Rozwój emocjonalny dziecka w okresie późnego dzieciństwa (od 7 - 10 d0 12 lat)
Rozwój emocjonalny-
to jeden z etapów wzrostu emocji w poszczególnym stadium wiekowym, które powodują , że wewnętrzne i społeczne przystosowania, przechodzą na coraz to wyższe poziomy.
Rozwój emocjonalny
buduje poszczególne cechy przystosowawcze do życia społecznego, kształtuje cechy będące nieodzownym elementem rozwoju każdego człowieka. Rozszerza się krąg przedmiotów, zjawisk, zdarzeń i spraw, które wywołują u dzieci reakcje emocjonalne, zmienia się również charakter emocjonalnych doznań.
Dziecko w wieku wczesnoszkolnym jest już w miarę stabilne emocjonalnie - potrafi ono panować nad ekspresją emocjonalna. Autorytetem dla niego są rodzice, coraz większe znaczenie zaczyna również mieć nauczyciel w szkole. Szczególnie w pierwszej klasie dzieci potrzebują by nauczyciel poświęcał im dużo uwagi. Wzrasta w tym wieku znaczenie grupy rówieśniczej - coraz bardziej istotna jest opina grupy, dziecko posiada z reguły przyjaciela - inaczej iż w wieku przedszkolnym dokonywany jest jego wybór. Wybór ten nie jest przypadkowy. U chłopców dominuje typ przyjaźni "ramie w ramię" u dziewczynek typ przyjaźni "twarzą w twarz". Przyjaźń chłopców jest bardziej oparta na wspólnym działaniu, przyjaźń dziewczynek na dzieleniu się przeżyciami.
To Aktywność poznawcza staje się źródłem emocji - odnosząc sukcesy dziecko przezywa pozytywne emocje. Porażki są źródłem emocji negatywnych. Na początkowym etapie rozwoju emocjonalnego emocje są bardziej impulsywne (są afektami) dopiero w procesie socjalizacji dziecko uczy się panować nad emocjami, kierować nimi . U dziecka w wieku wczesnoszkolnym dominują już emocje kontrolowane. Reakcje emocjonalne są bardziej trwale - maja większy udział w działaniach mających na celu realizacje potrzeb czy wyznaczonych celów. W początkowym okresie rozwoju dziecko realizuje głównie potrzeby i dążenia osobiste (egoistyczne) . Jednak wraz z e wzrostem liczby i jakości kontaktów społecznych, wraz z przyrostem wiedzy o świecie, wraz z kształtowaniem się systemu wartości następuje rozwój potrzeb poza osobistych oraz uczuciowości wyższej (stosunek do idei i wartości oraz do innych ludzi).
Emocje łatwo i spontanicznie wyrażane. Dziecko próbuje dostosować emocje do sytuacji -intelektualizacja uczuć. Uczucia wyższe związane z poznaniem świata, relacji w grupie, przedszkolak jest zdolny do współczucia, uczucia moralne i estetyczne. Dziecko zaczyna się bać tego, czego nie ma (jemu się wyobraża, działanie wyobraźni). Źródła lęku zmieniają nie tylko przez wyobraźnię. Liczba reakcji gniewu wzrasta, przedszkolak wyraża gniew w sposób werbalny. Stabilność, zrównoważenie emocjonalne, dziecko potrafi kontrolować swoje emocje.
Uczucia dziecka
Wiek wczesnoszkolny cechuje intensywność i zróżnicowanie życia uczuciowego. Dziecko kilkuletnie na ogół jest pogodne, pozytywnie ustosunkowane do otoczenia, nie wykazuje silnej zmienności nastrojów, intensywnie angażuje się emocjonalnie w to, co dzieje się dokoła. Owa stabilizacja uczuciowa jest rezultatem społecznego dojrzewania dziecka, jego licznych kontaktów z rówieśnikami i dorosłymi oraz lepszej orientacji w świecie.
Zachowanie równowagi, opanowanie gwałtownych reakcji nie jest jednak dla kilkulatka sprawą łatwą. Jego życie uczuciowe oscyluje bowiem pomiędzy przeżyciami przyjemnymi, a przykrymi. Doświadczeniom przyjemnym towarzyszą uczucia radości, szczęścia, zadowolenia, przykrym zaś - uczucia gniewu, strachu, smutku. Przyjrzyjmy się nieco bliżej tym właśnie reakcjom emocjonalnym.
RADOŚĆ towarzyszy dobremu samopoczuciu dziecka. Źródłem przyjemnych przeżyć jest ruch (bieganie, skakanie) czy posiadanie upragnionych przedmiotów. Radosnych wzruszeń dostarcza dziecku także towarzystwo innych dzieci bądź dorosłych, których darzy ono sympatią. Cieszy je także zabawa oraz wysiłek prowadzący do sukcesu. Śmiech i radość wzbudzają również zabawne wydarzenia, obrazki, humor utworów literackich. U dziecka w wieku wczesnoszkolnym przyjemne doznania wywołuje także kontakt z przyrodą, oglądanie ilustracji, śpiew, taniec oraz własna twórczość.
U każdego dziecka stan emocjonalności zmienia się i zależy od wielu czynników. Do najważniejszych można zaliczyć zmęczenie, zły stan zdrowia, porę dnia, środowisko społeczne, stosunki rodzinne oraz poziom aspiracji czyli wygórowane ambicje rodziców w stosunku do dziecka. Tak więc zależnie od czynników zewnętrznych jak i właściwości układu nerwowego, dziecko zmienia swoje zachowanie i bogaci sferę emocjonalną. Staje się istotą zdolną do przeżywania uczuć wyższych, coraz bardziej świadomych i głębokich.
Poprzez kontakty z rodzicami i rodzeństwem dziecko uczy się nawiązywać więzi emocjonalne, uczy się także w jaki sposób ma się zachowywać. To z domu rodzinnego wynosi się takie zachowania społeczne jak odpowiedzialność, obowiązkowość, bycie pomocnym, szacunek do innych, do pracy i do wiedzy.
Każde dziecko rozwija się określonym układzie rodzinnym - dzieci i rodzice wzajemnie na siebie oddziałują tworząc określony styl zachowań w rodzinie. Poprzez oddziaływania rodziny zostaje dziecku przekazana kultura i tradycja, rodzina zaspakaja podstawowe potrzeby emocjonalne dziecka, wpływa także na jego postawę wobec nauki i innych ludzi. Rodzina działa wychowawczo na dziecko poprzez zwykła codzienną koegzystencję.
Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku późnego dzieciństwa
Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku wczesnoszkolnym stają się coraz powszechniejszym zjawiskiem. Rodzice i wychowawcy często nie wiedzą, czy zachowanie ich dziecka mieści się jeszcze w granicach normy, czy też jest sygnałem o początkach rozwoju zaburzenia.
Rozwój emocjonalny dzieci w wieku wczesnoszkolnym, w stosunku do wcześniejszego okresu niemowlęcego, po niemowlęcego i przedszkolnego, cechuje się wzbogacaniem i zróżnicowaniem życia uczuciowego. Dziecko przeżywa już takie uczucia jak zazdrość, gniew, strach i lęk, radość, przyjemność, sympatię, zmartwienie i ciekawość.
Kształtują się też uczucia społeczne. U dziecka prawidłowo rozwijającego się pogoda i zadowolenie są dominującymi stanami emocjonalnymi. Dziecko w tym wieku uzewnętrznia swoje uczucia w sposób bardzo wyraźny i czytelny dla otoczenia.
Klasyfikacja zaburzeń nasuwa wiele trudności. Autorzy najwięcej uwagi poświęcają dzieciom z zaburzeniami nerwicowymi, dzieciom zahamowanym i nadpobudliwym, dzieciom o zachowaniach agresywnych czy też dzieciom zobojętniałym uczuciowo.
DZIECI NERWICOWE
LĘK
Podstawowym objawem, a zarazem źródłem nerwicy jest lęk, czyli silny stan napięcia z towarzyszącym mu poczuciem zagrożenia i bezsilności. Jest to emocja bezprzedmiotowa, niejasne jest źródło lęku. Dziecko w celu uniknięcia przeżywania lęku uruchamia różne mechanizmy obronne, np. u dziecka bojącego się pójścia do szkoły mogą to być: bóle brzucha, wymioty i podobne symptomy nerwicowe.
Najczęstsze u dzieci są lęki nocne, które wywoływane są często silnymi wzruszeniami, niepokojami, niepowodzeniami przeżytymi w szkole.
Moczenie mimowolne
Jest to najpowszechniejszy rodzaj zaburzeń dziecięcych. Występuje częściej u chłopców niż dziewcząt. Badania przyczyn moczenia wykazują w około 90% przypadków ma podłoże psychogenne. Związane jest to niekiedy z nieprawidłowym treningiem czynności, przede wszystkim jednak, nieprawidłowościami w środowisku rodzinnym.
Dziecko zaczyna się moczyć, gdy w jego otoczeniu pojawiają się sytuacje zbyt dla niego trudne, np. groźba utraty miłości rodziców, drastyczne zaostrzenie stawianych dziecku wymagań itp.
Dziecko moczące się jest narażone na wiele nieprzyjemnych przeżyć ze strony rodziny i rówieśników, co pogłębia sytuacje stresowe dziecka. W postępowaniu z moczącym się dzieckiem nie należy wzbudzać w nim poczucia winy. Powinno ono nabrać wiary we własne siły i poczucia pewności.
Zaburzenia łaknienia
Nerwicowy brak apetytu (anoreksja) występuje u dzieci często. Często wynika z wielu konfliktowych sytuacji w domu. Jest jednocześnie skutkiem błędów wychowawczych i wywołuje nowe błędy ( np. nadmierna koncentracja uwagi na jedzeniu, straszenie dziecka).
Zaburzenia apetytu mogą być reakcją na trudną sytuacje domową dziecka, na bodźce odbierane przez dziecko jako zagrażające poczuciu bezpieczeństwa. Anoreksja bywa również ,wyrazem niechęci do rodziców, także sposobem zwrócenia na siebie uwagi rodziców.
Z anoreksją niekiedy współwystępują wymioty. Odruch wymiotny u dzieci wygasa powoli, przechodząc czasami w nawyk reagowania.
Jąkanie
Jest jednym z zaburzeń mowy dzieci. Może pojawić się nagle, pod wpływem urazu psychicznego, bądź w efekcie długotrwałych sytuacji stresowych. Jąkanie ,,będąc rezultatem napięć emocjonalnych staje się przyczyną dalszego pogłębiania się zaburzeń”. Dzieci jąkające się narażone są na szyderstwa ze strony rówieśników. Jąkanie najczęściej jest jednym z wielu objawów świadczących o procesie nerwicowania się dziecka.
Tiki
Są to nagłe, mimowolne wyładowania ruchowe, różnych grup mięśniowych niepodlegające świadomej kontroli.
Najczęściej spotykane postacie tików to : mruganie oczami, grymasy twarzy, podrygiwanie lub wyciąganie ramion. Tiki pojawiają się w wieku szkolnym raczej rzadko. Ich wystąpienie świadczy o poważnych zaburzeniach emocjonalnych. Podłożem tików są silne przeżycia i sytuacje konfliktowe, a także nieprawidłowe postawy rodziców.
Dzieci zahamowane psychoruchowo
Są to dzieci lękowe z obniżoną aktywnością i trudnościami nawiązywaniu kontaktów społecznych. Ponieważ swym zachowaniem nie sprawiają zazwyczaj kłopotów wychowawczych, zatem ich cierpienie pozostaje niezauważone przez dorosłych. Nauczyciele często rezygnują z prób zbliżenia się do dzieci nieśmiałych, pozostawiając je samym sobie. Jest to dość powszechny błąd. Bardzo ważne jest, aby zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa poprzez akceptację go takim, jakim jest, bez oceniania, zawstydzania
Dzieci obojętne uczuciowo
Są to dzieci, które nie potrafią nawiązać kontaktów uczuciowych z dorosłymi i rówieśnikami oraz współodczuwać radości i smutków innych osób.
Istotą związku między dzieckiem a rodzicami (zwłaszcza z matką) jest silna, pierwotna potrzeba przywiązania dziecka. Pozbawienie kontaktu z matką jest silnym patogennym czynnikiem zaburzającym rozwój emocjonalny dziecka (min. choroba sieroca). Nasilający się lęk przed rozstaniem jest wiodącym motywem chorobotwórczym. Zatem nawiązywanie kontaktów emocjonalnych z innymi
można uznać u dzieci z chorobą sierocą za mechanizm obronny przed następnym emocjonalnym zerwaniem więzi uczuciowych.
Dom rodzinny też, nie zawsze zapewnia dziecku zaspokojenie potrzeb miłości i przywiązania
Dzieci nadpobudliwe
Reakcje tych dzieci są nieproporcjonalne silne do działającego bodźca. Pobudzenie, aczkolwiek silne, trwa jednak krótko. W efekcie są to dzieci zmęczone, niewytrwałe w działaniu. Dla ich rozwoju szczególnie niekorzystne jest wychowanie niekonsekwentne. Zmienność wymagań i ocen postępowania dziecka powodują, że nie może ono korzystać z nabytych doświadczeń.
Jego reakcje są, więc gwałtowne, nieoczekiwane. Dla nauczycieli są to dzieci uciążliwe, ponieważ stwarzają wokół siebie atmosferę niepokoju i niezrozumienia.
Dorośli powinni reagować na ich zachowanie spokojnie i cierpliwie oraz starać się nie dostarczać dziecku zbyt dużo i chaotycznych bodźców.
Dzieci agresywne
Za agresywne uważa się dziecko, które wywołuje konflikty, bije dzieci, przedrzeźnia lub przezywa, skarży, męczy zwierzęta lub niszczy przedmioty. W wyniku tych działań powstaje ból i cierpienie lub szkoda materialna. Agresja jest z reguły reakcją na lustrację, zachowaniem naśladowczym lub zachowaniem instrumentalnym, jeśli służy dziecku do realizacji jakiegoś celu.
Celem agresji może być chęć zwrócenia na siebie uwagi. Szczególnym rodzajem agresji werbalnej jest tzw. skarżenie, zwłaszcza potajemnie. Od reakcji dorosłych zależy, czy ten sposób postępowania utrwali się u dziecka Wymierzanie kar tylko na podstawie oskarżeń jest częstym błędem opiekunów i wychowawców, utwierdza przy tym agresora, że należy skarżyć.
Dzieci agresywne powinny być przede wszystkim otoczone miłością i serdecznością, bez względu na formy zachowania dziecka.
PRZYCZYNY POWSTAWANIA ZABURZEŃ
Dla rozwoju zaburzeń emocjonalnych dziecka szczególne znaczenie ma jego środowisko społeczne, a zwłaszcza rodzina, ponieważ niewłaściwe funkcjonująca jest przyczyną wielu zaburzonych zachowań dziecka.
Ważnym elementem środowiska rodzinnego jest struktura rodziny (pełna czy niepełna) oraz warunki bytowe. Najbardziej wyraźnie jednak na rozwój emocjonalny dziecka wpływają postawy rodziców, wzajemne relacje między nimi a dzieckiem.
Spośród wielu postaw jedynie postawa akceptacji dziecka, miłości do niego może sprzyjać prawidłowemu rozwojowi emocjonalnemu. Taka postawa cechuje rodziców, którzy (wg postaw M.Ziemskiej) akceptują dziecko takim, jakie jest, mimo, że krytycznie oceniają jego złe zachowanie, współdziałają z dzieckiem, dają mu rozumną swobodę w działaniu i traktują jak pełnoprawnego członka rodziny.
Unikanie i odtrącanie dziecka, nadmierne wymagania w stosunku do niego i nadopiekuńczość są przyczynami wielu zaburzeń w jego rozwoju. Sposób zachowania dzieci jest odpowiedzią na postawy, jakie prezentują wobec siebie rodzice.
TERAPIA
Przez pojęcie psychoterapii rozumie się postępowanie lecznicze zmierzające do korekty zaburzeń za pomocą środków psychologicznych. Warunkiem udzielenia pomocy dziecku jest działalnością terapeutyczna całej komórki rodzinnej. Działania skierowane tylko na dziecko są bezcelowe- powrót do zaburzonej rodziny powoduje ponowne wystąpienie zaburzeń. Pyza tym jednokierunkowa terapia utwierdza rodziców, że przyczyny trudności tkwią tylko w dziecku.
Korzystnym rozwiązaniem jest zaproszenie do współpracy psychologa terapeuty. Formy pracy z rodzicami mogą być różne: zebrania grupy rodziców lub indywidualne kontakty. Warunkiem prawidłowego przebiegu terapii jest przestrzeganie pewnych zasad: zapewnienia rodzicom atmosfery życzliwości i akceptacji oraz nie negowanie ich wartości, jako wychowawców i opiekunów dziecka.
JAK POSTĘPOWAĆ ZE SWOIM DZIECKIEM
Prawidłowy proces rozwoju dziecka przebiega w spokojnej i pogodnej atmosferze wychowawczej. Zależy ona od postaw rodziców wobec dziecka. Prawidłowe postawy rodzicielskie cechują: akceptacja, rozwijanie samodzielności oraz umiejętności współdziałania. Akceptacja polega na więzi emocjonalnej istniejącej między rodzicami i dzieckiem. Nie oznacza to zgody rodziców na wybryki dziecka, lecz przejawia się w życzliwym dążeniu do ich eliminacji.
Często spotyka się wadliwe postawy rodzicielskie: odrzucenie, zanik akceptacji, niestałość uczuciową, postawę nadmiernie chroniącą, postawę mentorską (pouczającą), postawę autokratyczną.
Odrzucenie
przejawia się w nieżyczliwym stosunku do dziecka, stosowaniu surowych kar fizycznych, braku kontaktu psychicznego. Odrzucenie przez rodziców, a szczególnie przez matkę, wytwarza u dziecka stan niepokoju połączonego z wrogością i poczuciem krzywdy, wywołuje agresję, upór, bierność.
Zanik akceptacji
polega na tym, że rodzice przestają okazywać dziecku uczucia przejawiane dotychczas. Sytuacja taka towarzyszy przeważnie urodzeniu się najmłodszego w rodzinie dziecka. Starsze dziecko może traktować przejaw troskliwej opieki nad rodzeństwem jako utratę miłości rodzicielskiej. Wywołuje to u niego m.in. brak zdyscyplinowania i zachowania agresywne.
Niestałość emocjonalna
przejawia się w częstych zmianach stosowanych przez rodziców metod wychowawczych, uzależnionych od ich aktualnego stanu emocjonalnego. Owe zmiany nastroju rodziców powodują, że dziecko za takie samo zachowanie bywa raz nagradzane, a raz karane. Zaś niezasłużoną karę rodzice starają się wynagrodzić dziecku nadmierną życzliwością i tolerancją wobec jego wykroczeń.
Postawa nadmiernie chroniąca
powstaje pod wpływem obaw rodziców o zdrowie dziecka i powoduje ograniczenie samodzielności dziecka, zanikanie jego zaradności oraz skłonności nerwicowe.
Postawa mentorska
Przejawem postawy mentorskiej jest częste upominanie dziecka oraz stałe korygowanie jego zachowania. Rodzice niekiedy stosują wobec dzieci nadmierne wymagania. Sprzyjają one wytworzeniu się u dzieci zawyżonych aspiracji, nie dostosowanych do możliwości. Taka postawa związana jest z występowaniem zaburzeń w zachowaniu się.
Postawa autokratyczna
jest przeciwieństwem kontaktów partnerskich. Rodzice dążą do dominowania nad dziećmi, zmuszają ich do bezwzględnego posłuszeństwa egzekwowanego za pośrednictwem surowych kar stosowanych nawet za drobne przewinienie.
Oto osiem wskazówek wychowawczych:
Udzielajcie dziecku dużo pochwał;
Chwalcie wysiłek, a nie wynik pracy;
Pomóżcie swemu dziecku stawiać realne cele;
Nie porównujcie wyników swego dziecka z innymi;
Gdy korygujecie postępowanie dziecka, krytykujcie jego działania, a nie samo dziecko;
Panujcie nad swymi negatywnymi emocjami, złością;
Powierzajcie dziecku konkretne zadania;
Okażcie swemu dziecku, że je kochacie.
Bibliografia;
Lelonek M., Wróbel T. (red.): Praca nauczyciela i ucznia w klasach 1 - 3, WSiP, Warszawa 1990.
Maćkowiakowie J.A. : Rozwój pojęć matematycznych w wieku przedszkolnym, PWN, Warszawa 1962.
Przetacznik - Gierowska M., Makiełło - Jarża G. : Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, WSiP, Warszawa 1985.
Tomaszewski T. : Psychologia, PWN, Warszawa 1976.
Wołoszynowa L. : Rozwój i wychowanie dzieci w młodszym wieku szkolnym, PWN, Warszawa 1967.
Wygotski L. : Wybrane prace psychologiczne, PWN, Warszawa 1971.
Żebrowska M. (red.): Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1980.