Archeologia gospodarki

III. Pozyskiwanie i obróbka surowców mineralnych

Surowce eksploatowane w starożytnej
i średniowiecznej Europie

• Żelazo - powszechnie pozyskiwano rudy darniowe i bagienne, rzadziej pozyskiwano rudy o wyższej zawartości żelaza - intensywna produkcja w wyodrębnionych regionach - Nadrenia, Alpy, Szwecja, Góry Świętokrzyskie, Mazowsze, Dolny Śląsk

• Srebro i ołów - Szwarzwald, Góry Kruszcowe, Nadrenia, Harz, Toskania, Południowa Hiszpania, Kotlina Czeska, Góry Dynarskie, Górny Śląsk (Bytom, Olkusz), zachodnia Anglia, Irlandia

• Miedź - Saksonia, Szwarzwald, Nadrenia, Alpy, Toskania, zachodnia Anglia, Irlandia, Bałkany, Kaukaz

• Sól - eksploatacja słonych źródeł, rzadziej pokłady soli kamiennej - na ziemiach polskich Małopolska, Kujawy

• Kamień budowlany - obszary wyżynne, pogórza, niskie łańcuchy górskie

• Węgiel - od XV w. - Anglia, Nadrenia, Górny Śląsk

Techniki pozyskiwania surowców w średniowieczu

• Warunkiem pozyskania surowców była ich łatwa dostępność. Ograniczenia techniczne nie pozwalały na eksploatację złóż bardzo głębokich. Płytkie złoża eksploatowano natomiast do wyczerpania. Dlatego tereny eksploatowane górniczo w pradziejach i średniowieczu rzadko pokrywają się z terenami górniczymi w XIX-XX w.

• 1. Eksploracja powierzchniowa, płytkie odkrywki
  

• Pozyskiwanie rud darniowych

• Płukanie złota w strumieniach

• Pozyskiwanie soli ze słonych źródeł

• Płytkie odkrywki

W Europie na północ od Alp techniki te miały duże znaczenie do XII w.
W okresie późniejszym stosowano je przy poszukiwaniu złóż.

Poszukiwania złóż

prowadzili wyspecjalizowani górnicy - różdżkarze z dużą wiedzą geologiczną

2. Szyby

• Stosowane przy wydobyciu soli, złota, srebra i ołowiu

• Pozwalały na punktową eksploatację złoża do głębokości kilku, rzadziej kilkunastu metrów

• Konstrukcja

• Pionowe wkopy w formie studni,

• Zwykle czworoboczne w rzucie (koliste były trudniejsze do oszalowania),

• Z drewnianą cembrowiną,

• Do komunikacji i transportu urobku służyły drabiny, liny, kołowroty.

Nad szybem budowano niekiedy szopę zwaną w Europie Środkowej „jata”

Ślady szybów na powierzchni

Po wyczerpaniu dostępu do żyły lub pokładu rudy szybu nie zasypywano, a obok kopano nowy.

Dlatego ich rejestracja na powierzchni jest relatywnie łatwa.

Kopalnia St. Ulrich w Schwarzwaldzie

Kolejne szyby powtarzają przebieg żył

3. Kopalnie odkrywkowe

• Odkrywkowe wyrobiska wzdłuż żył, powstałe z poszerzenia szybu. Stosowane przy stabilnych, skalistych ścianach

• W formie odkrytej płaszczyzny. Stosowane przy złożach płytkich, w formie pokładów. Datowane na schyłek średniowiecza i czasy nowożytne

4. Sztolnie

Powstałe przez budowę chodników

• wybijanych w stoku góry,

• wychodzących od szybu.

• Formy proste i rozwinięte, wielopoziomowe, z szybami wentylacyjnymi

• Stosowane w starożytności, a w średniowieczu w krajach śródziemnomorskich

• W Europie na północ od Alp znane od XVI w.

5. Narzędzia i techniki pracy

• Narzędzia do odłupywania rudy z żyły

• kilofy, młoty, kliny

• motyki

• Krusznie skały ogniem

• Wydobycie urobku na powierzchnię

• Kosze, cebry, taczki i wózki

6. Wstępna obróbka urobku na powierzchni

• Oddzielenie rudy od kamieni przy świetle dziennym,

• Rozdrobnienie,

• Częściowe oddzielenie piasku od rudy przez płukanie,

• Prażenie na ogniu - zapoczątkowanie reakcji chemicznej od tlenku do postaci metalicznej i dalsze oddzielenie odpadów,

7. Osadnictwo górnicze

• Osady powstające spontanicznie przy kopalni, zanikające wraz z jej zamknięciem. Rozplanowane nieregularnie

• Założenia obronne, najczęściej typu motte

• Miasta - powstałe w rejonach górniczych, funkcjonujące czasowo

• Miasta w rejonach górniczych, rozwijające równolegle rzemiosło i handel. Przetrwały zaniechanie wydobycia złóż.

Prinzbach, Schwarzwald,

miasto górnicze z murem miejskim.

Zanikłe po zaprzestaniu eksploatacji złóż - dzisiaj wieś.

Kutna Hora - miasto górnicze o planie nieregularnym

Przykłady miast górniczych o planach regularnych: Bochnia, Bytom

Górnictwo było jednym ze składników gospodarki

Inne miasta w Polsce: Złotoryja, Lwówek, Wieliczka

8. Warunki pracy górników. Zanieczyszczenie środowiska

• Wypadki

• Szkodliwość zanieczyszczeń, pylica, zatrucie metalami, choroby

• Złe warunki mieszkalne

• Brak ubezpieczeń i emerytur

• Krótki czas dożywania

• Praca na podstawie umów z właścicielem złóż, najczęściej z panującym lub biskupem, od schyłku średniowiecza także z miastem

• Szkodliwe zmiany środowiska:

• - deforestacja,

• - zniszczenia gleb,

• - zanieczyszczenie potoków i wód gruntowych.

---