stw a polskiego. N a p o cz ątk u lutego 1604 r. k ró l Z y g m u n t III W aza w ezw ał
S am ozw ań ca do K ra k o w a 17 .

P odróż ta , z dw u powodów, m ia ła się okazać d la S am o zw ań ca bard zo

w ażn ą. P ie rw sz y m m iało być jego sp o tk a n ie z k rólem , d ru g im było zaw arcie

znajom ości z w ojew odą san d o m iersk im , s ta r o s tą sa m b o rsk im J e rz y m M nisz-

chem . W drodze do K ra k o w a z a trz y m a ł się bow iem w S am bo rze, gdzie z n a j­

d o w a ła się re z y d e n c ja w ojew ody s a n d o m ie rsk ie g o . T u ta j z a p a d ła je d n a
z n ajw ażn iejszy ch decyzji w k a rie rz e S am ozw ań ca. W iśniow iecki zgodził się

bow iem , by d a lsz ą rolę p ro te k to ra „carew icza” p rz ejął n a siebie J e rz y M ni-

szech. N iem niej w a żn y m zd a rze n ie m , k tó re m iało ta m w ów czas m iejsce, było

p o zn a n ie p rzez S am o zw ań ca córki wojew ody - M a ry n y 18.

Co skłoniło M n iszch a do ta k silnego z w ią zan ia się z n ie z n a n y m człow ie­

kiem , k tórego przyszłość n ie była w cale p ew n a? W ojew oda po p ro s tu to n ą ł
w długach. Ś m iałe przedsięw zięcie D y m itra m iało w ybaw ić go p rz ed e w szy st­
kim z kłopotów fin ansow y ch i dodatkow o jeszcze pow iększyć m a ją te k . W jego
d z ia ła n ia c h n ie w idać było żad n y ch głębszych koncepcji politycznych, ta k
sam o z re s z tą j a k u W iśniow ieckiego.

Aby w płynąć n a decyzje podejm ow ane p rzez k ró la, D y m itr - po odbyciu

dw u d y sp u t teologicznych z je z u ita m i - p rz y ją ł z ich r ą k w iarę k a to lic k ą 19.
Oczywiście kon w ersję S am o zw ań ca trz y m a n o w tajem nicy, gdyż ja k o k ato lik

n ie m iałb y ża dnych sz a n s n a zdobycie ca rsk iej korony.

16 D. Czerska,

Dymitr

... , s. 24; A. Hirschberg,

Dymitr

... , s. 29; Książę Adam Wiśniowiecki

nie był jedynym, który powiadomił Zygmunta III o pojawieniu się w Rzeczypospolitej Samo­
zwańca. Tak o sprawie pisał do króla Ławryn Piaseczyński podkomorzy bracławski: „Za ogłosze­
niem niejakiego Hospodarika Moskiewskiego w Państwie W.K.M., który się synem kniazia
Iwana Wasylewicza onego Tyrana, bydż mianuje, jakom wziął wiadomość będąc tu, na tej

Ukrainie, że stąd Moskiewskie Państwo bardzo jest zatrwożone i ziemia zawarta, wojewod po
zamkach ukrainnych podmieniono, [...] i wojska są w pogotowiu [...], i to też słychać że po nie
małej części, ludzie w Moskwie zezwalają na tego hospodara”, patrz: Ławryn Piaseczyński do
Zygmunta III Wazy, z Fornisz,, 20 X 1603, BK, 1398, k. 175.

17 Data nie jest pewna. Nuncjusz papieski Klaudiusz Rangoni pisał o tym fakcie w liście

datowanym z 7 lutego 1604 r., patrz w: A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 27.

18 D. Czerska,

Dymitr...,

s. 30 i 32-33; A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 35; tegoż:

Maryna...,

s. 7;

patrz też: E. Opaliński,

Jerzy Mniszech,

[w:]

Polski słownik biograficzny,

t. 21, Warszawa 1976.

19 D. Czerska,

Dymitr...,

s. 37-41; A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 46-49.

96

Piotr Florek

O statec zn ie en erg iczn e d z ia ła n ia po d jęte p rzez S am o zw ań ca i jego oto­

czenie w K rakow ie przy n io sły oczekiw any re z u lta t - u zy sk a n o m ilczącą zgo­

dę k ró la Z y g m u n ta III W azy n a w yp raw ę D y m itra . „[Jerzy M niszech] uczynił
s ta ra n ie , że k ró l jego m ość pozw olił m u go [D ym itra] p row adzić do Mo-
skw y”20.

Z K rak o w a, S am ozw aniec z M n iszchem , pow rócili do S am b o ra. Tu D y­

m itr p o d p isał d o k u m en ty w ielkiej w agi d la siebie i wojew ody s a n d o m ie rs k ie ­
go. W dokum encie z d n ia 25 m a ja 1604 r. S am ozw aniec za pomoc w zdobyciu
tro n u m oskiew skiego zobow iązał się n a ty c h m ia s t po objęciu tro n u poślubić
córkę wojew ody M a ry n ę . P rz y rz e k ł rów nież M niszchow i n a d a n ie m u S m o leń ­

sk a o raz m ilion złotych p o lskich w gotów ce. M ary n ie d aro w y w ał kosztow ne

p re z e n ty ze s k a rb c a carsk ieg o oraz n a d a w a ł jej w sam o d zieln e w ła d a n ie
P sków i Now ogród W ielki21.

Od tego m o m e n tu p rz y g o to w an ia w ojenne do w y p raw y s ta ły się p rio ry te ­

tow ym i. Z daw ano sobie sp ra w ę, że tro n m osk iew sk i „odzyskać” b ędzie m ożn a
tylko zbro jnie. J e r z y M niszech rozpoczął grom adzić d la „carew icza” w ojska
oraz pozyskiw ać kolejnych stro n n ik ó w . W ojska S am o zw ań ca rozpoczęły k o n ­
c e n tra c ję we Lwowie i jego okolicach. M niszech był s ta r o s tą lw ow skim ,

a więc sp ra w o w ał tu w ładzę sądow niczą, co w ty m w y p a d k u było okoliczno­
ścią w ielce sprzy jającą.

P rzy g o to w a n ia do w y p raw y zakończono, gdy 25 s ie rp n ia 1604 r. S am o ­

zw aniec ra z e m z w ojew odą sa n d o m ie rsk im opuścili S am b or. M iejsce k o n ce n ­

tra c ji w ojsk w yznaczono w G lin ia n a c h - m ały m m ia ste c z k u n ieo po dal Lw o­
w a. S am ozw aniec do G lin ian przyby ł ju ż 9 w rz e śn ia 22.

W G lin ia n a c h doszło po ra z p ierw szy do k o n ce n tracji całej a rm ii D y m i­

t r a . Choć J e r z y M niszech włożył w iele w y siłk u w form ow anie oddziałów,
liczba zw erbow anych żołnierzy nie p rz e d s ta w ia ła się im ponująco. F a k t te n
w sposób p ro sty i tra f n y w y jaśn ił s ta r o s ta d ro h iczy ń sk i J a n S a p ie h a w liście

do L w a S ap ieh y : „ale m ało w olentariuszów , płacić też n ie m a czem ”23. In n a
sp ra w a , że w owym czasie w R zeczypospolitej (a szczególnie n a L itw ie) zaczy­

n ało ju ż b ra k o w ać ch ę tn y c h do służby w ojskow ej24. Z prob lem em ty m b o ry ­
k a li się i in n i dowódcy polscy i litew scy. D la p rz y k ła d u , późniejszy a k to r
w y d a rzeń w P a ń s tw ie M oskiew skim , s ta ro s ta u św iack i J a n P io tr S a p ie h a

20 M. Marchocki,

Historia moskiewskiej wojny prawdziwa,

w:

Moskwa w rę k a c h .,

s. 22.

21 D. Czerska,

Dymitr...,

s. 44-45;

Sobranije gosudarstwiennych gramot i dogoworow chra-

niaszczichsia w gosudarstwiennom kolegii inostrannych dieł

, t. 2, Moskwa 1819, s. 165 (dalej

cyt.: SGGiD).

22 Dzienna zapiska podróży, którą Samozwaniec Otriepiew, na utrzymaniu Wojewody San­

domierskiego Mniszcha, odbyl w Moskwę od 25 sierpnia do 17 lutego [1604-1605], NN, Rossij-

skij Gosudarstwiennyj Archiw Driewnich Aktow w Moskwie, F. 149, op. 1, nr 4 (dalej cyt.

Dzienna Zapiska, RGADA).

23 Jan Sapieha do Lwa Sapiehy, Kraków, 21 VI 1604, [w:]

Archiwum Domu Sapiehów,

t. 1,

1575-1606, wyd. A. Prochaska, Lwów 1892, s. 418-419.

24 H. Wisner,

Wojsko w społeczeństwie litewskim XVII w.,

„Przegląd historyczny”, t. 66,

1975, s. 45.

Pierwszy etap walki Dymitra I Samozwańca o koronę carską.

97

p isa ł w 1600 r. o sw oich p ro b lem ach , gdy p róbow ał w erbow ać żo łnierzy n a
w ojnę w In fla n ta c h : „T ow arzysza n ie ty lk o dobrego, ale ja k ie g o k o lw ie k
zw ieść tr u d n o ”25. W a rm ii S am o zw ań ca znalazło się zaledw ie 2500 lu d zi. N a
poszczególne form acje b ro n i liczba t a ro z k ła d a ła się w sposób n astęp u ją cy .

H u s a r ii (ciężkiej ja z d y ) - 580 lu dzi, 1420 kozaków i p etyhorców (kozaków nie

n a le ż y m ylić z Z aporożcam i czy D ońcam i, k o za k am i n azy w an o w K oronie
ś re d n ią jazd ę , p o d o b n ą form ację n a L itw ie n azy w an o p e ty h o rc am i) oraz 500
żołnierzy p iechoty26. P o n a d to swoje przebycie, w raz z ja k im iś o dd ziałam i,
za p o w iad ali jeszcze k n ia ź R o m an R óży ński i s ta r o s ta ch m ielnicki M ikołaj
S tr u ś . W obozie D y m itra przebyw ało też ok. 200 pop ierający ch go R o sjan,
najczęściej n ied aw n o zbiegłych z P a ń s tw a M oskiew skiego, k tó rzy w raz z n im
z a m ie rz a li ru szy ć n a w y p ra w ę27. D y m itr m ógł też liczyć n a w sp arcie K oza­
ków dońsk ich i zaporoskich, j a k też n a p o w iększenie a rm ii o sw oich s tro n n i­
ków po w kroczeniu do P a ń s tw a M oskiew skiego. J a k się okazało, ju ż w d n iu
p rz y ja zd u S am o zw ań ca pod G liniany, przyb yli do jego obozu posłow ie K oza­
ków d o ń sk ich . P rz y n ie śli ze so b ą lis ty od sw oich a ta m a n ó w z d e k la ra c ja m i
u d z ie le n ia m u pomocy. „P rzyjech ali do C zaro w ca Jegom ości posłow ie K oza­
ków D o ń sk ich o p o w iad a ją c ja k o i p rz e d ty m W ojsk a sw ego p o d d an o ści
i gotowości przeciw ko C arow i Jeg o M iłości ja k o p rz ero d z o n em u P a n u Swe-
m u 28. K ozacy przyw ied li ze so b ą rów nież jeńcó w m osk iew skich, k tó rz y zdali
relację D ym itrow i z p rzygo tow ań obronny ch poczynionych w Z iem i S iew ier­
skiej p rzez G odunow a29.

Pod G lin ia n a m i odbył się p rz e g lą d całego w ojska, czyli ja k w ów czas m ó­

wiono - popis. T am też „rycerstw o zjechaw szy się uczyn ili koło [n a ra d ę ]”. N a

kole ry c ersk im , wojsko u chw aliło a rty k u ły m ające zapew nić ład , k arn o ść
i bezpieczeństw o w a rm ii. A rty k u ły określały, j a k żo łnierze m a ją się zachow y­

wać w obozie, w m a rs z u i w obliczu n iep rz y jaciela. „W ko le” w y bran o też
dowódców. N a „ h e tm a n a ”, czyli n a w odza w szy stk ich oddziałów, w ybrano
wojewodę san d o m iersk ieg o Jerzeg o M niszcha, n a pu łk ow n ik ów m ian ow ano:

A d a m a Dw orzyckiego, S ta n is ła w a G ogolińskiego oraz A d a m a Z ulickiego30.

25 Jan Piotr Sapieha do Krzysztofa Radziwiłła, Wiejsieje, 24 V 1600, Archiwum Główne

Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłowskie, dział nr V, 13835, k. 5 (dalej cyt.
AGAD).

26 J. Zabczyc,

Mars moskiewski krwawy,

Kraków 1605; D. Czerska,

Dymitr...,

s. 55; tejże:

Borys...,

s. 226; A Hirschberg,

Dymitr...,

s. 71; Razin wymieniał 1100 jeźdźców i 500 piechurów,

E. Razin,

Historia sztuki wojennej,

t. 3, Warszawa 1964, s. 59; Sołowiow pisał o 1600 ludziach,

S.M. Sołowiow, op. cit., s. 410; Płatonow określał siły tej armii na nieco ponad tysiąc ludzi
„polskiej szlacheckiej konnicy”, S. Płatonow,

Oczerki...,

s. 139; Pierling doliczył się - 1000-2000

Polaków, P. Pierling,

Dimitrij Samozwaniec,

Moskwa 1912, s. 154.

27 S. Płatonow,

Oczerki...

, s. 238.

28 Anonimowa relacja z obozu w Glinianach z dnia 9 września 1604 r, RGADA, F. 149,

op. 1, nr 5.

29 Ibidem.
30 Wyprawa cara Moskiewskiego Dymitra do Moskwy z Jerzym Mniszkiem, wojewodą san­

domierskim i z innym rycerstwem. Roku 1604, w:

Russkaia Istoriczeskaja Biblioteka, izd. Arche-

ograficzeskoju Kommisieju,

t. 1, Sankt-Pietierburg 1872 (znana też jako:

Dziennik Stanisława

98

Piotr Florek

Z G lin ia n a r m ia S a m o z w a ń c a w y ru s z y ła 13 w rz e ś n ia w k ie r u n k u

w schodnim , n a Kijów i dalej k u g ra n ic y P a ń s tw a M oskiew skiego31. W ojsko
podzielono n a k ilk a g ru p , k tó re sam o d zieln ie ru sz y ły w k ie ru n k u K ijow a32.

W iększość h isto ry k ó w u w a ż a ła , że a r m ia S am o zw ań ca p rz e m a rs z z G li­

n ia n do K ijow a odbyła z zach o w an iem nad zw yczajny ch środków ostrożności.
M iało to być spow odow ane o b aw ą p rz ed zbrojnym p rz eciw d z ia łan iem ze s tro ­
n y k a s z te la n a krako w sk ieg o , k sięcia J a n u s z a O strogskiego, zdecydow anego
p rz eciw n ik a w y p raw y D y m itra 33. Nowe św iatło n a tę s p ra w ę rz u cił n ie d a w ­
no H iero n im G ra la. U w a ża on, iż m iędzy w ojew odą s a n d o m ie rsk im a k a s z te ­
la n e m k ra k o w sk im doszło do p oro zu m ien ia. M ieli je zaw rzeć n a w spólnym

sp o tk a n iu w L ub lin ie, k tó re n a s tę p n ie zostało p o tw ierd zo ne n a sp o tk a n iu

M n iszch a ze s tro n n ik ie m O strogskiego - k a s z te la n e m k am ie n ie c k im J a k u ­
b em P retw iczem . G ra la u w a żał, że o p isan e p rzez B orszę d z ia ła ń oddziałów

O strogskiego nie m o żn a ro z p atry w a ć w k a te g o rii d em o n strac ji w ojennej. O d­
d ziały k sięcia je d y n ie obserw ow ały a rm ię S am o zw ań ca i m iały zapobiegać

g rab ieżo m 34. N a p o tw ierd z en ie tego przytoczył list W acław a W ielhorskiego

do księcia: „[Jerzy M niszech] P rzy p o m n iał i to, że była n a d z ie ja pom ocy

carew iczow i osobliw ie p rzez W aszą K siążęcą Mość, co p o w iad ał s a m w L u b li­
nie, a p o tem za b y tn o ścią Jeg o M iłości P a n a k am ienieck iego w K rak ow ie
n in ie jsz ą otu ch ę w ziął był. T eraz ju ż się t a k zaciągnow szy ośw iadczył, że
w c ią g n ie n iu w ojska te n m ia ł p iln y re s p e k t, że m ajętn o ści W aszej K siążęcej
M ości m iał i żad n e szkody n ie s ta ły się”35.

Do K ijow a a r m ia S am o zw ań ca d o ta rła 17 p a ź d z ie rn ik a . K upcy m ohylew -

scy opow iadali później, iż D y m itr w ich obecności w jechał do K ijow a, a: „[...]

w ojska z n im [było], H usarzów , Kozaków, piechoty, w szy stk iego do d w u d z ie­

s tu tysięcy, konno, zbrojno i strojno, d ział gończych d w ad zieścia”36. N ie w ą t­

Borszy),

s. 365 (dalej cyt. Dziennik Borszy); Dziennik Borszy w odpisie znajduje się również w:

BJ, nr 102, k. 282-287; O wydarzeniach w Glinianach patrz też: Rewolucja w Moskwie z okazji
Dymitra do roku 1606, Muzeum Narodowe w Krakowie. Oddział: Zbiory Czartoryskich, t. 102,

k. 95 (dalej cyt. Rewolucja, BCz); J. Zabczyc, op. cit.; D. Czerska,

Dymitr...,

s. 54-55;

A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 70-71; J. Maciszewski,

P o lsk a .,

s. 58; S.M. Sołowiow, op. cit., s. 416.

31 Dokładny opis trasy marszu armii Samozwańca od 25 VIII 1604 r. do 19 I 1605 r.

z uwzględnieniem miejsc postojów i przebytymi przez wojsko odległościami, patrz w: Dzienna
zapiska, RGADA, F. 149, op. 1, nr 4.

32 Dziennik Borszy, s. 365; H. Grala,

Kijewskije pożałowanija Samozwancew 1604 i 1608

gg.,

„Russia mediaevalis”, t. 9, z. 1, b.d., s. 115.

33 A. Andrusiewicz, op. cit., s. 193; D. Czerska,

Dymitr...,

s. 55-56; A. Hirschberg,

Dy­

mitr...,

s. 71-72; T. Kempa,

Konstanty Wasyl Ostrogski,

Toruń 1997, s. 229-230; J. Maciszewski,

Polska a Moskwa...,

s. 58; T. Hynczewska-Hennel,

Ostrogski Janusz,

w:

Polski słownik biogra­

ficzny,

t. 24, Warszawa 1979, s. 483; historycy ci powołują się na relację Stanisława Borszy,

patrz: Dziennik Borszy, s. 365.

34 H. Grala, op. cit., 118-120.
35 Wacław Wielihorski do Janusza Ostrogskiego, z Kijowa, 18 X 1604, ibidem, s. 126-128;

oryginał [w:] AGAD, Archiwum Potockich z Łańcuta, 1581, k. 2.

36 Lew Sapieha do Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, z Ikaźni, 10 XI 1604, w:

Archiwum

domu Radziwiłłów,

wyd. A. Sokołowski, Kraków 1881, w:

Scriptores Rerum Polonicarum,

t. 8,

s. 233 (dalej cyt. AdR); patrz też: Wacław Wielihorski do Janusza Ostrogskiego, z Kijowa, 18 X
1604, AGAD APŁ, 1581, k. 2.

Pierwszy etap walki Dymitra I Samozwańca o koronę carską.

99

pliw ie k u p cy znaczn ie zaw yżyli liczbę żołnierzy. Być m oże, że n ieo b ez n an i
z ż o łn ierk ą kupcy, liczbę w ojska pow iększyli o w szelkiej m aści czeladź obozo­
w ą c iąg n ą cą zaw sze z w ojskiem . N a to m ia s t po ra z p ierw szy do w iadu jem y się
0 p o sia d a n iu p rzez S am o zw ań ca a rty le rii.

W Kijowie, w otoczeniu „carew icza”, pojaw ili się rów nież: k n ia ź R om an

R óżyński oraz s ta ro s ta chm ielnicki M ikołaj S tru ś , k tó rzy przy by li tu za p ew ­
ne z ja k im iś p o siłk am i37.

W trzy dni później oddziały D y m itra znalazły się n a d p rz ep ra w ą przez

Dniepr, u ujścia rzeki Desny. Dopiero dzięki pomocy m ieszczan kijowskich, 23
paźd ziern ik a cała a rm ia praktycznie bez s tr a t p rzep raw iła się przez rzekę - „[... ]
z łaski Bożej przewieźliśmy się przez D niepr bez szkody. Tylko jeden towarzysz, [... ]
um yślnie wyskoczył z prom u w wodę, utęsk niw szy sobie w chorobie, i u to n ął”38.

S pró b u jm y w ty m m iejscu zastan o w ić się, dlaczego a rm ia D y m itra k ie ro ­

w a ła się spod L w ow a n a Kijów i s tą d do P a ń s tw a M oskiew skiego, a k o n k re t­
nie do Ziem i S iew ierskiej? C elem w y p raw y (geograficznym ) b y ła przecież
stolica M osk w a. D laczego n ie w ybrano kró tszej trasy , czyli t r a k t u O rsza

- S m oleńsk, lecz d łu ższą p rzez Ziem ię S iew iersk ą?

Częściowo odpow iedź zn a jd u je m y w p ra cy S ie rg ieja P łato n o w a. U w ażał

on że szlak przez Ziem ię S ie w iersk ą , m im o że dłuższy, był łatw iejszy. K ró tszy
szlak, p rzez S m oleńsk , był b ro n io n y przez siln e tw ierd z e, k tó ry c h brak o w ało
n a sz la k u w y b ra n y m p rzez S am o zw ań ca. P łato n o w zw rócił też uw agę, że
w Ziem i S iew ierskiej S am ozw an iec m ógł liczyć n a w iększe p o parcie m iejsco­
wej lu d n o ści39. Tę o s ta tn ią m y śl ro z w in ął in n y h is to ry k ro sy jsk i Lew G um i-
low. Otóż tw ierd z ił on, że n a Ziem i S iew iersk iej, istn ia ło duże poczucie o d rę b ­
ności jej m ieszkańców od ziem c e n tra ln y c h P a ń s tw a M oskiew skiego40. J e s z ­
cze in n y ro sy jsk i h isto ry k R azin dodaw ał, że Z iem ia S ie w ie rsk a b y ła b o g a tą
1 żyzną dzielnicą, znakom icie n a d a ją c ą się do d z ia ła ń ów czesnych a rm ii41.

W czasie m a rs z u a rm ii S am o zw ań ca z G lin ian do K ijow a, jej siły s ta le

rosły. „ U k rain n y ch też lu d zi p ra w ie co dzień przyb yw a, K ozacy [zaporoscy]
ta k ż e i jego D ońscy n a s tę p u ją ”42. Jesz cze za n im w ojsk a te przek ro czyły
D niepr, dołączyło do n ich 2000 K ozaków dońsk ich p rz y p ro w adzon ych przez
a g e n ta S am o zw ań ca Szczęsnego Ś w irskiego „w dziele ry c e rsk im biegłego”43.

37 Lew Sapieha do Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, z Ikaźni, 10 XI 1604, AdR, t. 8, s. 233;

A. Hirschberg,

Dymitr...

, s. 72.

38 Dziennik Borszy, s. 366; O pochodzie nad Dniepr pisali także: D. Czerska,

Dymitr...,

s. 55-56; tejże:

Borys...,

s. 227; H. Grala, op. cit., s. 116; A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 71-72.

39 S. Płatonow,

Oczerki...,

s. 244.

40 L. Gumilow,

Od Rusi do Rosji,

Warszawa 1996, s. 206 i 209.

41 E. Razin, op. cit., t. 3, s. 59-60.
42 Jerzy Mniszech do Zygmunta III Wazy, z Kożuchowa dwie mili za Konstantynowem,

29 IX 1604, Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, nr 16, k. 382 (dalej cyt, BR); BCz, t. 99, k. 239.

43 Rewolucja, BCz, t. 102, k. 95, Anonimowa ta relacja mówi przesadnie aż o 7000 Koza­

ków dońskich przyprowadzonych przez Świrskiego. Błąd ten zapewne wziął się stąd, iż Kozacy
w różnych grupach, w różnym czasie i miejscach docierali do armii Samozwańca; Liczbę dwóch

tysięcy podają: D. Czerska,

Dymitr...,

s. 55; E. Razin, op. cit., t. 3, s. 59; S.M. Sołowiow, op. cit.,

s. 410; S. Płatonow,

Oczerki...,

s. 238-39.

100

Piotr Florek

Siły, z k tó ry m i D y m itr w k ra c z a ł do P a ń s tw a M oskiew skiego, liczyły zap ew n e

około 5000 żołnierzy - liczby śm ieszn ie m ałej w p o ró w n a n iu z za d an iem ,
k tó re je czekało. N a liczbę tę sk ład ało się: ok. 2500 P o lakó w 44 i 200 R osjan

spod G lin ian . Do tego trz e b a dodać ok. 2000 K ozaków d o ńsk ich o raz in n e
d rob ne odd ziały (np. odd ziały R óżyńskiego i S tr u s ia ch y b a je d n a k n iezb y t

liczne, gdyż źró d ła m ilczą n a te n te m a t), a zapew ne i pojedynczych „tow arzy­

szy” z pocztam i, dołączających się n a tra s ie p rz e m a rsz u 45.

Z n ala złszy się n a d ru g im b rz eg u D n ie p ru , a rm ia S am o zw ań ca ru s z y ła

w zdłuż rz e k i D esn y k u Z iem i S iew iersk iej, a k o n k re tn ie k u tw ierd z y M oraw -

skow i (był to w za sad zie um ocniony gródek). W m a rs z u ty m do S am ozw ańca
dołączyło k ilk a tysięcy K ozaków zapo roskich i d o ńsk ich oraz tro ch ę R osjan,
zn aczn ie w zm acn iając jego siły. D y m itr z a trz y m a ł się w pew nej odległości od

tw ierd z y i w y słał k u niej trz y p u łk i K ozaków zaporoskich: B ieleszki, K u ck a
i Szw ejkow skiego - ra z e m około 2000 lu d z i46 .

Załoga tw ierd z y s k ła d a ła się z 500 strzelców , k tó rzy m ieli do dyspozycji

7 dużych d ział i 20 m niejszych (n ie ste ty nic więcej n ie w iem y n a te m a t tej
a r ty le rii)47. Do w a lk i je d n a k n ie doszło. Ż ołnierze tu te jsz e g o g a rn iz o n u

i m ieszk a ń cy M o ra w sk a d o sk o n ale w iedzieli, kto z m ierza w ich k ie ru n k u . N a
wieść o zb liża n iu się a rm ii „carew icza” zb u n to w a li się przeciw G odunow ow i
i ośw iadczyli, że chcą służyć p ra w o w item u władcy. W ojewodów n aw o łujący ch

do w a lk i zw iązano. G dy 31 p a ź d z ie rn ik a 1604 r. D y m itr d o ta rł z re s z tą a rm ii
do M o raw sk a, zo stał p o w itan y ch lebem i so lą oraz złożono m u przy sięg ę n a
w ierność48.

Po „ o p a trz e n iu ” M o raw sk a, 1 listo p a d a a rm ia S am o zw ań ca ru s z y ła „ ta ­

b o re m ” k u C zernihow ow i - je d n e m u z n ajw a żn iejszy c h m ia s t Ziem i S iew ier­

skiej, dokąd bez p rzeszk ó d d o ta rła 4 lis to p a d a 49. C zern ihó w był m ocno obw a­

ro w a n y m m iastem . P o sia d a ł te ż n ie w ie lk ą cy tad elę, k tó ra b y ła je d n a k „ tru d ­
n a do zdobycia”. O brońcy cy tad e li (300 strzelców ), p o siad ali około 20 a rm a t,
podobno dość dużego k a lib ru . A tu te m obrońców były też znaczn e za p asy

44 Nie znamy składu narodowościowego tych oddziałów. Większość chorągwi pochodziła

zapewne z południowych województw Rzeczypospolitej. Przeważali więc w nich Polacy i Rusini.
Chorągwie petyhorskie świadczą też o obecności Litwinów w armii Samozwańca. Dla ułatwie­
nia czytelności tekstu, przy opisie oddziałów zaciągniętych w Rzeczypospolitej, będziemy uży­

wać ogólnie słowa Polacy.

45 Może o tym świadczyć korespondencja Żółkiewskiego: „ Z inszej też strony słychać

o gotowoszcziach niezwyczajnych [gromadzeniu się oddziałów]. Jeśli to dla służby i potrzeby
Rptej czemu nam tesz nie powiedzą”, patrz: Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Żół­

kiew, 8 X 1604, [w:] S. Żółkiewski,

Listy,

wyd. T. Lubomirski, Kraków 1868, s. 125.

46 Dziennik Borszy, s. 367; Aleksander Hirschberg pisał, że dowódcą wysłanych do Moraw­

ska Kozaków był Buczyński (zapewne chodzi o pułkownika Jana Buczyńskiego), A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 73.

47 A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 73; Płatonow i Czerska uważali, że załoga Morawska skła­

dała się z 700 strzelców, S. Płatonow,

Oczerki...,

s. 246; D. Czerska,

Dymitr...,

s. 57.

48 Dziennik Borszy, s. 367; J. Budziłło, op. cit., s. 396; D. Czerska,

Dymitr...

, s. 57;

A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 73.

49 Dzienna zapiska, RGADA, F. 149, op. 1, nr 4.

Pierwszy etap walki Dymitra I Samozwańca o koronę carską.

101

żyw ności i am unicji. P odobnie, ja k uczyniono w cześniej pod M oraw sk iem , k u

m ia s tu w ysłano n a jp ie rw 2000 K ozaków zapo ro skich i 1000 petyhorców . Wo­

jew o d a czern ih o w sk i, k sią ż ę Iw a n Tatiew , z a m ie rz a ł staw ić opór S am o zw a ń ­

cowi i bronić m ia sta . J e d n a k m ieszk a ń cy C zernih ow a, n a w ieść o p o d d an iu
się M o raw sk a, zb u n to w a li się przeciw władcy. O tw orzyli p rz e d K o zak am i

b ra m y m ia sta . W ty m sam y m czasie zb u n to w a li się rów nież strzelcy, a k siążę

T atiew w ra z ze sw oim i za stę p c a m i zo stał zw ią zan y i uwięziony. C zernihów
z n a la z ł się w rę k a c h S am o zw ań ca50.

Pod C zernihow em w ojska S am o zw ań ca odpoczyw ały p rzez p o n a d ty ­

dzień, rozłożyw szy się obozem obok m ia sta . S iły jego zo stały tu zn aczn ie

w zm ocnione, p rzez n ap ły w now ych oddziałów kozackich o raz jego m o sk iew ­

sk ich zw olenników (do a rm ii p rz y łą c z a n o te ż żo łn ierzy p o d d ając y ch się

w zajm ow anych m iejscow ościach)51.

Po o trz y m a n iu w iadom ości o w kro czen iu S am o zw ańca, w g ra n ic e P a ń ­

stw a M oskiew skiego, B orys G odunow podjął k ro k i zm ierzające do p o w strz y ­

m a n ia m a rs z u w ojsk D y m itra. N a pomoc C zernihow ow i w y p ra w ien i zo stali,

z n iew ielk im i z re s z tą siłam i: k sią ż ę N ik ita T rub ecki i okolniczny P io tr B a-
sm anow . N a w ieść o p o d d a n iu się C zern ih o w a wycofali się do N ow ogrodu
S iew ierskiego. E n erg ic zn y B asm an o w rozpoczął przygotow yw ać tw ierd z ę do

obrony52. D z ia ła n ia były m ocno spóźnione i n iew y starcza ją ce, by w za ro d k u

zlikw idow ać a g re so ra , ja k im był S am o zw an iec i jego w ojska. W ydaje się, że

B orys G odunow n ie docenił nadchodzącego n ieb ezp ieczeń stw a.

P ozostaw iw szy w C zerniho w ie g arn iz o n pod dow ództw em J a n a Zapor-

skiego - m ianow anego tu te jsz y m w ojew odą, a r m ia S am o zw ań ca 14 lis to p a d a

1604 r. ru sz y ła w k ie ru n k u N ow ogrodu S iew ierskiego 53. R ów nież tu ta j p o s ta ­

now iono pow tórzyć sce n ariu sz, k tó ry w cześniej p rz y n ió sł ta k zn a k o m ite efek ­
ty, a m ianow icie, za pom ocą u k ład ó w n ak ło n ić obrońców do dobrow olnego
p o d d a n ia się. P rzo d em w ysłano Kozaków, k tó rzy ty m ra z e m nic je d n a k nie
o siągn ęli, gdyż N ow ogrodzianie p o stan o w ili dochow ać w ierno ści carow i B ory­

sowi. C ałe w ojsko S am o zw ań ca przybyło pod N ow ogród S ie w iersk i 21 listo ­

p ad a . Tu „carew icz” podjął jeszcze je d n ą , n ie u d a n ą , próbę n a k ło n ie n ia jego

50

Połnoje sobranije russkich lietopisiej,

t. 14, Moskwa 1965, s. 62; Rewolucja, BCz, t. 102,

k. 95; Dziennik Borszy, s. 367-370.

51

Dziennik Borszy, s. 370; Dzienna zapiska , RGADA, F. 149, op. 1, nr 4; W. Diamentow-

ski, patrz [w:]

Diariusz Wacława Dyamentowskiego,

w:

Polska a Moskwa w I poł. wieku XVII,

wyd. A. Hirschberg, Lwów 1901, s. 13-14; D. Czerska,

Borys...,

s. 229; tejże:

Dymitr...,

s. 58;

A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 75; Trudno jest jednoznacznie stwierdzić z ilu konkretnie ludzi

składała się armia Samozwańca w momencie wymarszu z Czernihowa. Źródła bardzo różnią się

w jej ocenie. Hirschberg obliczył jej stan na 38000 ludzi - co jak się wydaje jest cyfrą mocno

zawyżoną, A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 75; Anonimowy autor opisujący omawiane wydarzenia

pisał o 15000 ludzi, Rewolucja, BCz, t. 102, k. 95; Razin ocenił siły Samozwańca na 8000 ludzi -
co znowu jest liczbą chyba zaniżoną, E. Razin, op. cit., t. 3, s. 60; Wydaje się, że liczba 15000
ludzi jest najbardziej prawdopodobną.

52

D. Czerska,

Dymitr...,

s. 58; E, Razin, op. cit., t. 3, s. 60.

53

Dzienna zapiska, RGADA, F. 149, op. 1, nr 4; A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 76.

102

Piotr Florek

obrońców do p o d d a n ia się. Wobec tego nie p ozostaw ało nic innego, ja k p rz y ­

stąp ić do re g u la rn e g o ob lężen ia. P io tr B asm anow , k tó ry s ta ł się fak ty czn y m
dow ódcą tw ierdzy, zrobił w szystko, by j a k najlepiej przygotow ać j ą do obrony.

Z nacznie pow iększył załogę tw ierdzy, dysponow ał s iłą około 1500 lu d zi. P o ­
n ad to , ab y polepszyć obrońcom pole o strz a łu , a ata k u ją c y c h pozbaw ić osłony,
ro z k aza ł spalić p rz ed m ieścia. B asm an o w był szczerze o d d an y Godunow ow i
i w szelkie próby k a p itu la c ji podejm ow ane ze stro n y sw oich żołnierzy czy
N ow ogrodzian tłu m ił w z a ro d k u 54. W szystko to spowodowało, że N ow ogród

S ie w iersk i był ca łk ie m dobrze p rz ygotow an y do w a lk i i m iał sp ra w ić sporo

kłopotów S am ozw ańcow i.

W pierw szej kolejności oblegający rozpoczęli k o p an ie szańców i plecenie

koszy d la zb u d o w an ia stan o w isk , w k tó ry ch um ieszczono później a rty le rię .
Po ty ch n iezb ęd n y ch p rz y g o to w an iach rozpoczęto o strze liw a n ie tw ierd z y p rzy
pom ocy 8 „niew ielkich polow ych” d ziałe k i 6 „śm igow nic n a k ołach i śró b a ch ”.

O gień tej a rty le rii o k az ał się b ezskuteczn y. N ie p rzy n ió sł s t r a t obrońcom , a n i

n ie zdołał zniszczyć um o cn ień tw ierd z y 55.

W idząc, że słab y o strz a ł a rty le ry jsk i nie zm u si oblężonych do k a p itu la c ji,

zdecydow ano się n a b ez p o śred n i a ta k .

D n ia 23 lis to p a d a P olacy d w u k ro tn ie ru s z a li do s z tu rm u i d w u k ro tn ie

zo stali o d p arci. „N a te n czas o ch o tn ik p o zsiad a li z k on i n a s i u ss a rz e [h u s a ­

rze] i chodzili do s z tu rm u , a in sze ro ty s ta li w polu, i po dw akroć n aszy ch
M oskw a o d strz e la ła od z a m k u ” - p isa ł n ao czn y św iad e k w y d a rzeń S ta n is ła w
B o rsza56. N iepow odzenie n ie zniechęciło Polaków . Trzeci s z tu rm tw ierd z y
przeprow adzono w nocy. J a k p isa ł dalej B o rsza: „Trzeci ra z w nocy, porobiw ­

szy s z tu rm y d re w n ia n e albo b a s z ty n a sa n ia c h , p ro w ad ząc je p rz ed sobą,
ta k e śm y szli pod za m e k cicho. P rz y ty m szło do 300 lu d zi z n a m io ta m i, to

je s t sło m ą i c h ru s ta m i, chcąc po ty m i c h ru s ty zap alić koło z a m k u . I podszed-

szy pod zam ek, m io ta li ch ro sty pod za m k ie m w row. M oskw a p o strzeg ła,
strz e la li z dział, i n iem ało n asz y ch p oszkodzili. T rw ał te n s z tu rm z w ieczora
do św ita n ia . W idząc n a si, że i p o d o b ień stw a do dobycia z a m k u n ie było, nie
m ając p o tężn ej a r m a ty do tego, k tó re b y m ogli d z iu rę wybić, o d stą p ili
z n ie m a łą szk o d ą sw oich”57. J a k w ielkie były stra ty , tego n ie w iem y. P o d k re ­
ślić w y p ad a, że a ta k u ją c y byli b ard zo z d e te rm in o w an i, skoro w s z tu rm ie

b ra li też u d z ia ł to w arzy sze z cho rągw i h u s a rsk ic h , co w ta m ty c h czasach

n ie z m ie rn ie rz ad k o się zd a rzało .

N a z a ju trz gorycz p o ra ż k i osłodziła Sam ozw ańcow i w iadom ość o p o d d a ­

n iu się P u ty w la , najw ażn iejszeg o w Z iem i S iew iersk iej m ia s ta i jedynego

54 D. Czerska,

Borys...

, s. 229; tejże, Dymitr I... , s. 58; A.Hirschberg,

Dymitr...

, s. 76;

S. Płatonow,

Oczerki...

, s. 246-247; S.M. Sołowiow, op. cit., s. 417.

55 Dziennik Borszy, s. 370-371; J. Budziłło, op. cit., s. 396; Dzienna zapiska, RGADA,

F. 149, op. 1, nr 4.

56 Dziennik Borszy, s. 371.
57 Dziennik Borszy, s. 371-372; Na temat szturmu patrz też: D. Czerska,

Borys...

, s. 229­

230; tejże:

Dymitr...

, s. 59; A. Hirschberg,

Dymitr...

, s. 77; S. Płatonow,

Oczerki...

, s. 248;

E. Razin, op. cit., t. 3, s. 60.

Pierwszy etap walki Dymitra I Samozwańca o koronę carską.

103

tu ta j posiadającego k a m ie n n ą tw ie rd z ę 58. T rzeb a bow iem dodać, że N ow o­
gród S ie w iersk i n ie p rz y k u w a ł całkow icie uw ag i S am o zw ań ca. R ozsyłał on

bow iem w w ielu k ie ru n k a c h siln e podjazdy, zazw yczaj złożone z K ozaków

zaporo skich i d o ń sk ich . E n erg ic zn e d z ia ła n ia ty ch oddziałów, niechęć Siewie-
rz a n p rz eciw G odunow ow i, j a k i s ła b a ak ty w n o ść w ojsk m o sk ie w sk ic h

- w szystko to sp rzyjało S am ozw ańcow i. W krótce p od d ały m u się n a s tę p n e

m ia s ta w Ziem i S iew ierskiej, k tó ra w ty m m om encie p ra w ie w całości z n a la ­
zła się w rę k a c h S am o zw ań ca59.

D z ia ła n ia oblężnicze pod N ow ogrodem S ie w ie rs k im w znow iono, gdy

z P u ty w la sprow adzono 5 d ział b u rz ący c h i 5 m niejszych , k tó re n a ty c h m ia s t
w prow adzono w szań ce i rozpoczęto o strz a ł tw ierdzy. O gień a rty le rii, choć

p rzy czy n iał s t r a t obrońcom i ich d em oralizo w ał (rozpoczęły się pierw sze w y­
p a d k i dezercji), nie zniszczył je d n a k fo rty fikacji tw ie rd z y 60.

Tym czasem do obozu S am o zw ań ca d o ta rła w iadom ość o m asze ru jące j

a rm ii ca rsk iej z odsieczą d la N ow ogrodu S iew ierskiego . D otychczas w iększe
siły m osk iew sk ie stacjonow ały w B ria ń s k u pod dow ództw em k sięcia D y m itra
S zujskiego . N ie w ykazyw ały one je d n a k żadn ej ak ty w n o śc i. G łów ne siły
w ojsk m o skiew skich k o n ce n tro w ały się w K ału d ze z ro z k a z u B o ry sa G oduno­
w a. W ojska te zb ierały się je d n a k ś la m a z a rn ie (p raw ie p ó łto ra m iesiąca),

p rzy czym w ielu w ogóle nie staw iło się w m iejscu k o n c e n tra c ji. Dopiero

w g ru d n iu a rm ia m o sk iew sk a, pod n ac zeln y m dow ództw em k sięcia F io d o ra

M ścisław skiego, ru s z y ła z K ału g i do B ria ń s k a , d la p o łączen ia się ta m z od­

d z ia ła m i S zujskiego. Z B ria ń s k a po łączona a r m ia m o sk iew sk a ru s z y ła k u

N ow ogrodow i S ie w iersk iem u , n a odsiecz tw ierdzy. S k ła d a ła się z p ięciu p u ł­
ków: w ielkiego, praw ej i lewej rę k i, p u łk u p rzed niego i p u łk u straż y . 28
g ru d n ia wojsko M ścisław skiego rozłożyło się n a p rz ed p o lu N ow ogrodu S ie ­
w ierskiego. O ba w rogie obozy d zieliła tylko m a ła rzeczk a U zru j, w p a d a ją c a

do D e sn y 61. Jesz cze tego d n ia, gdy „wojsko B orysow e n a s tą p iło , z p rz e p ra w y
m ili od n a s s trz e la li się n a sz y z n im i”62.

P ie rw si n a b itw ę zdecydow ali się R o sja n ie. W nocy z 2 9 n a 30 g ru d n ia

podeszli do sta n o w isk zajm ow anych p rzez w ojska S am o zw ańca, p raw d o p o ­

dobnie p ra g n ą c w yzyskać czy n n ik za sk o czen ia. P om ysł te n sp alił n a p a n e w ­

ce, gdyż stra ż e były b ard zo czujne i z a a la rm o w a ły u śp io n y obóz. J e rz y M ni-

szech, h e tm a n w ojsk S am ozw ańca, w ysłał z a ra z część p olskich chorągw i
z ro z k aze m p o w strz y m a n ia n iep rz y jaciela. To w ystarczyło, by R o sjan ie o d s tą ­

58 Dziennik Borszy, s. 372.
59 A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 77-78.

60 Dziennik Borszy, s. 375; D. Czerska,

Borys...,

s. 233; tejże:

Dymitr...,

s. 61; A. Hirscberg,

Dymitr...,

s. 78.

61 K. Bussow,

Moskowskaja chronika 1584-1613,

Moskwa-Leningrad 1961, s. 101; Dzienna

zapiska, RGADA, F. 149, op. 1, nr 4; J. Budziłło, op. cit, s. 396; D. Czerska,

Borys...,

s. 232-233;

tejże:

Dymitr...,

s. 61-62; A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 78-79; E. Razin, op. cit., t. 3, s. 62;

S.M. Sołowiow, op. cit., s. 417-418.

62 Dzienna zapiska, RGADA, F. 149, op. 1, nr 4.

104

Piotr Florek

pili. N a z a ju trz z r a n a głów ne siły S am ozw ań ca w yszły z obozu i u s ta w iły się
w szy k u bojow ym n ap rzeciw R osjan. Tego d n ia n ie doszło jeszcze do bitwy.
D y m itr łu d ził się, że zdoła bez w a lk i n ak ło n ić dowódców m osk iew sk ich do
p o d d a n ia się. „D zień te n zszedł n a tra c ta ta c h , k tó re z M o sk w ą carow icz
czynił”63. Z ty ch je d n a k nic nie wyszło. C ały d zień obie a rm ie sp ędziły n a
w zajem nej o bserw acji siebie. W alkę p ro w ad zili ze sobą tylko harcow nicy,
w k tó rej zap ew n e g ó rą byli Polacy. A ktyw ny był B asm an ow , k tó ry w yp ro w a­

dził z tw ierd z y k ilk a , n ę k a ją cy ch siły S am o zw ańca, „w ycieczek”. Przeciw ko

n ie m u w ysłano k ilk u s e t Kozaków, by z tego k ie ru n k u strz e g li a rm ię c a rew i­
cza. N a stę p n eg o d n ia m u siało dojść do decydującego s ta rc ia - j a k zano tow ał
B orsza, do bitw y dążyli p rz ed e w szy stk im R o sjan ie64.

Co do d okładnej liczebności w ojsk po obu s tro n a c h is tn ie ją różn e, zazw y­

czaj sprzeczne ze sobą, d an e. Bez w ą tp ie n ia sto su n e k sił był n ie k o rz y stn y dla

S am ozw ań ca. Jeg o a r m ia w praw d zie - j a k ju ż w cześniej pisaliśm y, cały czas

b y ła w z m a c n ia n a p o siłk am i z R zeczypospolitej, K ozakam i, a p rz ed e w sz y st­
k im m iejscow ą lud n o ścią, p a m ię ta ć je d n a k m usim y, że D y m itr po zostaw ił

swoje g arn iz o n y w podd ających m u się m ia s ta c h o raz w ysyłał siln e podjazdy

kozackie, p rzez co jego a rm ia pod N ow ogrodem S ie w iersk im b y ła u szczu p lo ­
n a. R ację ch y b a m a ją rosyjscy h isto ry cy R azin i Sołowiow, k tó rzy ocenili siły

S am o zw ań ca w tej b itw ie n a 1 5 000 lu d zi. Liczbę sam ych P olaków R azin

ocenił n a 5000, k tó ra je s t za p ew n e za w y żon ą65. Je sz cze w ięk szy kłop ot
m am y p rzy u s ta le n iu liczby m o skiew sk ich żołnierzy. K o n ra d B ussow p isał
0 200 0 0 0 ludzi, n ie u le g a w ątpliw ości, że to zw ykła w o jen n a p ro p a g a n d a .
Józef B udziłło zred u k o w ał tę liczbę o połowę, do 1 00 0 00 - „Borys H odunow
k sięcia M ścisław skiego ze ste m tysięcy lu d zi p rz y sła ł [pod Now ogród S iew ier­

ski]”. S a m u e l M askiew icz obniżył tę liczbę do 8 0 000: „M oskw a pod N ow ogro­
dem [S iew ierskim ] s ta w iła im [Polakom ] pola, d ufając w ielkości sw oich, k tó ­

rych było 80 000. K n iaź M ścisław sk i w odzem był u n ic h ” - ale i t a k s ą to
liczby zby t duże. F ra n c u z k a p ita n M a rg e re t, k tó ry ja k o żołnierz n a je m n y

znajdow ał się wówczas w a rm ii M ścisław skiego, określił siły n a 40 0 0 0 -5 0 000

ludzi, i chyba t a p ie rw sz a cyfra je s t n a jb liż sz a praw dy. W p raw d zie R azin

s ta r a ł się udow odnić, że a r m ia ta m ogła zaledw ie liczyć od 20 000 do 25 000

ludzi, ale w y ra źn ie p o m in ął fa k t, że w szy stk ie źró dła p o d k re ś la ją bard zo

d u ż ą p rzew ag ę licze b n ą R osjan, a liczby żołnierzy p o d an e p rzez R azin a , n ie

m ogłyby stw orzyć tej p rzew ag i n a d 15000 lu d źm i S am o zw ań ca66.

63 Dziennik Borszy, s. 376.
64 Dziennik Borszy, s. 376-377; D. Czerska,

Borys...,

s. 234; tejże:

Dymitr...,

s. 62;

A. Hirschberg,

Dymitr..

. , s. 79-80; E. Razin, op. cit., t. 3, s. 63.

65 E. Razin, op. cit., t. 3, s. 62-63; S.M. Sołowiow, op. cit., s. 418; Źródła niestety nie mówią

wprost o liczebności armii Samozwańca.

66 K. Bussow, op. cit., s. 101; J. Budziłło, op. cit., s. 396; S. Maskiewicz,

Dyariusz Samuela

Maskiewicza,

w:

Moskwa w rękach...,

s. 142; J. Margeret,

Sostajanie Rossijskoj impierii

1 wielikogo kniażestwa Moskowii. Rossija naczała XVII w. Zapiski kapitana Marżereta,

wyd.

J.A. Limonow, Moskwa 1982, s. 114; E. Razin, op. cit., t. 3, s. 62; patrz też: D. Czerska,

Borys...,

s. 235; tejże:

Dymitr...,

s. 62; A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 78; S.M. Sołowiow, op. cit., s. 418.

Pierwszy etap walki Dymitra I Samozwańca o koronę carską.

105

B itw a pod N ow ogrodem S ie w iersk im (lub rzad ziej z w a n a n a d rz e k ą

U zruj) ro z e g ra ła się 31 g ru d n ia 1604 r. K siążę M ścisław sk i u s ta w ił w ojska
m osk iew skie w jed n ej lin ii. P u łk praw ej rę k i n a p ra w y m sk rzy d le, p u łk
w ielki w c e n tru m szy k u i p u łk lewej rę k i n a lew ym sk rz y d le . P u łk i: p rz e d n i
i s tra ż y w zm ocniły szyk R osjan. R o sjanie n ie p o siad ali żadnego odwodu.
P rz e d b itw ą, w ja k im ś p obliskim ja rz e , M ścisław sk i u rz ą d z ił za sad zk ę , u k ry ­
w ając w n im k ilk a tysięcy strzelców 67.

J e r z y M niszech podzielił a rm ię S am o zw ań ca n a cz te ry części: skrzydło

pra w e, c e n tru m , skrzyd ło lew e i odw ód. Szyk te n był k lasy czn y m d la ta k ty k i
ów czesnych w ojsk p o lsk o-litew skich i najczęściej sto so w an y m p rzez dow ód­
ców. M ożna się tylko dom yślać, że m niej liczne ch orągw ie polskie były p rz e ­
m iesza n e z o d d ziała m i kozackim i i m o sk iew sk im i S am o zw ań ca. P rz e d s a m ą

b itw ą D y m itr w ygłosił p rzem ów ienie do żołnierzy, k tó re m iało podnieść ich

n a d u c h u 68. D oradziło m u to zap ew n e jego polskie otoczenie, gdyż był to
zwyczaj sto so w an y w ów czas pow szechnie w polsk im w ojsku.

P ie rw si ru sz y li do boju Polacy. P rze p ro w ad z o n y m ały m i siłam i a ta k (cho­

rą g ie w p e ty h o rs k a N ieborow skiego) zo stał o d p a rty p rzez R o sjan . B ył to je d ­
n a k a ta k rozpoznaw czy, b ard ziej obliczony n a zn a le zien ie słaby ch p u n k tó w
w szyku m o skiew skim . W ojska m osk iew sk ie n ie p róbow ały n a w e t k o n t r a t a ­
kow ać, oddając ca łą in icjaty w ę w ręce P olaków . Po chw ili P olacy pow tórzyli

a ta k . Tym ra z e m u d e rz e n ie p rzeprow ad zon o dużo w iększy m i siłam i i w spo­
sób b ard zo gw ałtow ny. Do boju ru sz y ły 4 ch orągw ie p e ty h o rsk ie (ponow nie
N ieborow skiego o raz K ru sz y n in a , B ylińskiego i Dw orzyckiego), k tó re szybko
w yw ołały za m ie sz a n ie w szyk ach n iep rz y jacielsk ich . W idząc to, M niszech
rzu cił do a ta k u 4 chorągw ie h u s a rsk ie (S ta n is ła w a M niszch a, F redry, Szczuki
i D y m itra), k tó re całkow icie rozbiły p ra w e skrzyd ło w ojsk m oskiew skich.
P olacy d ążyli te ra z do o sk rz y d le n ia m oskiew skiego c e n tru m , k tó re tw orzone
przez p u łk w ielki, w krótce zaczęło się cofać. W ty m m om encie R o sjan ie p rz e ­
g ra li ju ż bitw ę, a ich w ojsko rzuciło się do o d w ro tu . Je d y n ie p u łk lewej rę k i

był n ie tk n ię ty i próbow ał osłonić o d w rót całkow icie ro zbitych m o skiew sk ich

sił głów nych69. N ie poszczęściło się też u k ry ty m w zasadzce strzelcom m o­
sk iew sk im . Polscy dowódcy w ykry li strzelców i sk iero w ali przeciw n im pol­
s k ą piechotę, k tó ra ich ro z b iła 70.

P rz y p a trz m y się rów nież opisow i bitwy, k tó ry p ozo staw ił n a m naoczny

św iad e k w y d arzeń , n ie z a s tą p io n y S ta n is ła w B o rsza: „Będąc n a sz y w pogoto­

w iu w yszli z obozu w sp ra w ie [w szyk u bojow ym ]. T am w yszykow aw szy

67 Dziennik Borszy, s. 380; E. Razin, op. cit., t. 3, s. 63; D. Czerska,

Dymitr...,

s. 63.

68 E. Razin, op. cit., t. 3, s. 63; D. Czerska,

Dymitr...,

s. 62.

69 Dziennik Borszy, s. 377-380; J. Budziłło, op. cit., s. 396; W. Diamentowski, op. cit.,

s. 13-14; Dzienna zapiska, RGADA, F. 149, op. 1, nr 4; K. Bussow, op. cit., s. 101; M. Marchoc-

ki, op. cit., s. 22; S. Maskiewicz, op. cit., s. 142; D. Czerska,

Borys...,

s. 234-236; tejże:

Dymitr...,

s. 62-63; A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 80-81; S. Płatonow,

Oczerki...,

s. 250; E. Razin, op. cit., t. 3,

s. 63; S.M. Sołowiow, op. cit., s. 418.

70 A. Hirschberg,

Dymitr...

, s. 80.

106

Piotr Florek

w ojsko ja k o n ajlep iej ro z u m ieli [dowódcy polscy], k a z a n o się p o tk ać rocie
p . N ieborow skiego 200 koni, i u d e rz y ł się dobrze o n ich je d n a k s p a r ła go
M oskw a. O n, odw iodszy ro tę, p rz y szed ł znow u do spraw y, skoczył do n ich ze

dw iem a ro ta m i z K ru s z y n ą i B y liń sk im . D w orzycki n ie m ieszk a ją c z ro ta sw ą

p e ty h o rs k ą p o tk a ł się m ężnie, że p ra w ie za m ie szali M oskw ę. Skoczyły p otem

dw ie ro ty h u s a r s k ie p. s ta ro s ty sanockiego [S ta n isła w a M niszcha] i p. F re-
drow a, i p. Szczuki trz e c ia p osiłkow ała d obrze. A gdy c z w a rta ro ta się p o tk a ła

c a rs k a [D ym itra], pod k tó r ą było 200 koni, zn a c z n ą posługę uczynili, bo z a ra z
ono w ielkie m oskiew skie wojsko poczęło u stęp o w a ć”71.

Zw ycięstw o w ojsk S am o zw ań ca było b ezsprzeczn e, ale nie do ko ń ca p e ł­

n e . M niszech nie rz u cił bow iem do boju w iększej części oddziałów stojących
w odw odzie, k tó re fa k ty c zn ie s ta ły się je d y n ie b ie rn y m i w id zam i boju. M ogło­
by to i zap ew n e spow odow ałoby z a m ia n ę p rz e g ra n e j R o sjan w ca łk o w itą ich
k lę sk ę . N ie słychać też, by prow adzono pościg za w ycofującym i się w ojskam i

w roga - co było rz ecz ą zaw sze s to so w a n ą p rzez P olaków . P o stę p o w a n ia tego

n ie m o żn a tłu m aczy ć b ra k ie m dośw iad czen ia po lskich dowódców - j a k n ie ­
k tó rzy u w a ż a li. Sposób u sz y k o w a n ia a rm ii i początk ow a fa za b itw y w sk a z u ­

ją , że ta k ie p o sia d a li. W ydaje się, że b y ła tu in n a p rz y czy n a. J a k p am iętam y ,

D y m itr zw lek ał z rozpoczęciem b itw y i liczył n a dobrow olne p o d d an ie m u się

w ojsk M ścisław skiego. G dy było ju ż ja s n e , że b itw a je s t ro z strz y g n ię ta , z a ­

p ew ne w p ły n ął n a M niszcha, by p o ra żk i R o sjan nie próbow ał zm ienić w ich
c a łk o w itą k lęsk ę, a m oże i rzeź żołnierzy. D y m itr m iał n iew ą tp liw ie p o d s ta ­

wy by sądzić, że o siąg n ięte p rzez niego zw ycięstw o rzu ci p rz eciw n ik a w jego

ra m io n a i to bez n iep o trzeb n eg o p rz e le w a n ia k rw i. Podobno, gdy n a z a ju trz
D y m itr zw iedzał pobojowisko, m iał się zalew ać łzam i n a w idok w ielkiej liczby
rosy jsk ich tru p ó w 72.

„O calone” w ojska m osk iew sk ie wycofały się z m iejsca b itw y aż o p ię tn a ­

ście k ilo m etró w i sch ro n iły się w la sa c h , dodatkow o okopując się wokół obozu

(„obrąbaw szy się i okopaw szy”). W arto w m iejscu ty m w spom nieć jeszcze
0 m ęstw ie w odza rosyjskiego k sięcia F io d o ra M ścisław skiego. N a polu bitw y

d aw ał sw oim żołnierzom p rz y k ła d y osobistej odw agi, zo stał r a n n y (podobno

15 razy), sp a d ł z k o n ia i o m ało n ie d o stał się do n iew oli. Z ostał u ra to w a n y

1 w yniesiony z pola b itw y p rzez zw ykłych strzelców 73.

S tra ty rosyjskie w bitw ie tej były różnie oceniane, od 4000 do 6000 pole­

głych. Liczba 4000 zabitych je s t bez w ą tp ie n ia b ard ziej w iarygodna. Tym b a r­

dziej, że nie prow adzono pościgu za uchodzącym z pola bitw y przeciw nikiem .

P o kon ani strac ili też w ielu jeńców i chorągw ie, w ty m „chorągiew M oskwy

złotą bardzo k o sztow ną”. S tra ty polskie w yniosły 120 zabitych, w ty m tylko 20

„znaczniejszych” Polaków, co m ieściło się w sta n d a rd z ie s t r a t ponoszonych
w owym czasie przez w ojska polsko-litew skie w in ny ch b itw ach podobnego

71 Dziennik Borszy, s. 377-378.
72 Ibidem, s. 81; D. Czerska,

Borys...,

s. 236.

73 K. Bussow, op. cit., s. 101.

Pierwszy etap walki Dymitra I Samozwańca o koronę carską.

107

ty p u kaw aleryjskiego (dla p rz y k ła d u w stoczonej ze S zw edam i słynnej bitw ie
pod K ircholm em w 1605 roku zginęło około 100 litew skich żołnierzy). Poległych
R osjan pochow ano w spólnie w trze ch w ielkich m ogiłach. W oddzielnej mogile
pochow ano „pospolitych” Polaków, zaś „znaczniejszych”, w sposób uroczysty,
wokół cerkw i znajdującej się pośrodku obozu S am ozw ańca74.

P o dsum ow ując p rzeb ieg bitw y, n ależ y zwrócić u w ag ę n a k ilk a faktów .

Dowódcy m oskiew scy ju ż n a p o cz ątk u bitw y p o pełnili błąd , k tó ry m było u s t a ­
w ienie ich wojsk. Szyk bojowy tw orzył p o tężn ą, ale m ało e la s ty c z n ą linię. J a k

się okazało, szyk ta k i całkow icie nie zd ał eg z a m in u w s ta rc iu z w ojskam i
polskim i. P ozbaw ien i te ż byli ja k ich k o lw iek odwodów. J u ż w tra k c ie b itw y
po p ełnili kolejne błędy, n ie k o n tra ta k u ją c P olaków i kurczow o trz y m a ją c się
obronnego p la n u bitwy. T a k ą sy tu ację znakom icie w y k o rz y stali Polacy, k tó rzy
przez całe sta rc ie p o siad ali inicjatyw ę i p rz ep ro w a d zili b itw ę w d u ch u ofen­
syw nym . Ś w ietn ie m a n e w ru ją c a ja z d a p o lsk a stopniow o d em olow ała w ojska
przeciw n ika i doprow adziła je do porażki. S ukces n ie zo stał je d n a k p rzy pieczę­
tow any. N ie w ykonano o stateczn eg o i decydującego u d e rz e n ia p rz y pom ocy
p o siad an y c h przecież odwodów (B orsza ze zd ziw ien iem odnotow ał, że w iele
polskich chorągw i nie w zięło w ogóle u d z ia łu w w alce), n ie p rzeprow ad zon o
też niszczącego pościgu, co było w ielkim b łęd em ta k ty c z n y m s tro n y polskiej

- choć zap ew n e popełnionym św iadom ie z polecenia S am ozw ańca.

P o d k reślić trz e b a , że cały cię ż a r p ro w a d zen ia b itw y p rzez a rm ię S am o ­

zw ań ca spoczyw ał n a b a rk a c h w chodzących w jej sk ła d p o lskich oddziałów.

Zw ycięstw o zostało w ypracow ane i o sią g n ię te w yłącznie przez polskich żoł­
nierzy. S ta rc ie m iało po stro n ie polskiej typow y c h a r a k te r b itw y k a w a le ry j­

skiej, choć swój w k ład w jej p rz eb ieg m ia ła i p o lsk a piech o ta, k tó ra , co się
wów czas rz ad k o zd arzało , podjęła n a w e t d z ia ła n ia ofensyw ne w tra k c ie tr w a ­
n ia b itw y - gdy likw idow ała ro sy jsk ą zasadzkę.

P a ra d o k s a ln ie zw ycięstw o pod N ow ogrodem S ie w iersk im doprow adziło

do k ry z y su w a rm ii S am ozw ańca. W praw d zie ju ż n a stę p n e g o d n ia do jego

obozu n a d c ią g n ę li K ozacy zaporoscy w sile 4000 mołojców, z „kilk an aście

d ziałe k a r m a ty grzecznej [w dobrym s ta n ie tech n iczn y m ]”, i ja k tw ierd z ili

kolejnych 8000 lu d zi m iało ju ż w krótce n ad c ią g n ąć, ale w zrosło b ard zo n ie z a ­

dow olenie w śród oddziałów p o lsk ich 75.

Otóż ju ż od jak ieg o ś cz asu D y m itr zalegał, zaciężny m przecież, polskim

oddziałom z w y p ła tą żołdu. Ż ołnierze polscy, zap ew n e jeszcze p rz e d w y p ra w ą
łu d z e n i w ielkim i n a g ro d a m i i szybkim zaro b k iem , j a k się okazało m u sie li n a
ra z ie znosić tylko tr u d y ciężkiej zimowej k a m p a n ii. Szybko zaczęli odczuw ać

74 Dziennik Borszy, s. 378-380; Dzienna zapiska, RGADA, F. 149, op. 1, nr 4; K. Bussow,

op. cit., s. 101; M. Marchocki, op. cit., s. 22; S. Maskiewicz, op. cit., s. 142; SGGiD, s 171;
D. Czerska,

Borys...,

s. 235-236; tejże:

Dymitr..,

s. 63; A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 80-81;

E. Razin, op. cit., t. 3, s. 63; S.M. Sołowiow, op. cit., s. 418.

75 Dziennik Borszy, s. 383; Dzienna zapiska, RGADA, F. 149, op. 1, nr 4; S. Maskiewicz,

op. cit., s. 142; E. Razin, op. cit., t. 3, s. 64; Być może wieści o posiłkach nadciągających dla
Dymitra przyspieszyły decyzję dowódców moskiewskich o stoczeniu bitwy.

108

Piotr Florek

„ n ie d o sta te k w ielk i”, a n a d o d a te k n ie w y płacan o im re g u la rn ie żołd u .
W a rm ii polskiej p an o w ał też zw yczaj, że po zw ycięskiej b itw ie w y płacano
w ojsku, b ąd ź obiecyw ano w y p łatę dodatkow ej k w arty . P o niew aż k a s a D y m i­
t r a b y ła p u s ta , P olacy nie m ogli spodziew ać się szybkiej w ypłaty, a przecież
tylko dzięki n im b itw a pod N ow ogrodem S ie w iersk im zak oń czyła się su k c e ­

sem S am o zw ań ca. W ojsko polskie coraz n atarczy w ie j dom agało się pieniędzy,

grożąc w przeciw nym w y p ad k u opuszczen iem szeregów a rm ii. „Był n a te n
czas carew icz bard zo żałośny i u trap io n y , gdyż go ta m różne rzeczy p o ty k ały
od ry c e rstw a [Polaków ], bo i ch orągiew m u jego byli w zięli n a w e t ferezy a

z niego zd a rli sobolą, aż j ą M oskw a w y k u p iła za 300 złotych. Do tego m owy
sp ro śn e m iew ali: »Ty dalibóg będziesz n a palu« rz e k ł je d e n z nich, za co go

carew icz w gębę uderzył. P o te m n ie b o ra k jeżd ż ąc od ro ty do roty, d la Boga
prosił, p a d a ją c krzyżem , aby nie odjeżdżali”76.

W ów czas D ym itr, chcąc w y brnąć z tru d n e j sy tu acji w ja k ie j się zn alazł,

d ał się nam ów ić żołnierzom z chorągw i p a n a F red ry, by w tajem n icy tylko im

w ypłacić żołd. C horągiew t a m ia ła po zostać w ów czas w obozie, i ja k z a k ła d a ­
no zachęcić sw ym p rz y k ła d e m do p o z o sta n ia n a m iejscu in n e oddziały. T ak

zrobiono, je d n a k c a ła a fe ra się w yd ała. P rze p ełn iło to czarę goryczy w śród

niezadow olonych żołnierzy polskich, k tó rzy p o d n ieśli o tw a rty b u n t 77. „Woj­

sko po lsk ie, z im n a i in szy ch n ie d o sta tk ó w cierp ieć n ie chcąc zb u n to w a w szy
się odeszło i t a k ty lk o s a m c a r z tro c h ą lu d z i p olsk ich , k tó ry c h m ógł z a c ią ­

g nąć, z o s ta ł”78 - p is a ł W acław D ia m e n to w sk i. D n ia 14 sty c z n ia 1605 r.

S a m o z w a ń c a o p u śc iła z n a c z n a część p o lsk ic h oddziałów . W c ześn iej, bo

12 sty c z n ia , zw in ięto ob lężen ie N ow ogrodu S ie w iersk ieg o , do czego b ard ziej

n iż u p ó r obrońców p rz y c z y n iła się n iezg o d a w obozie D y m itra . J a k p is a ł
B o rsza, w n ie k tó ry c h p o lsk ich ch o rąg w iac h po zo stało za led w ie od k ilk u do
k ilk u n a s tu ochotników , w y ra żają cy ch chęć d alszej słu żb y u b o k u „carew i­
c za”. W w o jsk u S am o zw a ń ca o s ta te c z n ie p ozo stało n ie więcej n iż 1500 P o ­
la k ó w 79.

Z P o la k a m i odjechał do k ra ju rów nież J e r z y M niszech. Sw oją decyzję

tłu m a czy ł koniecznością swego u d z ia łu w m ającym w krótce zeb rać się sejm ie,

ja k i złym s ta n e m zdrow ia. W rzeczyw istości w ojew oda sa n d o m ie rsk i m iał za

z a d a n ie zdobyć w Polsce now e fu n d u sz e, dzięki k tó ry m m ógłby zw erbow ać

now e oddziały i w ysłać je n a pomoc D ym itrow i. N a dowód, że ta k było,
m o żn a przytoczyć list S am o zw ań ca do M niszcha, z m a ja tego ro k u , w k tó ry m

76 Dziennik Borszy, s. 381-382.
77 Ibidem; D. Czerska,

Borys...,

s. 238-239; tejże:

Dymitr...,

s. 64; A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 82-83; S. Płatonow,

Oczerki...,

s. 250; S.M. Sołowiow, op. cit., s. 418; J. Maciszewski,

Wstęp...,

s. 21.

78 W. Diamentowski, op. cit., s. 14.
79 Dziennik Borszy, s. 382; Dzienna zapiska, RGADA, F. 149, op. 1, nr 4; M. Marchocki,

op. cit., s. 22-23; D. Czerska,

Borys...,

s. 239; tejże:

Dymitr...,

s. 64; A. Hirschberg,

Dymitr...,

s. 82; S. Płatonow,

Oczerki...,

s. 250-251; E. Razin, op. cit., t. 3, s. 64; J. Maciszewski,

Wstęp...,

s. 21; tegoż:

Polska a Moskwa...,

s. 75; S.M. Sołowiow, op. cit., s. 418.

Pierwszy etap walki Dymitra I Samozwańca o koronę carską.

109

D y m itr w zyw ał wojew odę, aby: „odłożywszy te n zaciąg wojenny, do M oskw y
n a w eselsze czasy pośpieszyć się ra czy ł”80.

Z naczenie b itw y pod N ow ogrodem S ie w iersk im było b ard zo is to tn e dla

ów czesnej sy tu acji politycznej w P a ń s tw ie M o skiew skim . P o ra ż k a w ty m

s ta rc iu , pokrzyżow ałab y w szy stk ie p la n y polityczne, k tó re sn u ł D y m itr i bez

w ą tp ie n ia pogrzebałaby, ra z n a zaw sze, n ad z ie je „carew icza” n a tro n m o­

sk iew sk i. W y g ran a ro z sła w iła jego im ię, za ch w iała p a n o w a n ie m G odunow a,
a p rz ed e w sz y stk im u g ru n to w a ła pozycję p o lity c zn ą D y m itra . O d tą d , to
z jego osobą, opozycja a n ty g o d u n o w sk a zw ią zała o statec zn ie swoje n ad z ie je.

Był to ta k w ielki k a p ita ł, że pozwoliło m u to p rz e trw a ć późniejsze ciężkie
chw ile. J a k się bow iem okazało, zw ycięstw o pod N ow ogrodem S iew iersk im
nie było przełom ow ym d la sp ra w y D y m itra. Jeg o efek ty p o g rz eb ała p óźn iej­

sza p o ra ż k a pod D o bryniczam i (31 I 1605), k tó ra z a h a m o w a ła ofensyw ę
w ojsk S am o zw a ń ca i d o p ro w a d ziła do ró w no w agi sił m ięd zy D y m itre m
a G odunow em 81.

SUMMARY

The importance of the battle of Nowogród Siewierski was very significant in the

political situation of the State of Moscow at the time. A defeat in this battle would
bedevil all the political plans cherished by Dymitr I Samozwaniec and undoubtedly
would bury forever the hopes of the "tsarewicz" of becoming the tsar of Moscow. The
victory made him famous and shook the m astery of Borys Godunow and moreover,

strengthened the political position of Dymitr. However, it appeared th a t the victory
at Nowogród Siewierski was not a turning point in Dymitr’s career. Its results were

buried by further defeat at Dobrynicze, which stopped the offensive of the army of

Samozwaniec and lead to a balance of forces between Dymitr and Godunow.

80 Dymitr Samozwaniec do Jerzego Mniszcha, z Putywla, 24 V 1605, RGADA, F. 149,

op. 1, nr 8; BR, 16, k. 389; BCz, t. 100, k. 40.

81 Temat będzie kontynuowany w artykule, który ukaże się w najbliższym czasie w jed­

nym z numerów Ech Przeszłości.