3. Miasta komunalne

Europejskie miasta nowego typu
Zalążki wolności miejskiej

• Intensyfikacja produkcji i handlu. Wzrost powodzenia ekonomicznego kupców i rzemieślników w północnej Italii (Wenecja, Genua, Piza) i w Niderlandach (Brugia) w X-XI w.

• W Europie Środkowej XII-XIII w.

• Regulacja stosunków z feudałami, dążenie do wolności ekonomicznej, wolności wyboru miejsca zamieszkania, wolności osobistej

• Konflikty zbrojne w Italii i we Flandrii - Mediolan, Brugia

• Kupcy jako partnerzy ekonomiczni feudałów w Europie Środkowej, umowy i przywileje targowe

• Feudałowie inicjatorami organizacji miast komunalnych w Europie Środkowowschodniej. Umowy lokacyjne

• Gmina miejska, mieszczanie. Postępująca niezależność dużych ośrodków miejskich.

Przestrzeń miasta komunalnego jako miejsce działalności gminy. Kształtowanie się zwartych planów miast

• ulice - główne, przecznice, tylne

• place - targ, targi pomocnicze

• bloki zabudowy

• działki mieszczańskie

• kościoły i klasztory, cmentarze i place przykościelne

• fortyfikacje

• przedmieścia

Początki miast komunalnych w Europie

I. Miasta rozwijające się od wczesnego średniowiecza, ewolucyjnie przechodzące od fazy wczesnomiejskiej do komunalnej

Wenecja - plan zdeterminowany przez warunki naturalne

Paryż

Nieregularny plan miasta powstał przez zagęszczenie w XI-XII w. istniejącej wcześniej

struktury wieloczłonowej: Cite, osady prawobrzeżne z targiem i dzielnica lewobrzeżna

(później uniwersytecka) otoczone umocnieniami Filipa Augusta (1180-1210) i Karola V

(1370)

Brugia - rozwój z policentrycznej struktury osadniczej wokół zamku hrabiów Flandrii,

uwolniona w XI w. z zależności feudalnych (dzięki handlowi wełną z Anglią).

W podobny sposób powstały pobliskie Leuven i Bruksela

Miasta komunalne Europy Środkowej.
Zanik wczesnomiejskich planów policentrycznych

•Ukształtowanie nowego, wielofunkcyjnego centrum miasta i jego pozycja w nowym planie

-funkcja targowa i jej odzwierciedlenie w planie centrum miasta

-plac zebrań, ośrodek administracji gminy miejskiej

-ośrodek władzy sądowniczej

-miejsce egzekucji

-socjotopograficzna wymowa centrum

-centrum ludyczne

-centrum przekazu informacji

Kolonia

-policentryczna struktura na ruinach civitas

-rozwój przestrzenny miasta komunalnego

-nowa, nieregularna sieć ulic

-Nowe centrum miasta przy dawnym porcie

Nowe centrum w miejscu starej osady targowej

Zjawisko właściwe dla zachodniej strefy Europy Środkowej i dla niektórych ośrodków czesko-morawskich

Duisburg

Rozwój od struktury policentrycznej do miasta o planie nieregularnym

Münster

Paderborn

Praga

miasto na prawym brzegu Wełtawy efektem własnego rozwoju od formy wczesnomiejskiej

Praga

Stare Miasto

Radialny plan ulic ukształtowany z dróg do targu

Ołomuniec

Plan miasta komunalnego wynika z lokalizacji na wcześniej zasiedlonych wzgórzach św.św. Wacława, Piotra i Michała. Nowe centrum w miejscu osady targowej

Europa Środkowowschodnia

Nowa osada targowa przy starym kompleksie osadniczym

Stara struktura nie ma wpływu na nowy plan miasta

Brandenburg

Kontynuacja miejsca po zdobyciu grodu Havelan przez Albrechta Niedźwiedzia w 1157 roku

-katedra w obrębie grodu

Nowa osada targowa przy starej aglomeracji
w Europie Środkowowschodniej

Wrocław około 1300 (za M. Chorowska)

Kraków

Poznań

Kołobrzeg przed i po lokacji

II. Miasta budowane ab nowo „ na surowym korzeniu”

• Budowane na terenie wolnym od zabudowy, ale najczęściej sąsiadującym z małym ośrodkiem osadniczym:

• - grodem lub zamkiem, wsią, klasztorem

• Stąd różnica między miastami powstałymi w wyniku rozwoju od formy protomiejskiej a założonymi ab novo nie jest jednoznaczna, a wiele przypadków budzi dyskusje

• Nazwę przejmowano często od starszego ośrodka

• traktowane jako inwestycja

• Spośród około 5000 miast założonych w Europie Środkowej w XII-XIV w. decydującą większość stanowiły miasta budowane ab novo. W wielu przypadkach lokacje nie udawały się

• Brak starszej zabudowy pozostawiał swobodę w rozplanowaniu miasta

Nowo organizowane miasta w Europie Środkowej

Miasta książąt von Zaehringen w księstwie Szwabii

-umowy targowe z kupcami

-miasto jako inwestycja pana terytorialnego, kupcy jako partnerzy gospodarczy

Fryburg Bryzgowijski

-kolejne miasto księstwa (obok Bazylei i Zurychu)

-umowa targowa 1091, Bertholt II

-powtórzona w 1120, Konrad

-Struktura miasta planowana i rozwijana w czasie

-Działki o rozmierzonej powierzchni obciążone czynszem

Dyskusja - miasto założone czy rozwinięte.

Berno

Rotweil

Schwaebisch Gmund

Rzeczywistych planów tych miast i stopnia ich realizacji w XII-XIII w. nie znamy

Getynga. Dolna Saksonia.

Hannoversch Münden, Hesja

Założone przez grafów Turyngii ok. 1187, tak też datowano dendrologicznie budowę głównej ulicy miasta (Lange Str.), wchodzącej w skład układu szachownicowego

Nowe miasta w Europie Środkowowschodniej. Kolonizacja i lokacje

-demograficzny rozwój Zachodu i ruch kolonizacyjny do Europy Środkowowschodniej, na Półwysep Iberyjski, do celtyckiej strefy Wysp Brytyjskich i do Palestyny

-ekspansja Cesarstwa na Połabiu

-otwarta polityka gospodarcza Piastów, Przemyślidów i Kościoła

Lubeka - miasto budowane od poł. XII w. na miejscu starszego osadnictwa obodryckiego, przejęło niektóre funkcje upadłej książęcej Starej Lubeki.

-wyznacza początek kolonizacji wschodniej

- założyciele miasta komunalnego - graf Holsztynu Adolf II (1143), Henryk Lew (1158)

-przyjmuje się, że plan ukształtował się w trakcie rozwoju. Badania archeologiczne przeczą tezie o realizacji planu miasta wytyczonego jednorazowo

Miasta nadmorskie powstałe pod wpływem Lubeki

• Prawo lubeckie, wzorowane na prawie miasta Soest

• Powiązania handlowe miast nad Morzem Północnym i w basenie Bałtyku

• Kolonizacja z północnych Niemiec - Pomorze, Państwo Krzyżackie, wschodnie wybrzeże Bałtyku - Rostok, Stralsund, Greifswald, Kołobrzeg, Gdańsk (rozwój starego ośrodka), Elbląg, Kłajpeda, Ryga, Tallin, Tartu

• Hanza

• Cechy planów miast - rozmierzone, dostosowane do handlu portowego

• Centrum miasta poza portem

Greifswald

Rostock

Elbląg

Malmoe

Nowo zakładane miasta wewnętrznej strefy Europy Środkowej

-Liczne miasta małe i średnie - gęsta sieć miast w Czechach i na Śląsku -Małe miasta Królestwa Polskiego

-Postępująca regulacja planów

Domazlice

Stary Sącz pierwszej lokacji

Rakovnik

Miasta z targiem ulicowym - wg. S. Gawlasa - właściwe dla wczesnych miast lokacyjnych

Najstarsze lokacje na Śląsku poświadczone źródłami pisanymi

Targi w formie ulicy? Problem datowania bloków zabudowy.

• Złotoryja 1211

• Lwówek 1217

Miasta z targiem w formie czworobocznego placu - „Ring”, rynek

-przymus handlu w książęcych urządzeniach targowych czynnikiem wymuszającym plany regularne z rynkiem

• Unicov na Moravach

• Budziejowice

• Kolin

• Novy Jicin

• Moravska Trebova

• Pilzno

• Legnica

• Brzeg

• Strzelin

• Nysa

• Będzin

• Bielsko

• Wieliczka

Małe miasto o planie regularnym i gospodarce rolniczej

Tendencja do regulacji planów miast

Miasta o planie nieregularnym

- rozwijanym planowo

- rozmierzonym regularnie

Brugia (Bruge)

Fryburg

Chełmno

Zmiany regionalne

Zmiany chronologiczne

Czynniki wpływające na regulację planów:

-gospodarczy - łatwość obliczania powierzchni

-ideologiczny - miasto jako dzieło stuki

Rozwój Magdeburga w średniowieczu

Policentryczne wczesne miasto
poł. XII w- plan nieregularny

poł. XIII w. - powiększenie miasta

o część rozplanowaną regularnie

Skała w Małopolsce

Próba rekonstrukcji układu regularnego na podstawie retrospektywnej analizy planu katastralnego z XIX w.

Plan miasta jako źródło historyczne

Metoda planistyczna (pomiarowa)

Próba rekonstrukcji pierwotnych działek, bloków

zabudowy, przebiegu ulic i placów z czasu

lokacji na podstawie układu zabudowy późniejszej

i źródeł kartograficznych.

Niebezpieczeństwo idealizacji planów

-brak możliwości odtworzenia przemian polokacyjnych

-niestabilność zabudowy historycznej

-słabe podstawy datowania planów i ich przemian

Plany regularne w południowej Francji

-działalność Plantagenetów w 2. poł XIII w.

-działalność królów Francji

-bastides

Aigues Mortes

Beaumont du Perigord 1272

Montpazier 1284

Zamość - regularne miasto renesansowe

Bibliografia

• Krasnowolski B. 2004, Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wieku, cz. 1-2, Kraków.

---