Rozwój Emocjonalny Dziecka
Spis Treści:
Definicja rozwoju emocjonalnego i rozwoju psychicznego dziecka
Rozwój emocjonalny w wieku niemowlęcym
Rozwój emocjonalny w wieku przedszkolnym
Rozwój emocjonalny w wieku wczesnoszkolnym
Rozwój emocjonalnym w wieku dojrzewania dziecka
Jak wspomagać rozwój emocjonalny dziecka
Charakterystyka rozwoju emocjonalnego dziecka w wieku przedszkolnym i szkolnym
Charakterystyka rozwoju emocjonalnego przedszkolaka
Rozwój uczuciowy dziecka
Etapy rozwoju emocjonalnego dziecka
Stany emocjonalne niemowlęcia
Rozwój emocjonalny dziecka
Zaburzenia emocjonalne u dzieci
Przejawy lęku u dzieci
Przejawy agresywności u dzieci
Zachowanie agresywne a postawa wychowawcza rodziny
Rozwój emocjonalno-społeczny dziecka w wieku przedszkolnym
Najważniejsza jest konsekwencja
Pamięć i Myślenie
Rozwój uczuciowy
Kształtowanie się osobowości
Rozwój moralny
Rozwój społeczny
1. Rozwój emocjonalny – to kolejne etapy wzrostu emocji w poszczególnym stadium wiekowym, które powodują, że wewnętrzne i społeczne przystosowania, przechodzą na coraz to wyższe poziomy. Rozwój emocjonalny buduje poszczególne cechy przystosowawcze do życia społecznego, kształtuje cechy będące nieodzownym elementem rozwoju każdego człowieka.
Rozwój psychiczny dziecka to również jego rozwój emocjonalny. Psychika i osobowość dziecka kształtowane są razem z procesem socjalizacji. Najważniejszą rolę w rozwoju dziecka pełni rodzina – to rodzice są pierwszymi osobami, które zapewniają dziecku poczucie bezpieczeństwa i warunki potrzebne do prawidłowego rozwoju. Przyjazna atmosfera pomaga kształtować psychikę malucha.
2. Wiek niemowlęcy
Za początek rozwoju emocjonalnego można uznać podniecenie spowodowane silnym oddziaływaniem zewnętrznym, które przejawia się aktywnością dziecka. Stan podniecenia przechodzi pod koniec okresu bycia noworodkiem w proste reakcje zadowolenia lub niezadowolenia.
Reakcje przyjemne (zadowolenie) – to kołysanie zabawa wywołujące ogólne rozluźnienie.
Reakcje nieprzyjemne – to hałas, czy ból wywołujące płacz, krzyk i niezadowolenie.
Pod koniec wieku niemowlęcego można obserwować zróżnicowanie w rozwoju emocjonalnym, które wraz z upływem czasu staje się coraz bardziej widoczne, reakcje stają się mniej gwałtowne, bardziej wyważone, ich różnorodność zależy od tego w jakim stopniu zaspokajane są potrzeby dziecka. Wzmożona pobudliwość – charakterystyczna dla tego okresu rozwojowego powoduje dużą nietrwałość stanów uczuciowych. Zewnętrzne przejawy uczuć są bardzo ekspresywne. W tym wieku dzieci zaczynają zdawać sobie sprawę ze swojego wpływu na otoczenie i zaczynają to wykorzystywać. Rozwój emocjonalny dziecka w wieku niemowlęcym można weryfikować za pomocą testów Skali Rozwoju Dziecka.
3. Wiek przedszkolny
Wraz z dorastaniem dziecka i jego rozwojem emocjonalnym obserwuje się wzrost reakcji związanych z oporem, manifestowaniem swojego „ja”, wyrażaniem słowami swojego niezadowolenia lub zadowolenia. Dzieci w wieku przedszkolnym nie są jeszcze emocjonalnie dojrzałe i zrównoważone. Można zaobserwować wzrost znaczenia reakcji słownych i werbalnych i zmniejszaniem się liczby reakcji ruchowych. W późnym okresie wieku przedszkolnego uczuciom towarzyszy planowanie czynności i jej inicjacji. Dziecko przewiduje nie tylko intelektualnie ale również emocjonalnie skutki swego działania. W okresie tym dziecko może reagować gniewem i strachem. Dzieci w okresie tym potrafią już częściowo opanować swoja agresję.
4. Wiek wczesnoszkolny
Rozszerza się krąg przedmiotów, zjawisk, zdarzeń i spraw, które wywołują u dzieci reakcje emocjonalne, zmienia się również charakter emocjonalnych doznań. Rozwój procesów poznawczych (wrażeń, spostrzeżeń, myślenia, pamięci) kształtują zainteresowania, kładą się u podstaw motywacji do uczenia się, zdobywania wiedzy o świecie, a także o poza szkolnych sytuacjach. Uczucia poznawcze skłaniają dziecko do aktywności w poszukiwaniu interesujących je treści. Nowe stosunki społeczne, w które wchodzi dziecko w wieku szkolnym, stwarzają swoiste warunki i dla jego uczenia się, i dla dalszego rozwoju emocjonalnego i społecznego.
5. Dojrzewanie
Jako charakterystyczne cechy życia emocjonalnego w czasie dojrzewania wyróżnia się:
Intensywność i żywość przeżyć uczuciowych;
Zmienność między nastrojami krańcowymi;
Chwiejność emocjonalna; łatwe przechodzenie z jednych stanów uczuciowych do innych.
Największy wpływ na emocjonalną sferę życia psychicznego w tym okresie wywiera rozwój fizjologiczny, który wpływa na charakterystyczne postawy i zachowania w okresie dojrzewania:
dzieci dojrzewające płciowo są antagonistycznie nastawione do każdego i wszystkiego – co wpływa na ich zachowania agresywne – krytykują dorosłych, rówieśników, często spierają się z nimi;
Według dzieci w wieku dojrzewania aktywność społeczna (uroczystości świąteczne, wizyty rodzinne) „to nuda”;
Często spędzają wiele czasu w samotności na marzeniach, w których grają główne role, myślą o problemach seksualnych;
Dzieci dojrzewające odrzucają celowo komunikowanie się z innymi zbywając pytających odpowiedziami „nie wiem” „nie pamiętam”;
Rozwój emocjonalny w wieku dorastania nie zawsze przebiega bezproblemowo. Podstawowym warunkiem normalnego rozwoju emocjonalnego jest uczestnictwo w życiu społecznym. Uczestnictwo to powinno być dostosowane do poziomu dojrzałości danej osoby. Żywe kontakty społeczne, wpływy środowiska stanowią warunek do normalnego i pomyślnego rozwoju uczuć wyższych (społecznych, moralnych, estetycznych) dorastającego.
6. Jak wspomagać rozwój emocjonalny dziecka
W pogoni za rozwojem intelektualnym naszych pociech, często zapominamy o tym, jak ważne jest dbanie o sferę życia uczuciowego dziecka. Podstawą prawidłowego rozwoju emocjonalnego jest umiejętność rozpoznawania emocji, nazywania ich i wyrażania, w społecznie akceptowalny sposób. Od tego, czy nasz maluch będzie potrafił radzić sobie z całą gamą emocji, zależeć będzie jego poczucie wartości, zaufanie do siebie, zdolność nawiązywania relacji z innymi ludźmi, rozumienie ich.
Na nasz wrodzony potencjał do posiadania uczuć, ich rozumienia i używania, wpływa najbliższe otoczenie, w najwcześniejszych latach życia. Na początku swojego rozwoju, każde małe dziecko spontanicznie i bez żadnych zahamowań wyraża swoje uczucia bez względu na otoczenie, w którym się znajduje.
Każde niemowlę, w ciągu pierwszych miesięcy życia, wyraża głównie cztery podstawowe uczucia: złość, strach, smutek i radość. To, jak z czasem zacznie wyrażać swoje uczucia, zależy od najbliższego otoczenia, w którym się znajduje.
To rodzic staje się przewodnikiem dziecka w skomplikowanym świecie doświadczanych przez nie uczuć. To od nas nasze dzieci uczą się, jak radzić sobie z własnymi emocjami: jak odreagowywać złość, przełamywać strach, czy przeżywać smutek. Jak pomóc dziecku radzić sobie z własnymi uczuciami:
słuchaj dziecka z czułością i empatią. Stwórz atmosferę, w której wyrażanie uczuć jest czymś pożądanym. Odłóż na czas rozmowy wszystkie inne zajęcia i zaangażuj się w pełni w rozmowę z dzieckiem. Tylko taki kontakt ma prawdziwą wartość. Jeśli dziecko poczuje się zrozumiane, najczęściej samo będzie potrafiło sobie pomóc.
podczas rozmowy z dzieckiem lepiej zadawać pytania otwarte, czyli takie, które nie sugerują odpowiedzi. Zamiast pytać „jak się czujesz?” lepiej zapytać „co czujesz w tej sytuacji?”, „opowiedz mi co się stało”. Na pierwsze pytanie najczęstszą odpowiedzią jest „dobrze”, zaś gdy sformułujemy pytanie w sposób otwarty, dajemy szansę dziecku wypowiedzenia swoich prawdziwych emocji.
nie próbuj wyręczać dziecka i dopowiadać mu, gdy nie może się wysłowić. Nigdy nie zakładaj, że na pewno wiesz, co ono czuje i co chce Ci powiedzieć.
pomóż dziecku nazwać uczucia i zaakceptować je. Rodzicom przychodzi często z trudnością zaakceptowanie uczuć dziecka, ponieważ nie są w stanie zaakceptować swoich. Przed rozmową z dzieckiem, warto się zastanowić, czy sami dajemy sobie prawo do odczuwania różnych emocji, czy je wyrażamy czy też tłumimy? Jeśli nie lubimy jakiejś emocji u siebie, nie zrozumiemy jej u dziecka i nie pozwolimy mu na wyrażenie jej. Dziecko od nas uczy się sposobów rozwiązywania konfliktów, stajemy się dla niego przykładem, co mają robić w sytuacjach budzących smutek bądź złość.
pamiętaj, że akceptacja uczuć dziecka nie zakłada przyzwolenia na działanie pod ich wpływem. Przeżywanie złości nie jest tożsame, z destruktywnym zachowaniem pod jej wpływem. Uczmy dziecko przestrzegania zasad oraz sposobów radzenia sobie ze wszystkimi ogarniającymi je uczuciami, w sposób który nie wyrządzi nikomu krzywdy.
pamiętaj, że każde uczucie ma swoją specyficzną wartość, wszystkie nam do czegoś służą i żadnego z nich nie należy tłumić. Rozpoznawanie nieprzyjemnych uczuć pomaga nam współodczuwać z innymi ludźmi, gdy oni je przeżywają, a także na zasadzie kontrastu pomagają nam cieszyć się przyjemnymi uczuciami. Gdy ludzie pozbywają się tzw. „złych” uczuć, tracą zdolność odczuwania tych „dobrych”.
Pamiętajmy również, że małe dzieci przejawiają silne emocje za pomocą ciała. Jeżeli nie mają możliwości wyrażania swoich uczuć, tłumią je w sobie i zaczynają przejawiać różnego rodzaju choroby somatyczne (problemy ze spaniem, trawieniem, wydalaniem, problemy skórne, nadmierną ruchliwość). Jeśli nie nauczymy dzieci poznawania sowich emocji i wyrażania ich słowami, sprawimy że staną się dorosłymi, którzy reagują objawami fizycznymi w obliczu doznawania emocji.
chcąc pocieszyć dziecko, poprawić jego samopoczucie, często zaprzeczamy odczuwanym przez niego „negatywnym” emocjom, mówiąc „Nie ma powodu do płaczu”, „Nic się nie stało”, „Nie ma się czego bać”. Takimi słowami, nie sprawimy, że dziecko przestanie czuć, to co czuje, a jedynie spowodujemy poczucie braku zrozumienia i odrzucenia. Tylko wtedy gdy, dziecko poczuje się w pełni akceptowane, przyjdzie porozmawiać z nami następnym razem, gdy będzie miało problem.
nie narzucaj dziecku „przyjemnych” emocji, jeśli przeżywa w tym momencie te „nieprzyjemne”. Dziecko nie może być zawsze radosne i pogodne, ono też ma prawo przeżywać myśli i uczucia, jakich doświadcza naprawdę. Niektórzy rodzice, gdy ich pociecha przeżywa stratę, smutek, starają odwrócić jego uwagę od trudnego wydarzenia poprzez rozśmieszanie go, zmianę tematu, zakup nowej zabawki. Pamiętaj, że odcinając dziecko od jego prawdziwych uczuć, nie pomagasz mu w radzeniu sobie z nimi, lecz sprawiasz, że w przyszłości maluch nie będzie w dobrym kontakcie z nimi, a tym samym nie będzie potrafił współodczuwać z innymi ludźmi.
nie oceniajmy i nie krytykujmy dziecka! To bardzo obniża jego poczucie własnej wartości.
gdy dziecko opowie nam o swoich trudnościach, nie podejmujmy od razu działania. Być może samo zna rozwiązanie, a potrzebuje jedynie naszego wsparcia i zrozumienia, aby je zrealizować. Wspólnie z dzieckiem zastanówcie się, co można w tej sytuacji zrobić, co mogłoby mu pomóc lepiej się poczuć, na jaką pomoc z naszej strony ono się zgadza. Takie zachowanie wzbudza zaufanie do nas oraz wspiera jego samodzielność w radzeniu sobie z trudnościami.
7. Charakterystyka rozwoju emocjonalnego dziecka w wieku przedszkolnym i szkolnym
Rozwój emocjonalny dziecka od najmłodszych lat kształtuje jego psychikę i osobowość. Wpływa także na proces socjalizacji. Najważniejszą rolę pełni rodzina. Ona daje dziecku poczucie bezpieczeństwa i stwarza przyjazną mu atmosferę. Gdy obu tych obowiązków nie spełnia lub nie potrafi spełnić, powstają zakłócenia w rozwoju psychicznym i powodują różnego rodzaju zaburzenia zachowania. Potęgować je może nowe środowisko, czyli przedszkole czy szkoła, do której dziecko uczęszcza. Obroną przed negatywnym, wrogim otoczeniem jest często ucieczka w samotność lub agresję. Niczym nie zaburzony rozwój biologiczny i psychiczny człowieka prowadzi do osiągnięcia dojrzałości organizmu. W sferze psychicznej będzie to dojrzałość emocjonalno-społeczna, rozumiana jako pewne, charakterystyczne i zarazem, pozytywne, wartościowe społecznie cechy emocjonalnego stosunku do ludzi, ich zachowań i różnego rodzaju wytworów. Cechy te ujawniają się w zachowaniu człowieka.
Niedojrzałość emocjonalna jest natomiast stanem, w którym jednostka nie potrafi na ogół przejawiać reakcji emocjonalnych, adekwatnych do wywołującej ją sytuacji. Rozwój uczuciowy dziecka podlega wielu wpływom środowiska. Od tego jak otoczenie będzie działało na dziecko, zależy kierunek tego rozwoju. Zadaniem dorosłych kontaktujących się z dzieckiem, jest wspomagać jego rozwój przez dostarczanie mu różnorodnych bodźców o pozytywnym znaku. Dzięki nim dziecko będzie zdobywać doświadczenie pozwalające mu na sprawne funkcjonowanie i aktywność w otaczającym je środowisku.
W rozwoju uczuć dziecka możemy zaobserwować pewne prawidłowości. Istnieją one niezależnie od jego wieku, płci, czy poziomu rozwoju. Takim podstawowym a zarazem ogólnym prawem jest prawo ciągłości zmian. Prawo to oznacza, że przejście na wyższy poziom rozwoju zależy od wcześniejszych etapów, od tego co dziecko doświadczyło i przeżyło w okresie poprzedzającym. Podczas całego rozwoju, dziecko uczy się reagować emocjonalnie na te doświadczenia, które były i są jego udziałem. Podstawowym warunkiem kształtowania pozytywnych uczuć u dziecka od najmłodszych lat jest zapewnienie mu bezpieczeństwa.
Wiek przedszkolny charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem uczuć oraz większym ich natężeniem w porównaniu z poprzednimi okresami. Dzieci w wieku od trzech do siedmiu lat bardzo intensywnie przeczuwają wszelkie uczucia i z różną siłą. W zachowaniu dziecka widać, że jest ono zaniepokojone, czy zaintrygowane. Widać takie żywiołowe reakcje w jego gestach, wypowiedziach lub wyrazie twarzy. Nieodłącznym towarzyszem każdej czynności w początkach okresu przedszkolnego (3-4 lata ) jest impulsywność i efektywność. Szybko budzące się reakcje szybko też gasną. Nieumiejętność opanowania swych reakcji związana jest z niedojrzałością układu nerwowego, oraz przewagą procesów pobudzania nad procesami hamowania.
W toku dalszego rozwoju dziecka (4-7 lat ) wzrasta świadomość działania. Jest ono nie tylko źródłem radości, ale także środkiem prowadzącym do wyznaczonego celu. Działaniu poznawczemu towarzyszą uczucia intelektualne, bogacąc w ten sposób zasób przeżyć. Wzrasta równocześnie znaczenie uczuć społecznych. Dziecko zaczyna rozumieć pojęcia : sprawiedliwość, kradzież, dobro wspólne. Wiąże się to z widocznym wpływem dorosłych oraz ich wzorów, zachowań i zakazów. Okazją do obserwacji otoczenia jest zabawa w gronie rówieśników. Dziecko w tym okresie zdolne jest także do wspominania minionych zdarzeń i przeżywania ich jeszcze raz. Także zapowiedź przyszłych wydarzeń może wywołać u dziecka uczucie radości, niepokoju czy też strachu ( przykładem może być wizyta u lekarza). Następują również zmiany w kontaktach z rówieśnikami. W początkach okresu przedszkolnego dziecko bawiło się obok rówieśnika dopiero później dojrzewająca świadomość wspólnych zainteresowań i celów sprawiła, że dzieci zaczęły bawić się wspólnie. Wiek ten obfituje w różnorodność nowych doświadczeń. Dziecko wkracza w świat dorosłych zaczyna rozumieć obowiązujące w nim normy społeczne i moralne. Zadaniem rodziców i dorosłych z najbliższego otoczenia dziecka jest zapewnić mu przeżywanie jak najwięcej uczuć pozytywnych, nie ochraniając go, zbytnio przed przykrościami. Dzięki takiemu postępowaniu dziecko w harmonijny sposób osiągnie dojrzałość emocjonalną do podjęcia obowiązków szkolnych.
Wiek szkolny stanowi okres dalszego rozwoju uczuć wyższych. Dzieci w wieku szkolnym żyjące w prawidłowych warunkach społecznych i prawidłowo wychowywane, odczuwają potrzebę przyjaźni, poczucia obowiązku i odpowiedzialności społecznej. Przeżywają uczucia solidarności i braterstwa, są wrażliwe na estetykę i piękno, wyczulone na krzywdę innych i niesprawiedliwość. Dzieci w wieku szkolnym w swym postępowaniu mniej kierują się zasadą bezpośredniej przyjemności lub przykrości, a bardziej przewidywaniem odległych następstw swoich czynów.
Uczucia wyższe nie rodzą się jednak samorzutnie. Koniecznym, niezbędnym warunkiem ich powstania jest świadom, planowo realizowany proces wychowawczy. Wszelkie jego zakłócenia odbijają się niekorzystnie na rozwoju uczuciowym dziecka i powodują, że wyższe uczucia społeczne w ogóle u dziecka nie są ukształtowane, bądź ukształtowane nieprawidłowo.
8. Charakterystyka rozwoju emocjonalnego przedszkolaka
Wraz z intensywnym rozwojem intelektualnym, motorycznym i społecznym postępuje rozwój emocjonalny przedszkolaka. Maluchy w okresie średniego dzieciństwa coraz lepiej rozeznają się w szerokim spektrum własnych reakcji emocjonalnych oraz potrafią trafnie rozpoznać i zrozumieć emocje innych osób. Ponadto między 2., a 6. rokiem życia dziecko nabiera zdolności regulowania i kontrolowania ekspresji emocji, nabywa umiejętności radzenia sobie w sytuacjach stresowych i kształtuje pozytywne kontakty z rówieśnikami i dorosłymi. Wiek przedszkolny cechuje też rozwój wyobraźni, a wraz z nią pojawiają się specyficzne lęki przed wyimaginowanymi czarownicami, smokami i potworami.
a) Emocje przedszkolaka
Młodsze dzieci przedszkolne potrafią właściwie oceniać przyczyny podstawowych reakcji emocjonalnych. Wykazują jednak większe tendencje do przeceniania udziału zewnętrznych czynników wywołujących emocje, niż uwzględniania tych wewnętrznych, co wiąże się z egocentryzmem dziecięcym i ograniczoną zdolnością do decentracji. Wraz z wiekiem maluchy uczą się, że dany stan emocjonalny w dużej mierze zależy od samopoczucia i stanu psychicznego, a nie „aury otoczenia”. Dzieci przedszkolne potrafią też trafnie odczytywać sygnały niewerbalne i na bazie zewnętrznych przejawów emocji (mimiki, mowy, gestów) przewidzieć zachowanie rówieśników podczas zabawy.
Pojawiają się też zmiany w sposobie przeżywania i wyrażania emocji. Obok przejawów fizjologicznych, jak np. czerwienienie się czy pocenie, obserwuje się wiele ruchowych oznak emocji, np. klaskanie, podskoki. Pod wpływem oddziaływań wychowawczych następuje ograniczenie ekspresji emocji negatywnych, zwłaszcza strachu i gniewu. Kulturowo-socjalizacyjna kontrola emocji sprawia, że u przedszkolaków kształtują się pozytywne relacje z innymi osobami. Już pod koniec wczesnego dzieciństwa (około 2.-3. roku życia) pojawiają się takie emocje, jak wstyd, wina, duma, zazdrość czy zakłopotanie. Każdy z tych stanów znajduje odzwierciedlenie w postawie dziecka, np. kiedy jest z siebie dumne, pręży pierś do przodu, a kiedy czuje się winne, spuszcza głowę na dół.
Nowe emocje powstają wskutek kontaktów z otoczeniem, które są istotne dla samooceny dziecka i oceny dokonywanej przez innych. W miarę jak dzieci stają się świadome znaczenia sukcesu i porażki, cierpią w wyniku niekorzystnego dla siebie bilansu społecznego i porównań z innymi. Poczucie winy nie wymaga obecności cenzora moralnego w postaci innych osób (rodziców, pani przedszkolanki), ale kształtuje się w wyniku odniesienia danego zachowania do systemu wartości, tego, co kulturowo uznaje się za dobre lub złe. Rozwój obrazu własnej osoby, a zwłaszcza osobistych ideałów dziecka, wpływa na rozwój poczucia wstydu. Od 2. roku życia zaznacza się wyraźny wzrost zdolności i skłonności do mówienia o emocjach, nazywania ich i refleksji nad nimi. Dzięki temu dzieci mogą dzielić się swoimi doświadczeniami i pozostawać w intymnych kontaktach z innymi osobami.
Łatwiej im wyrazić radość z sukcesu albo smutek z powodu kłótni z kolegą w przedszkolu. W wieku przedszkolnym dzieci nabywają też umiejętności zaradczych, które pozwalają im manipulować zachowaniami i uczuciami innych poprzez wyrażanie własnych emocji, np. przytulanie się. Między 2., a 4. rokiem życia dzieci nabierają biegłości w pocieszaniu innych, żartowaniu z innymi (rozwój poczucia humoru) i droczeniu się. Małe dzieci są zdolne do pomagania i dzielenia wspólnych przeżyć, kiedy dostrzegą innych w kłopocie. Zdolność empatii doskonali się wraz z rozwojem intelektualnym i umiejętnością przyjmowania perspektywy innych ludzi. Okres przedszkolny to także czas specyficznych lęków rozwojowych, związanych z bujną wyobraźnią maluchów, która podpowiada dziwne obrazy, tworząc wizje potworów ukrytych pod łóżkiem albo duchów schowanych w kratkach wentylacyjnych. Może pojawić się też lęk przed ciemnością, burzą, zwierzętami albo bunt w sytuacji rozłąki z matką (tzw. lęk separacyjny).
b) Rozwój społeczny przedszkolaka
W miarę rozwoju świadomości i umiejętności językowych oraz rozumienia uczuć i sposobu myślenia innych (tzw. dziecięce teorie umysłu), szybko wzrastają umiejętności społeczne przedszkolaków. Widać to najwyraźniej w zabawach z rówieśnikami, w których dzieci uczą się różnych umiejętności społecznych, np. wchodzenia w interakcje, podtrzymywania dialogu, współpracy, planowania, wspólnego ustalania celów zabawy, nawiązywania przyjaźni, dochodzenia do konsensusu, negocjowania itp. Wyróżnia się wiele rodzajów zabaw w wieku przedszkolnym:
zabawy samotne – dziecko nie przejawia w nich aktywności społecznej; ten rodzaj zabawy występuje najczęściej w grupie trzy- i czterolatków;
zabawy równoległe – opierają się na naśladowaniu zachowań rówieśników, ale bez wspólnej aktywności dzieci;
zabawy wspólne – dzieci w zabawie odgrywają swoje role;
zabawy zespołowe – w zabawie ważny jest wspólny cel działania.
Bardzo istotną rolę w rozwoju emocjonalno-społecznym mają zabawy w udawanie, „na niby”, w których maluchy odgrywają różne przeżycia i odpowiadają na uczucia innych, a poza tym poznają różne role społeczne, np. zabawa w dom, w lekarza itp. W wieku przedszkolnym nawiązują się też pierwsze przyjaźnie, oparte na wspólnej zabawie i dzieleniu się zabawkami. I choć przyjaźnie te nie mają charakteru trwałego, to są bazą dla kształtowania się związków społecznych na dalszych etapach rozwoju. Okres przedszkolny jest bardzo barwny i intensywny zarówno dla dziecka, jak i jego rodziców. Maluch może się buntować, przejawiać agresję lub zachowania autoagresywne, mówić wulgarne słowa, być trudny do okiełznania, kłamać, zrzucając winę na niewinnych kolegów itp. Powyższe reakcje emocjonalne wynikają między innymi z chwiejności emocjonalnej malucha, niskiego progu tolerancji na frustracje, niezgody na porażkę i odmowę. Zadaniem rodziców w tym okresie życia malca jest nauczenie go rozmawiania o uczuciach, wyrażania emocji, kontrolowania ich oraz zapoznanie ze strategiami radzenia sobie z lękiem.
9. Rozwój uczuciowy dziecka
Przyjazna atmosfera w domu daje poczucie bezpieczeństwa dziecku. O atmosferze decydują głównie rodzice. W takich warunkach prawidłowo przebiega proces socjalizacji oraz rozwój emocjonalny. Jeżeli dziecko nie ma zapewnionych prawidłowych warunków, nie są zaspokajane jego podstawowe potrzeby, nie ma poczucia bezpieczeństwa, wówczas rozwój dziecka zostaje zakłócony. Może dojść do różnych zaburzeń zachowania. Owe zaburzenia mogą umacniać się u dziecka, które znajduje się w nowym, nieznanym lub nieprzyjaznym środowisku (przedszkole, szkoła). Objawem zaburzeń jest agresja u dzieci. Niektóre maluchy uciekają z kolei w samotność.
Jeżeli rozwój fizyczny i psychiczny dziecka przebiega prawidłowo, z czasem osiągana jest dojrzałość organizmu. Dojrzałość psychiczna opiera się na dojrzałości emocjonalno-społecznej. Co kryje się pod tym pojęciem? Chodzi o to, że dziecko potrafi prawidłowo reagować emocjonalnie na konkretne zachowania innych ludzi. Stanem odwrotnym do dojrzałości emocjonalnej jest niedojrzałość emocjonalna. Wpływ otoczenia i środowiska decyduje o ostatecznym rozwoju emocjonalnym malucha. Dorośli, przez dostarczanie pozytywnych bodźców, powinni mieć korzystny wpływ na rozwój dziecka.
10. Etapy rozwoju emocjonalnego dziecka
Dzieci w wieku od 3 do 7 lat odczuwają więcej emocji niż wcześniej. Uczucia są przeżywane z różnym natężeniem i często z dużą intensywnością. Zachowanie malucha 3-4-letniego zdradza niepokój i zdenerwowane. Reakcje są żywiołowe i bardzo impulsywne. W zachowaniu dziecka ujawnia się też pewna efektywność. Dziecko nie potrafi jeszcze w pełni kontrolować swojego zachowania – wiąże się to z niedojrzałością układu nerwowego. Dziecko 4-7-letnie wykazuje większą świadomość działania. Każdemu działaniu towarzyszą doznania intelektualne. Dzięki temu wzbogacony zostaje zasób przeżyć. W dziecku budzą się uczucia społeczne. Maluch powoli zaczyna umieć utożsamiać i ustosunkowywać się do pojęć: sprawiedliwość, kradzież, dobro wspólne. Rodzice są pierwszymi i najważniejszymi nauczycielami dziecka. Warto pamiętać, że każde słowa powinny być potwierdzone czynami. Jeżeli rodzice stawiają zakazy i nakazy dziecku, powinni pamiętać, żeby samemu dawać wzór do naśladowania. Dziecko uczy się emocji również od rówieśników w przedszkolu, na podwórku, podczas zabaw dla dzieci. Maluchy mogą wracać we wspomnieniach do wcześniejszych wydarzeń i przeżywać je na nowo. Dziecko potrafi cieszyć się i ekscytować z zapowiedzianych dopiero sytuacji. Może też odczuwać strach lub niepokój, jeżeli sytuacje, które mają dopiero nadejść nie wydają się im przyjemne (bilans zdrowia, wizyta u lekarza, u dentysty).
11. Stany emocjonalne niemowlęcia
W pierwszym roku życia dziecko potrafi wyrażać już takie stany emocjonalne, jak:
zadowolenie i radość – 1.–2. miesiąc życia
złość i smutek – 3.–4. miesiąc życia
strach, obawa przed obcymi – 8. miesiąc życia
nieśmiałość, zawstydzenie – 12.–15. miesiąc życia
12.Rozwój emocjonalny dziecka
Jeżeli rozwój emocjonalny we wczesnym stadiach ontogenezy przebiega pomyślnie, można oczekiwać dalszego prawidłowego kształtowania się uczuć. Natomiast wszelkie zakłócenia rozwoju emocjonalnego we wczesnym dzieciństwie utrudniają, a niekiedy uniemożliwiają osiągnięcie dojrzałości emocjonalnej. Dziecko nie rodzi się z gotowym repertuarem reakcji emocjonalnych jako odpowiedzi na specyficzne bodźce. Reakcji tych uczy się w toku nabywania doświadczenia indywidualnego.
Emocje dziecka różnią się zasadniczo od emocji człowieka dorosłego. W związku z niedojrzałością układu nerwowego przeżycia dziecka są krótkotrwałe, trwają tylko kilka minut, nagle powstają i nagle się kończą. Emocje mają także charakter przejściowy. Dziecko przechodzi bardzo łatwo z jednego nastroju emocjonalnego w drugi, diametralnie od niego różny. Zmartwione i zapłakane za chwilę śmieje się i cieszy.
Emocje dziecka przejawiają się też w sposób bardzo ekspresyjny. Mimika przeżyć emocjonalnych jest bogata. Prawie do końca okresu przedszkolnego wskutek niepełnej dojrzałości układu nerwowego i niewykształconych jeszcze procesów hamowania dziecko jest bardzo pobudliwe. Dlatego też nawet słabe bodźce mogą wywoływać zarówno przykre jak i przyjemne stany emocjonalne. Pod koniec okresu przedszkolnego dziecko zdobywa umiejętności powściągania afektów, co jest świadectwem stopniowego osiągania dojrzałości emocjonalnej. Rozwój emocjonalny dziecka podlega różnego rodzaju fluktuacjom - u podłoża zmian emocjonalnych leży, bowiem swoisty rytm neurobiologiczny rozwoju ontogenetycznego. Zgodnie z tym rytmem w rozwoju dziecka przeplatają się stany równowagi ze stanami zachwiania równowagi. Jest to jakby droga do stanu przystosowania emocjonalnego do stanu korzyści w fazie następnej. 3-latek jest przeważnie pogodny i zrównoważony. Potrafi się bawić cierpliwie, często się śmieje i cieszy, a do dorosłych odnosi się przyjaźnie. W następnym półroczu - obserwuje się zachwianie równowagi. Dziecko źle sypia, jest lękliwe i niespokojne a w stosunku do dorosłych nadmiernie wymagające, żąda wyłączności uczuć - źle znosi rozłąkę z rodzicami. Ten stan trwa także w następnym roku życia - dziecko nadal jest lękliwe, niespokojne i agresywne. Opanowanie mowy pozwala na zróżnicowanie reakcji agresywnych - kłótnie, przezwiska, groźby. Częste też są przejawy agresji fizycznej. Te negatywnie stany emocjonalne przeplatają się z wybuchami czułości i zazdrości.
Zachowanie 5-latka jest zupełnie inne. Stosunki z dorosłymi układają się znacznie lepiej. Dziecko wchodzi w wiek pytań. Dorośli stają się osobami mogącymi zaspokoić ciekawość poznawczą. Jego ogólne przystosowanie jest dobre. Następny okres braku równowagi jest w zachowanie dziecka 6-letniego. Dziecko jest przeważnie podniecone i agresywne. Jego zachowanie cechuje niekiedy okrucieństwo wobec zwierząt i innych dzieci. Jest ekspansywny i wybuchowy. Kryzys ten mija u 7-latka, u którego wyraźnie zmniejsza się impulsywność uczuciowa, wzrasta zaś ocena intelektualna sytuacji i umiejętność panowania nad emocjami. W niewłaściwym środowisku wychowawczym przeważają w życiu dziecka emocje zabarwione negatywnie. Ich źródło to niesprawiedliwe traktowanie dziecka przez rodziców, czy nauczycieli, niechęć rówieśników, niepowodzenia szkolne. Zdrowe dziecko, gdy znajduje się w korzystnym i sprawnym wychowawczo otoczeniu, jest pogodne, górują w nim optymistyczne nastroje i dobre przystosowanie do środowiska. Dla prawidłowego rozwoju emocjonalnego niezbędna jest równowaga między emocjami pozytywnymi i negatywnymi. Im starsze dziecko tym częściej styka się z trudnymi sytuacjami (nieżyczliwi ludzie, trudne zadania do wykonania). Dziecko musi nauczyć się radzenia sobie z tymi trudnymi sytuacjami.
Nadmiar miłości, którą czasem darzą dziecko rodzice, wiążący się z usuwaniem z jego drogi wszelkich sytuacji mogących doprowadzić do przykrych przeżyć, powoduje skupienie miłości na sobie samym. Rodzi to egoizm, nieumiejętność współbrzmienia emocji z otoczeniem i wczuwania się w przeżycia innych osób. Nadmiar emocji negatywnych utrudnia dziecku przystosowanie się społeczne. Dziecko odbiera cały otaczający świat jako zagrażający jego poczuciu bezpieczeństwa. Staje się nieśmiałe, bojaźliwe, przejawia tendencję do niskiej samooceny. Jednym z najważniejszych czynników prawidłowego rozwoju dziecka jest rodzina, stosunek do dziecka i system wychowawczy stosowany przez osoby wychowujące dziecko. Bardzo niekorzystne jest tzw. wychowanie niekonsekwentne, w którym rodzice nie stosują jednolitego systemu wymagań. Dziecko może być za to samo zachowanie surowo ukarane, a kiedy indziej pochwalone. Błaha przyczyna wywołuje gniew, a stosunkowo poważne przewinienie pozostaje niezauważone. Niekonsekwentne wychowanie rodziców wypływa często z ich przemęczenia i przepracowania. Małe dziecko tego nie rozumie i umacnia się w nim poczucie krzywdy, a czasem niechęci w stosunku do niesprawiedliwych rodziców.
Również wychowanie tzw. okazjonalne- jest bardzo niekorzystne dla rozwoju dziecka. Charakteryzuje się ono brakiem sprecyzowanej linii postępowania wobec dziecka. Dziecko jest wychowywane jakby od okazji do okazji. Rodzice działają pod wpływem konkretnych sytuacji. Na ogół sprowadza się to do doraźnego karania dziecka za różne jego przewinienia. Rodzice reagują doraźnie za złe ich zdaniem a częściej zdaniem nauczyciela, złe zachowanie dziecka. Nie wpajają mu jednak norm postępowania, nie tłumaczą, dlaczego powinno zachowywać się tak a nie inaczej. Dzieci wychowane w taki sposób cechują się zachwianym poczuciem bezpieczeństwa, co jest przyczyną wzrostu reakcji agresywnych dziecka w stosunku do otoczenia (zwłaszcza do rówieśników). Najkorzystniejszym jest wychowanie demokratyczne, chociaż jego konsekwentne stosowanie jest bardzo trudne. Wymaga, bowiem wzajemnego poszanowania praw wszystkich członków rodziny. Rodzice wspólnie z dziećmi ustalają zakres praw i obowiązków poszczególnych członków rodziny. Wszyscy się wzajemnie szanują, dzieci uczą się postępować w określony sposób, nie na zasadzie lęku przed karą, lecz dzięki akceptacji wskazanego przez rodziców modelu zachowania.
Oprócz systemu wychowawczego bardzo ważnymi czynnikami w środowisku rodzinnym wpływającymi na rozwój dziecka i jego zdrowie są:
struktura rodziny, wzajemne relacje członków rodziny,
niekorzystna atmosfera emocjonalna (alkoholizm, kłótnie)
liczne konflikty i awantury przy dziecku
dostarczane i utrwalane przez środowisko wzory nieprawidłowego reagowania.
13. Zaburzenia emocjonalne u dzieci
U małych dzieci występuje wiele zaburzeń funkcjonowania sprawiających rodzicom liczne trudności wychowawcze. Do najczęściej spotykanych należą zachowania z nadmierną lękliwością, z wybuchami złości czy zachowań agresywnych, które są na ogół uważane za normalne stany rozwojowe emocji związane z dynamicznie postępującym dojrzewaniem anatomicznym i czynnościowym ośrodkowego układu nerwowego.
Jeśli jednak nasilenie i częstotliwość tych zaburzeń jest tak znaczna, że dezorganizuje funkcjonowanie dziecka i rodziny lub pojawiają się zachowania mające cechy r e g r e s j i, tj. typowe dla znacznie młodszego wieku, to szukanie pomocy specjalistycznej jest w pełni uzasadnione, gdyż mogą one być zalążkiem reakcji nerwicowych i neurotycznego rozwoju osobowości.
14. Przejawy lęku u dzieci
W wieku dziecięcym lęk jest często spotykaną i uznawaną za typową dla wieku reakcją emocjonalną na różnego rodzaju doznania, przeżycia, bodźce płynące z otaczającego świata. Częstość występowania takich reakcji ma związek z małym doświadczeniem dziecka, nieumiejętnością realistycznej oceny zjawiska itp. Należy podkreślić podstawowe różnice między takimi odczuciami jak:
a) Strach - jest główną reakcją obronną na zetknięcie się z obiektywnie istniejącym źródłem zagrożenia(np. widok dużego psa, obcego człowieka, gwałtownego hałasu) z uruchomieniem nierzadko gwałtownych reakcji ucieczkowych.
b) Lęk - jest stanem emocjonalnym, który może mieć związek z sytuacją zagrożenia, ale także często jest wynikiem myśli, fantazji, poczucia odrzucenia, osamotnienia (np. lęk przed śmiercią, utratą najbliższych, - mimo, że nie ma żadnych realnych zagrożeń).
c) Fobie - to silne, niepohamowane reakcje lękowe nie podlegające kontroli, nie dające się uzasadnić, często powstające podczas nagłego zetknięcia się z przerażającym obiektem (u dzieci często na widok owada, zwierząt). Powtarzający się, bez istotnej przyczyny lęk może, u szczególnie nadwrażliwych, utrwalić poczucie niepewności i zagrożenia zmieniając zachowanie dziecka. Zaczyna się ono wycofywać, unikać kontaktów i nowych sytuacji, stopniowo pogłębiając złą adaptację społeczną.
U dzieci 3 - 6 letnich mogą występować napady lęku wywołane nagłym, zewnętrznym niebezpieczeństwem. Dziecko jest wtedy niespokojne ruchowo (ucieka lub szuka matki), może płakać, krzyczeć, skarżyć się na ból brzucha. Na ogół te napady lęku trwają krótko, a obecność matki i jej perswazje likwidują całe zajście. Do najczęstszych przyczyn wywołujących reakcje lękowe u dzieci przedszkolnych należą:
gwałtowny hałas (np. przejeżdżający ciężki pojazd, piorun),
widok osób obcych o niezwykłym wyglądzie,
nagłe zetknięcie się ze zwierzętami (np. szczekający pies) lub owadami (osy, pająki),
poczucie osamotnienia,
ciemność lub działanie wyobraźni (np. przesuwające się cienie za oknem czy na firance),
przeżycia związane z filmem czy zasłyszaną opowieścią.
Od osobniczej wrażliwości, a także od zachowania osób z otoczenia, a zwłaszcza od postaw matki, zależy, czy gwałtowne reakcje lękowe udaje się wyciszyć przez stopniowe oswajanie i utrwalanie przekonania o braku istotnego zagrożenia ( metoda tzw. stopniowego odczulania na sytuacje budzące lęk). Jeżeli matka sama jest nadmiernie lękowa i nadopiekuńcza, a każdą nową, czy trudną sytuację traktuje jako potencjalne źródło lęku dla dziecka, jego reakcje będą narastać, uogólniać się i utrwalać w postaci patologicznych nastawień fobicznych. Przejawy lęku w wieku dziecięcym, będące wyrazem uzewnętrzniania przeżyć dziecka, nie są zjawiskiem patologicznym i nie wymagają leczenia farmakologicznego. Wymagają jednak uwagi i właściwego pokierowania opieką wychowawczą, z naczelnym dążeniem do łagodzenia tych reakcji, trenowania samodzielnego przekonania o bezzasadności poczucia zagrożenia, a nade wszystko zapewnienie poczucia bezpieczeństwa ze strony dorosłych. Zmuszanie dziecka działa wprost przeciwnie. Natomiast pozytywne wyniki daje podejście "krok po kroku", gdyż dziecko stopniowo przyzwyczaja się do tego, czego się boi. Reakcje lękowe utrwalające się i rozszerzające na codzienne nawet sytuacje mogą być przejawem neurotycznego rozwoju osobowości.
15. Przejawy agresywności u dzieci
U dzieci powyżej 2 lat następuje okres intensywnego poznawania świata z naturalnym dążeniem do usamodzielnienia. Jego ruchliwość, nieumiejętność oceny sytuacji zagrażających jego bezpieczeństwu wymaga nadzoru i uwagi ze strony osób dorosłych, którzy często zamiast wzmocnienia i aprobaty okazują zniecierpliwienie, nadużywają przestróg i zakazów, a nawet kar cielesnych. Surowe traktowanie dziecka z ograniczaniem mu swobody wyzwala w nim zachowania agresywne (rzucanie i niszczenie zabawek, plucie, gryzienie, kopanie, rzucanie się na podłogę z krzykiem i płaczem).
Rzadziej zdarzają się działania agresywne skierowane przeciw własnej osobie (uderzanie głową o twardą powierzchnię, gryzienie ręki, wyrywanie włosów itp.) jako reakcja protestu na zabawy lub niepowodzenia w osiągnięciu zamierzonego celu. Zawstydzanie, karanie, okazywanie dezaprobaty jeszcze bardziej nasila agresję, gdyż umacnia poczucie winy, odrzucenia i poniżenia.
U nieco starszych dzieci 4-5 letnich, często spotykaną formą gniewu jest agresja słowna, z powtarzaniem ordynarnych słów, zwłaszcza wobec osób starszych, tym chętniej, im bardziej burzliwa jest reakcja na taki typ zachowań dziecka lub, gdy dziecko za wszelką cenę pragnie zwrócić na siebie uwagę otoczenia.
Inną przyczyną zachowań agresywnych małego dziecka jest mała odporność na sytuacje trudne i niepowodzenia. Natrafiając na przeciwności, których nie umie pokonać, wybucha gniewem, krzyczy, nawet niszczy przedmioty swoich zainteresowań.
16. Zachowanie agresywne a postawa wychowawcza rodziny
Zachowania agresywne mogą mieć związek z niekonsekwentnym postępowaniem rodziców w sytuacjach, kiedy dziecko otrzymuje sprzeczne polecenia lub jego zachowanie jest tolerowane bądź karane w zależności od nastroju czy humoru rodziców. Mało stanowcze i konsekwentne matki często "dla świętego spokoju" ustępują czy pozwalają na zachowania, które innym razem wywołują sprzeciw lub karę. Takie nieprzemyślane postępowanie potęgujące reakcje agresywne z wymuszaniem ustępstw. Najbardziej poważną przyczyną jest naśladowanie zachowań agresywnych osób dorosłych, z którymi dziecko styka się, na co dzień i naśladuje je jako wzorzec uosobienia siły, znaczenia, dorosłości.
Jeśli chcemy, by dziecko nie było agresywne musimy uczyć je rozumieć własne uczucia, radzenia sobie w sytuacjach dla niego trudnych oraz zapobiegać występowaniu wybuchów agresji. Niekiedy wystarczy ograniczenie zbyt licznych zakazów do koniecznych i okazywanie większego zainteresowania, umiejętne kierowanie aktywnością dziecka, stosowanie pozytywnych wzmocnień wobec zachowań pożądanych a nade wszystko unikanie kar, zwłaszcza cielesnych. W sytuacjach, kiedy dziecko swym agresywnym zachowaniem wymusza osiągnięcie upragnionego celu, należy umiejętnie odwrócić jego uwagę, z opanowaniem i konsekwencją nie reagować na takie działania, by nie wzmacniać nieakceptowanych postaw. Istnieje pytanie, czy karać dziecko agresywne? Otóż fizycznie na pewno nie. Kary fizyczne, często brutalne pod wpływem negatywnych emocji nie eliminują agresywności, lecz stanowią dla dziecka model siły i przemocy a więc agresji. W określonych warunkach kara może prowadzić do zmian na korzyść w postępowaniu dziecka i eliminować czyny niezgodne z normą. Kara jest wtedy skuteczna, gdy:
jest to kara psychologiczna lub połączona z psychologiczną (różne formy kar słownych powiązane z perswazją, tłumaczeniem, wyjaśnianiem, manifestowaniem uczucia przykrości),
jeżeli jest powiązana z nagradzaniem zachowań przeciwstawnych agresji, pozytywnych,
jest stosowana przez osobę, którą dziecko postrzega, jako osobę życzliwą, kochającą go,
jest to kara za przekroczenie norm, które dziecko akceptuje (najpierw trzeba wpoić dziecku normy, a nie karać za ich nieprzestrzeganie).
Nie należy nigdy poniżać godności dziecka. Dziecko ma prawo do szacunku, godzenie w godność podrywa autorytet dorosłych. Należy stosować czytelne dla dziecka zasady - wyznaczyć wzorce, co wolno, a czego nie wolno, aby dać dziecku szansę zrozumienia, dlaczego jest ukarane i czego się od niego oczekuje. Trzeba być konsekwentnym, - bo to daje dziecku poczucie bezpieczeństwa. My sami powinniśmy unikać impulsywności i gniewu. Musimy pamiętać, że im więcej karcenia i dyscypliny - tym więcej okazujmy miłości. Upominanie, karcenie - tak, ale w poszanowaniu godności dziecka, następnie przebaczenie, wskazywanie zachowań alternatywnych, społecznie akceptowanych - to bardzo skuteczne metody w wychowaniu.
17.
Rozwój emocjonalno-społeczny dziecka w wieku przedszkolnym
Rozwój emocjonalno-społeczny dziecka jest wynikiem gromadzenia przez nie doświadczeń, czyli uczenia się. Możliwości uczenia się są wyznaczane przez specyficzne właściwości rozwojowe dziecka w wieku przedszkolnym. Osiągnięcie pełnej dojrzałości emocjonalnej jest procesem długotrwałym i uwarunkowane jest prawidłowym rozwojem emocjonalnym we wczesnych stadiach ontogenezy. Wiek przedszkolny jest okresem największego nasilenia emocji strachu. Strach u dzieci wywołują najczęściej bodźce działające nagle, niespodziewanie, a także bodźce niezwykłe, nowe i obce. Początkowo strach u małych dzieci ma charakter ogólny i jest rodzajem paniki, albo napięciem emocjonalnym, a nie w rzeczywistości strachem przed danym przedmiotem. Później staje się on bardziej specyficzny i kojarzy się z konkretnymi przedmiotami, ludźmi, sytuacjami.
W okresie przedszkolnym zmieniają się nie tylko bodźce wywołujące strach, ale w miarę
jak dziecko staje się starsze zmienia się jego ostrość występowania. Coraz rzadziej pojawia
się strach przed zwierzętami, obcymi ludźmi, hałasem i nieznanymi wydarzeniami. Wraz z
wiekiem wzrasta natomiast strach przed ciemnością, samotnością oraz powstały pod wpływem bodźców fantastycznych i ponad naturalnych. Ponadto bujna wyobraźnia podsuwa różne wyimaginowane sytuacje budzące lęk i zagrożenie. Strach ma pewną wartość dla dziecka wtedy, kiedy nie pozwala na zbyt intensywne zachowanie się i stanowi ostrzeżenie przed niebezpieczeństwem. Większość dzieci jednak boi się rzeczy, które nie są niebezpieczne i to hamuje działanie, które mogłoby być pożyteczne i przyjemne. Choć sam strach rozwija w dziecku skłonność do unikania przedmiotu, który go wywołał, ważne jest pokonywanie go w takim stopniu jak tylko to jest możliwe, co wymaga od dorosłych wsparcia oraz stosowania odpowiednich metod, które pomogą dziecku w przezwyciężeniu strachu.
Zachowania emocjonalne związane ze strachem przejawiają się jako zmartwienie, nieśmiałość, zakłopotanie i lęk. Zmartwienie jest to reakcja o podłożu wyobrażeniowym, która nie jest wywołana bodźcem bezpośrednim, raczej wyimaginowanym i nierealnym. Choć zmartwienia dzieci nie są logiczne i przesadzone w stosunku do tego, co może się zdarzyć, są one normalne w tym okresie. Nieśmiałość w pierwszej fazie wiąże się ze strachem przed obcymi osobami. Nieśmiałe dziecko lęka się, jaka będzie reakcja otoczenia na nie, jest zagubione i niespokojne. Zakłopotanie natomiast związane jest z niepewnością, jak zostanie się ocenionym przez otoczenie. Przeżyte porażki i niepowodzenia wpływają na formowanie się negatywnej samooceny i wzmagają zakłopotanie. Lęk to stan napięcia psychicznego związany z zagrażającą lub przewidywaną przykrością; spowodowany jest przyczynami wyobrażonymi i bywa ukrywany. Lękliwe dzieci popisują się przed innymi, bywają hałaśliwe, okrutne i brutalne. Również gniew i złość w okresie dziecięctwa są częstymi reakcjami emocjonalnymi, wywołanymi m. in. sytuacjami frustrującymi,
ograniczającymi swobodę ruchów, przymusem, zabraniem ulubionej zabawki, naganą, karą. Tupiąc, krzycząc, rzucając przedmiotami dziecko wyraża swoją złość i gniew, a w momencie opanowania mowy fizyczne przejawy gniewu zastępuje formami werbalnymi. Liczba napadów złego humoru wzrasta między drugim, a czwartym rokiem życia, po czym następuje spadek ich częstotliwości i intensywności, co spowodowane jest wzrostem uspołecznienia dziecka. Uczy się ono współżycia z rówieśnikami, respektowania nakazów starszych oraz opanowywania wybuchów gniewu i złości, co nie oznacza, że emocje te zostały całkowicie wyeliminowane z zachowań dziecka. Bardzo powszechnym przeżyciem emocjonalnym, pojawiającym się u dzieci w wieku przedszkolnym jest zazdrość. Często jest reakcją na aktualną, przypuszczalną lub faktyczną utratę miłości. Przeważnie pojawia się ona w związku z urodzeniem się młodszego rodzeństwa. Dziecko czuje się zagrożone, mniej kochane przez rodziców, których uwaga nie koncentruje się już tylko na nim. Ponadto zazdrość powoduje także różnica wieku wśród rodzeństwa, faworyzowanie przez rodziców jednego dziecka, stawiane przez dorosłych wygórowane wymagania, a także przejawy sympatii jednego rodzica wobec drugiego. W miarę jak dziecko wychodzi poza krąg rodziny, zazdrość w stosunku do jej członków maleje; wyraża się ona wówczas w bezpośrednich reakcjach dziecka
skierowanych na kolegów z grupy. Reakcje te są agresywne i przejawiają się w takich
atakach, jak: kopanie, popychanie, bicie, drapanie. Dziecko często też używa subtelnych
sposobów okazywania zazdrości, jak moczenie się, ssanie kciuka, destrukcyjne zachowanie,
plotkowanie, przezywanie. Analizując emocje towarzyszące dziecku w wieku przedszkolnym nie sposób nie wspomnieć o emocjach przyjemnych takich jakich radość, która ma charakter ogólny
i niezróżnicowany. Sytuacje wywołujące radość zmieniają się w poszczególnych okresach życia dziecka. W miarę jak dziecko rośnie, coraz więcej sytuacji, także tych coraz bardziej złożonych, wywołuje reakcję radości, którym towarzyszy uśmiech i śmiech, dlatego są one łatwo dostrzegalne. Uczucia określone jako przyjemne, tj. radość, zadowolenie, miłość są bardzo istotnym czynnikiem normalnego rozwoju dziecka. Natomiast uczucia przykre: strach, złość, zazdrość, szczególnie kiedy są silne i częste, mogą hamować działalność dziecka, a nawet opóźniać jego rozwój. Uczucia dziecka, charakteryzowane cechami przeciwstawnymi uczuciom dorosłym wskazują na różnice między nimi. Tymi cechami są przede wszystkim krótkotrwałość – w związku z niedojrzałością układu nerwowego przeżycia dziecka są krótkotrwałe; trwają kilka minut, nagle powstają i nagle się kończą. Emocje dziecięce mają również charakter przejściowy. Dziecko łatwo przechodzi z jednego nastroju emocjonalnego w drugi: od śmiechu do łez, od gniewu do radości, od zazdrości do czułości. Takie przechodzenie uczuć z jednej skrajności w drugą jest wynikiem niedojrzałości intelektualnej i braku doświadczenia dziecka, co powoduje, że nie rozumie ono w pełni sytuacji. Kolejną cechą dziecięcych emocji jest ich intensywność i ekspresyjność, czego wyrazem jest fakt, że nawet błaha sytuacja może wywołać tak silną reakcję uczuciową, jak sytuacja poważniejsza,
a słabe bodźce mogą wywołać zarówno przykre, jak i przyjemne stany emocjonalne. Ponadto bogata jest mimika i pantomimika przeżyć emocjonalnych, co powoduje, że dzieci nie potrafią ukrywać swoich emocji, lecz uzewnętrzniają je w symptomach zachowania. Chociaż nie przejawiają ich bezpośrednio, można je dostrzec na podstawie napięcia, niepokoju, marzeń sennych, śmiechu, krzyku, żywych gestów, braku apetytu, dziecinnego zachowania, uporu, wybuchu histerii. Warto podkreślić, że dostrzegamy u dzieci szeroką skalę ich reakcji uczuciowych. Oznacza to, że pod wpływem tych samych uczuć, np. strachu, dzieci reagują w sposób zróżnicowany: od ostrożności i obawy, do domagania się pomocy od innych, krzyku, a nawet ucieczki. Podsumowując, wiek przedszkolny charakteryzuje się silną dynamiką procesów emocjonalnych. Przewaga procesów pobudzania nad procesami hamowania powoduje u dzieci brak równowagi uczuciowej, jej labilność. Reakcje uczuciowe są krótkotrwałe, gwałtowne, przejściowe, a siła i czas niewspółmierne do przyczyn, które je wywołały. Dopiero pod koniec okresu przedszkolnego dziecko zdobywa umiejętność powściągania afektów, co świadczy o stopniowym osiąganiu dojrzałości emocjonalnej. Społeczne
ograniczenia reakcji spontanicznych prowadzą do stanów uczuciowych trwających przez dłuższy czas i wyrażających się raczej powoli, niż w krótkich, urywanych wybuchach. Widoczna jest zmiana w nasileniu uczuć: te, które dawniej były słabe, stają się silne, np. nieśmiałość dzieci wobec obcych osób ustępuje, kiedy przekonują się, że nie ma podstaw do obawy. Znacznie zmniejsza się częstotliwość występowania przejściowych napadów złego humoru, gdyż dziecko odkrywa, że wybuchy uczuć, będące wcześniej skuteczną metodą, teraz są niepożądane. Uczą się opanowywać swoje reakcje oraz ich zewnętrzne przejawy
ruchowe i słowne. Obserwuje się wydatny rozwój uczuć wyższych: intelektualnych, społecznych, moralnych i estetycznych. Dziecko jest zdolne przeżywać te uczucia bardziej świadomie i głęboko. Na rozwój uczuciowy dziecka ogromny wpływ mają kontakty społeczne, gdyż treść i bogactwo uczuć dziecka rozszerzają się pod wpływem współżycia społecznego, zdobywania wiedzy o świecie, obcowania ze sztuką, pięknem przyrody. Żadne dziecko jednak nie rodzi się istotą społeczną, stopniowo zdobywa ono dojrzałość do współżycia w społeczeństwie; uczy się dostosowywać do wzorów grup społecznych, obyczajów i tradycji, co jest procesem trudnym i wymaga pewnego poziomu umiejętności. Aby dziecko mogło uczyć się społecznego współżycia z innymi, musi mieć możliwości ku temu. Rodzice bardzo wcześnie powinni stwarzać okazje do odpowiednich kontaktów dziecka z innymi, co ułatwi mu przystosowanie się do grup społecznych. W ciągu wieku przedszkolnego zachodzi ogromna zmiana w świecie społecznym dziecka. Przechodząc z rodziny do przedszkola dziecko staje się jednym z wielu członków licznej grupy społecznej, w której wszyscy mają te same prawa i obowiązki. W przedszkolu zmienia się relacja dorosły - dziecko. W domu zazwyczaj to dziecko było punktem centralnym otoczonym przez wielu dorosłych, a ich zachowania w stosunku do dziecka miały charakter spontaniczny, ekspresywny. W przedszkolu natomiast punktem centralnym jest osoba dorosła - wychowawczyni otoczona przez wiele dzieci, której zachowania i działania o charakterze impresywnym cechuje celowość i profesjonalizm. Dlatego w tym okresie wąski świat dziecka, który dotąd ograniczał się tylko do rodziny, rozszerza się i wzbogaca o doświadczenia zdobyte w grupie rówieśników. Tam również po raz pierwszy dziecko spotyka się z wielością ról społecznych, jest bowiem kim innym w domu, a kim innym w przedszkolu. Dziecko coraz mniej czasu spędza z dorosłymi, a z każdym rokiem wzrasta jego zainteresowanie towarzyszami zabaw w tym samym wieku. Przed drugim rokiem życia dzieci bawią się indywidualnie, obok siebie, bez współdziałania. Kontakt z innymi polega jedynie na ich obserwowaniu i naśladowaniu. Od trzeciego do czwartego roku życia wzrastają zabawy społeczne. Dzieci zaczynają bawić się razem, rozmawiać ze sobą podczas zabawy oraz samodzielnie wybierać dzieci, z którymi chcą się bawić. Wzrasta również liczba uczestników zabawy, od dwóch w wieku trzech lat, do trzech, czterech w wieku sześciu lat. Zabawa z innymi dziećmi uczy je dostosowywać się do życia grupowego, dzielić się swą własnością, przestrzegać panujących reguł, a także przygotowuje do pełnienia ról społecznych. W latach wczesnego dzieciństwa dziecko w swym zachowaniu jest egocentryczne, co wpływa na przebieg jego kontaktów społecznych. Egocentryzm dziecięcy, który cechuje dziecko przedszkolne, podobnie, jak np. brak myślenia abstrakcyjnego, nie pozwala mu wyjść poza własny punk widzenia. W początkowym okresie wieku przedszkolnego dziecko dąży do zaspokojenia własnych potrzeb, uzyskania zadowolenia, nawet kosztem innych. Później reaguje podobnie do reakcji osób dorosłych z jego otoczenia. Pod koniec tego okresu dziecko uwzględnia w swym postępowaniu potrzeby innych, a wpływ grupy rówieśniczej zaczyna odgrywać coraz większą rolę. Wówczas można mówić o wzroście poziomu uspołecznienia dziecka, u którego źródeł leży potrzeba akceptacji. Dziecko postępuje zgodne z wymaganiami dorosłych czy oczekiwaniami rówieśników, by uniknąć dezaprobaty; jest to przejaw tzw. konformizmu dziecięcego. Charakterystyczną dla tego okresu jest również tendencja do naśladownictwa i identyfikacji, drogą których dziecko uczy się określonych zachowań i stosunku do nich oraz przyjmuje je niejako na własność. Warto wspomnieć, że w trakcie
rozwoju społecznego każde dziecko przejawia formy zachowania, które można uznać za aspołeczne, są to: negatywizm, upór, agresywność, rywalizacja, zazdrość, zachowanie władcze. Formy te jednak mają ogromne znaczenie w procesie uspołeczniania i odgrywają określone role w przekształcaniu dziecka, które w okresie przedszkolnym od drugiego do szóstego roku życia rozwija się z jednostki egocentrycznej i aspołecznej w jednostkę wyraźnie uspołecznioną. Jak widać na okres przedszkolny przypada znaczny rozwój emocjonalno-społeczny dziecka. Dlatego jednym z zadań stojących przed nauczycielem przedszkola jest troska o prawidłowy jego przebieg, co wymaga sprecyzowania celów, doboru odpowiednich metod oraz uwzględniania specyficznych właściwości rozwojowych dziecka. Całokształt działań pedagogicznych ukierunkowanych na wspomaganie rozwoju emocjonalno-społecznego dziecka zgodnie z Podstawą Programową Wychowania Przedszkolnego powinien obejmować między innymi:
Budzenie
zaciekawienia otaczającym światem poprzez prowokowanie pytań
i
dostarczanie radości odkrywania.
Organizowanie działań umożliwiających poznawanie wielowymiarowości człowieka.
Tworzenie sytuacji pozwalających na poznanie możliwości własnych dziecka
i innych ludzi.
Wspieranie samodzielnych działań dziecka.
Umożliwianie dziecku dokonywania wyborów i przeżywania pozytywnych efektów własnych działań.
Uczenie nawiązywania bliskiego, serdecznego kontaktu z innymi osobami.
Pomoc w budowaniu pozytywnego obrazu własnego "Ja" i zaspokajaniu poczucia bezpieczeństwa.
Identyfikowanie i nazywanie różnych stanów emocjonalnych.
Uczenie sposobów radzenia sobie z własnymi emocjami, właściwego reagowania na przejawy emocji innych oraz kontrolowania zachowań.
Wdrażanie do zachowań akceptowanych społecznie, wprowadzanie w kulturę bycia.
Tworzenie okazji do wspólnego podejmowania i realizowania różnych zadań, rozwiązywania problemów.
Dostarczanie przykładów i doświadczanie rozwiązywania sytuacji konfliktowych na zasadzie kompromisu i akceptacji potrzeb innych osób.
Wykorzystywanie codziennych sytuacji do podejmowania prób samooceny i oceny zachowań innych.
Stwarzanie okazji do dokonywania przez dziecko wyborów i zdawania sobie sprawy z ich konsekwencji.
Umożliwianie doświadczeń w mówieniu, słuchaniu i byciu słuchanym
Tworzenie okazji do wymiany informacji, uczenie dyskutowania i dochodzenia do kompromisu.
18. Najważniejsza jest konsekwencja
Bardzo niekorzystne jest tzw. wychowanie niekonsekwentne, w którym rodzice nie stosują
jednolitego systemu wymagań. Dziecko może być za to samo zachowanie surowo ukarane, a kiedy
indziej pochwalone. Błaha przyczyna wywołuje gniew, a stosunkowo poważne przewinienie pozostaje niezauważone. Niekonsekwentne wychowanie rodziców wypływa często z ich przemęczenia i przepracowania. Małe dziecko tego nie rozumie i umacnia się w nim poczucie krzywdy, a czasem niechęci w stosunku do niesprawiedliwych rodziców. Również wychowanie tzw. okazjonalne- jest bardzo niekorzystne dla rozwoju dziecka. Charakteryzuje się ono brakiem sprecyzowanej linii postępowania wobec dziecka. Dziecko jest wychowywane jakby od okazji do okazji. Rodzice działają pod wpływem konkretnych sytuacji. Na ogół sprowadza się to do doraźnego karania dziecka za różne jego przewinienia. Rodzice reagują doraźnie za złe - ich zdaniem a częściej zdaniem nauczyciela, zachowanie dziecka. Nie wpajają mu jednak norm postępowania, nie tłumaczą, dlaczego powinno zachowywać się tak a nie inaczej. Dzieci wychowane w taki sposób cechują się zachwianym poczuciem bezpieczeństwa, co jest przyczyną wzrostu reakcji agresywnych dziecka w stosunku do otoczenia (zwłaszcza do rówieśników). Najkorzystniejszym jest wychowanie demokratyczne, chociaż jego konsekwentne stosowanie jest bardzo trudne. Wymaga, bowiem wzajemnego poszanowania praw wszystkich członków rodziny.
Rodzice wspólnie z dziećmi ustalają zakres praw i obowiązków poszczególnych członków rodziny.
Wszyscy się wzajemnie szanują, dzieci uczą się postępować w określony sposób, nie na zasadzie lęku przed karą, lecz dzięki akceptacji wskazanego przez rodziców modelu zachowania. Oprócz systemu wychowawczego bardzo ważnymi czynnikami w środowisku rodzinnym wpływającymi na rozwój dziecka i jego zdrowie są: – struktura rodziny, wzajemne relacje członków rodziny, – niekorzystna atmosfera emocjonalna (alkoholizm, kłótnie) – liczne konflikty i awantury przy dziecku – a także dostarczane i utrwalane przez środowisko wzory nieprawidłowego reagowania. U małych dzieci występuje wiele zaburzeń funkcjonowania sprawiających rodzicom liczne trudności wychowawcze. Do najczęściej spotykanych należą zachowania z nadmierną lękliwością, z wybuchami złości czy zachowań agresywnych, które są na ogół uważane za normalne stany rozwojowe emocji związane z dynamicznie postępującym dojrzewaniem anatomicznym i czynnościowym ośrodkowego układu nerwowego. Jeśli jednak nasilenie i częstotliwość tych zaburzeń jest tak znaczna, że dezorganizuje funkcjonowanie dziecka i rodziny lub pojawiają się zachowania mające cechy regresji, tj. typowe dla znacznie młodszego wieku, to szukanie pomocy specjalistycznej jest w pełni uzasadnione, gdyż mogą one być zalążkiem reakcji nerwicowych i neurotycznego rozwoju osobowości.
19. Pamięć i Myślenie
Rola pamięci jest bardzo duża. Dzięki niej dziecko zdobywa wiedzę, rożne nawyki, uczy się słów i ich znaczeń, uczy się mówić i myśleć. Pamięć umożliwia intelektualny rozwój dziecka Szczególnie wielka jesz rola pamięci w uczeniu się. Pamięć i uczę nie się ściśle są związane z rozwojem u dziecka różnych funkcji psychicznych. Ważną rolę w zapamiętywaniu i uczeniu się odgrywa motywacja. Ma ona wpływ na ogólną aktywność, działa w kierunku selekcji bodźców, ukierunkowuje działanie. Silna motywacja jest bardzo ważna dla rozwoju pamięci ucznia i uczenia się. Charakter motywacji częściowo jest cechą rozwojową, ale częściowo jest funkcją poziomu rozwoju osobowości - jej sfery umysłowej i społeczno-moralnej. Procesy zapamiętywania i reprodukowania materiału prze- chodzą w młodszym wieku szkolnym znaczną ewolucję, zarówno z prze obrażeniami w motywacji do uczenia się, jak i z rozwojem szeregu funkcji sfery intelektualnej i osobowości dziecka. Ta ewolucja łączy się w procesach zapamiętywania z rozwojem uwagi dowolnej. W sposób trwały dziecko zapamiętuje to, na co skierowana jest jego uwaga. Dlatego jednym z głównych czynników rozwoju pamięci i skutecznego przyswajania wiedzy jest organizowanie i aktywizowanie uwagi ucznia w toku nauki. Rozwój pamięci przebiega również w związku z rozwojem myślenia. Rozwój myślenia logicznego warunkuje rozwój pamięci logicznej, która wpływa z kolei na rozwój myślenia. U dzieci w młodszym wieku szkolnym dokonuje się wzmożony rozwój pamięci i jakościowa jej przemiana. Pod wpływem nauki szkolnej szybkość i trwałość czyli skuteczność zapamiętywania wzrasta więcej niż 2 razy. Zwiększa się też pojemność pamięci. W 11 roku życia dziecko jest w stanie nauczyć się na pamięć ponad dwukrotnie większego materiału niż dziecko przedszkolne. Zmienia się tez charakter uczenia się. Początkowo dziecko stara się zapamiętać materiał w jak najbardziej zbliżony sposób do tekstu w drodze wielokrotnych powtórzeń. Pod kierunkiem nauczyciela stopniowo opanowuje logiczne sposoby zapamiętywania i reprodukowania materiału Umiejętność ta stale wzrasta. Świadome i planowe rozwijanie u dzieci pamięci logicznej nie napotyka trudności, gdyż procesy pamięci już w zasadzie u dzieci przedszkolnych nie mają charakteru mechanicznego. W końcu tego okresu pamięć dziecka stopniowo zatraca charakter obrazowo - konkretny, przechodząc w abstrakcyjne- logiczne zapamiętywanie. Jednak dla dziecka w tym okresie uczenie się dosłowne jest korzystne, gdyż rozwija pamięć dowolną, uczy kontrolowania pamięci, poprawiania błędów, poszukiwania lepszych sposobów uczenia się. To czego się dziecko nauczyło bywa wykorzystywane i stanowi fundament szerszej wiedzy. Szczególe znaczenie ma dosłowne zapamiętywanie reguł, ścisłych definicji i określeń. Wpływ woli na efektywność zapamiętywania staje się coraz bardziej wyraźny.
Myślenie ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju mowy dziecka, procesu przyswajania wiadomości, umiejętności i nawyków. Główne cechą myślenia dziecka w pierwszych latach nauki szkolnej jest ukierunkowanie no na zdobywanie wiedzy szkolnej – podstaw nauk, które odbywa się stopniowo, od procesu poznawania do rozumowania. W pierwszym etapie dzieci zapoznają się z niektórymi, istotnymi zewnętrznymi cechami przedmiotów i zjawisk. Potem przechodzą do opanowania ich głębszych cech i ujmuje prawa ich powstawania i rozwoju. W związku z przyswajaniem pojęć i zapoznawanie się z ich nową treścią rozwijają się procesy myślowe. Jednym z podstawowych procesów myślenia dziecka jest uogólnianie. W toku nauki
poznaje ono ogólne, istotne właściwości cechy przedmiotów oraz je uogólnia, przyswajając sobie treść poję przedmiotowych, Poznawanie przedmiotów oraz związków i stosunków zachodzących miedzy nimi prowadzi do opanowania szeregu pojęć i l ich zrozumienia. Dziecko zyskuje możność syntetycznego ujęcia zdobywanej wiedzy i wyciągania ogólnych wniosków. Proces uogólniania zachodzi w jedności z procesem konkretyzacji. Znajduje ona wyraz w stosowaniu uogólnionej wiedzy teoretycznej do poznawania konkretnego materiału nauczania i rozwiązywania zadań praktycznych, jak i w ilustrowaniu uogólnionej teoretycznej wiedzy konkretnymi faktami lub przykładami. Wzbogaca się i pogłębia rozumienie przez ucznia ogólnej władzy teoretycznej Uogólnianie i konkretyzacja wyrażają się w różnych formach czynności myślowych, rozwijają się i doskonała. Dziecko w tym okresie dokonuje porządkowania wiedzy w system za pomocą specjalnej formy czynności myślowych-systematyzacji. Przyswaja ono sobie wiedzę uporządkowaną w pewien system a przez to sam uczy się systematyzowania materiału nauczania. Różne procesy myślowe połączone z konkretnym działanie tworzą systemy powiązań, które stanowią konkretne odwracalne operacje myślowe. Dokonywanie tych operacji jest możliwe dzięki rozwojowi umiejętności analizowania i systematyzowania, czyli rozwoju logicznego myślenia.
Młodszy wiek szkolny obejmuje stadium operacji konkretnych, które go cechą główną jest silne powiązanie operacji myślowej z działaniem. Myślenie dzieci w tym okresie cechuje jedność opartego na operacjach z konkretnymi przedmiotami zmysłowo – obrazowego poznawania i logicznego poznawania rzeczywistości. Pod wpływem nauki szkolnej dokonuję się wyraźne przeobrażenia w sposobach posługiwania się analizą i syntezą. Od ich poziomu zależy efektywność myślenia. Analiza i synteza występują w ścisłym związku. Dlatego jednym z najważniejszych zadań szkoły jest zaprawienie uczniów do prawidłowej analizy, doprowadzające d do wtórnej syntezy, czyli ćwiczenie ich w opanowywaniu ogólnej metody myślenia. Poziom rozwoju analizy Ł syntezy jest związany z procesami abstrahowania, uogólniania, szeregowania, klasyfikacji, porównywania, konkretyzacji, systematyzacji, niezbędnych przy kształtowaniu i powiększaniu zasobu pojęć, wydawaniu prawidłowych sądów, dociekaniu przyczyn i skutków zjawisk. Analiza na poziomie kl. I i II jest jeszcze elementarna, niepełna i nie pogłębiona i ściśle związana z konkretną, poglądową sytuacją Natomiast synteza sprowadza się do zsumowania cech i nie zawiera uogólnionej wiedzy o przedmiocie. Wyższy stopień syntezy następuje w, III i IV kl. gdzie dziecko wykazuje wyraźną umiejętność dokonywania uogólnień, a analiza zaczyna mieć charakter abstrakcyjny. Warunkiem przejścia do takiej analizy jest wiedza o przedmiotach lub zjawiskach, zdobyta głównie w procesie nauki szkolnej. Początkowo elementy poznania zmysłowego przeplatają się z analizą myślową. Zwlekłem wzrasta w zasobie wiedzy dziecka liczba takich pojęć, które nie są związane z obrazem konkretnego przedmiotu. Pogłębia się rola słowa jako czynnika rozwoju umysłowego dziecka.
Zwiększanie się zasobu pojęć w świadomości uczniów łącz się ściśle z rozwojem umiejętności wydawania sądów i ustalania związków przyczynowo - skutkowych. Myślenie przyczynowo-skutkowe małych uczniów jest na ogół elementarna, oparte na konkretnych doświadczeniach i sytuacjach, mało uogólnione. Jednak powstawanie w umyśle uczniów pojęć, idzie w parze z pojawieniem się form bardziej logicznego uogólnionego myślenia. Przechodzenie od zmysłowo~ konkretnych do bardziej abstrakcyjnych form poznania dokonuje się stopniowo i nie przychodzi równie łatwo wszystkim uczniom. Dziecko w tym wieku uczy się śledzić własne procesy myślowe i należycie nimi kierować. Wszystkie czynności umysłowe dziecka zmieniają się i ulegają po- głębieniu pod wpływem systematycznego nauczania i wychowania w szkole. Wykształcone formy myślenia dziecka łączą się z jego ogólnym rozwojem, pozwalają mu coraz lepiej przyswajać całość wiedzy szkolnej, coraz lepiej orientować się w zjawiskach otaczającego życia i coraz rozumniej działać.
20. Rozwój uczuciowy
Sfera emocjonalna ulega w wieku szkolnym wielkim przeobrażeniom w kierunku coraz większej intelektualizacji emocji oraz rozwoju uczuć wyższych, co łączy się z rozwojem całej osobowości dziecka. W pierwszych latach wieku szkolnego nierzadko dziecko wyraża jeszcze w sposób burzliwy swoje emocje. Zarówno emocje pozytywne jak: radość, wzruszenie, tkliwość, jak i negatywne – strach, złość, gniew, mają wyraźną przyczynę i są skierowane ku określonemu przedmiotowi. Dziecko stara się zwłaszcza w sytuacjach szkolnych, wobec osób obcych, pohamować je i nad nimi zapanować. Udaje mu się to tylko częściowo, gdyż reakcje emocjonalne w tym wieku bywają jeszcze bardzo wyraziste dla otoczenia. Z wiekiem dochodzi do coraz lepszego poznawania nad reakcjami emocjonalnymi. Dziecko w wieku szkolnym staje się zdolne do przeżywania trwających dłużej stanów emocjonalnych lub nastrojów uczuciowych, powstających pod wpływem sytuacji i zdarzeń ważnych dla dziecka. Aktywność i ruchliwość należy do charakterystycznych cech dziecka w tym wieku. Jeśli stwarza mi się warunki i prawidłowo organizuje tę aktywność, zjawia się u dziecka trwały, pozytywny nastrój. Zachowanie dziecka jest pozytywne i zrównoważone. Gdy otoczenie usiłuje zahamować za wszelką cenę tę aktywność, zaczynają zachodzić negatywne zmiany w jego samopoczuciu. Przyczyniają się do tego również niepowodzenia w szkole. Najwyższą formą życia emocjonalnego są rozwijające się uczucia wyższe – jako trwały, określony i w znacznym stopniu uświadamiany przez dziecko stosunek emocjonalny do ludzi, przedmiotów, zjawisk. Powstawanie i przejawianie się emocji i uczuć wyższych - poznawczych, moralnych, estetycznych i społecznych ma podstawy biologiczne i społeczne. Rozwój uczuć wyższych ma ścisły związek z kształtowaniem się osobowości dzieci w wieku szkolnym.
21. Kształtowanie się osobowości
Do zjawisk osobowości należę złożone procesy motywacji, postawy, wartości, zainteresowania, uczucia, zdolności, temperament. Młodszy wiek szkolny charakteryzuje doskonalenie się struktury całej osobowości. Dokonuje się proces przeobrażania istniejących dziecku właściwości i pojawiają się nowe. Następuje dalszy intensywny rozwój "osobowościowych mechanizmów" zachowania się. Centralnym ogniwem wyznaczającym rozwój dziecka jest je go "wewnętrzna pozycja", na którą składa się własny stosunek dziecka do obiektywnej sytuacji i miejsca, jakie zajmuje w życiu i jakie chce zająć. O prawidłowym lub zaburzonym rozwoju dziecka decydują wpływy środowiska i wychowania. Wrodzone cechy temperamentu mają znaczenie w tym sensie, iż wyznaczają w pewnym stopniu poziom "energii życiowej" i aktywności dziecka. Ukierunkowanie jej zależy już od innych poza biologicznych czynników. W bezpośrednim związku z aktywnością własną dziecka i jej ukierunkowaniem pozostaje motywacja do działania. Motywy stanowią główną siłę napędową do podejmowania wszelkich działań. W okresie rozpoczynania nauki i w pierwszej fazie młodszego wieku szkolnego dzieci cechuje ogólna motywacja d do uczenia się. Włączenie się w tę działalność daje dziecku poczucie wyższej pozycji społecznej i wpływa pobudzająco na jego aktywność. W miarę przechodzenia w uczeniu się do konkretnych zadań, różnicuj się motywy szczegółowe pobudzające do wykonywania tych zadań. Osiągnięcia dziecka w rozwoju umysłowym i społecznym rozszerzają jego kontaktu rzeczywistością, co rzutuje na procesy motywacyjne. Motywacja dzieci pogłębia się i zwiększa się jej zasięg. W miarę rozwoju osobowości motywy dowolne stają się dominujące i trwałe, przekształcając się w bezpośrednio czynne i pobudzające potrzeby wyższego rzędu. Struktura osobowości osiąga drugi stopień rozwoju, który cechuje się potrzebami wyższego rzędu i tym, iż większą rolę w motywacji do działania zaczynają odgrywać przekonania. Ukierunkowanie osobowości dzieci nadaję także doświadczenia i działalność rozwijana przez nie i w innych dziedzinach. W młodszym wieku szkolnym charakterystyczny jest płynny i niestały charakter zainteresowań. Zawsze jednak dzieci w znacznym stopniu odzwierciedlają zainteresowania ich otoczenia społecznego które im dostarczają bodźców powodujących powstanie pierwszych dziecięcych zainteresowań. Budzą się one łatwiej, jeśli doświadcz nią dziecka połączone są z jego zdolnościami. Młodszy wiek szkolny to okres zainteresowań wyraźnie obiektywnych kiedy dziecko zaciekawia już nie tylko sama czynność, ale i wytwór będący jego skutkiem. Zainteresowania w tym okresie dotyczą licznych dziedzin i przedmiotów, mają szeroki zakres. Jednak zainteresowania sportem i zabawami ruchowymi oraz zainteresowania poznawcze o charakterze rozrywki intelektualnej należą do czołowych zainteresowań tego wieku. Tendencje do słabnięcia wykazują zainteresowania dzieci szkołą i zajęciami z nią związanymi, zabawy lalkami, rysunkami. Wyraźnie zaś wzrasta zainteresowanie do majsterkowania, rodzi się np. kolekcjonerstwo.
22. Rozwój moralny
Dzieci w pierwszej fazie młodszego wieku szkolnego znajdują się w heteronomicznym stadium rozwoju moralnego dziecko uznaje za sprawiedliwe wszelkie nakazy i zakazy formułowane i wysuwane przez dorosłych. Autorytet dorosłych jest bardzo wielki. Postawy dziecka wobec prezentowanych przez dorosłych norm są określane jako realizm moralny lub konformizm społeczno-moralny. Jego podstawą wg Piageta jest szacunek dla wieku oraz "przymus intelektualny" ze strony dorosłych. Oznaką heteronomii jest także traktowanie groźby i kary jako głównego powodu przestrzegania norm moralnych. Druga faza tego okresu zawiera już pierwsze przejawy autonomii moralnej, polegającej na szacunku dla reguł wynikających ze wzajemnego porozumienia, poszanowania 10 dla zasady wzajemności oraz brania pod uwagę przy ocenie czynu i intencji sprawcy. Jest to jednak faza przejściowa od heteronomii do autonomii. Sądy moralne i postawy kształtują się w sytuacjach życia społecznego dziecka. Silne poczucie więzi z grupą i odczuwanie od niej zależności, ukształtowane u większości dzieci pod koniec tego okresu, może rodzić sytuacje konfliktowe, w których dziecko ulega naciskowi grupy, walcząc z poprzednio utrwalonymi postawami. W świetle podziału stadiów norm moralnych wg N. Bulla dzieci w młodszym wieku szkolnym przechodzą od heteronomii do socjonomii. Przechodzenie na wyższy poziom rozwoju moralnego zależy w dużej mierze od warunków życia dziecka i oddziaływań wychowawczych. Moralne normy zachowania się dziecko może przyjąć od dorosłych zrozumieć i uczynić własnymi tylko wtedy, gdy zaczną mieć one dla niego konkretne znaczenie życiowe, zostaną uformowane w toku jego społecznej praktyki i gdy będą odczuwane jako właściwe. W końcu tego okresu tylko niektóre dzieci, wychowywane w sprzyjających warunkach, stają się zdolne do pryncypializmu moralnego tj. do uznania wartości, norm i przestrzegania ich nie ze względu na otoczenie społeczne, lecz dla nich samych. Dziecko staje się świadomym współtwórcą zasad współżycia obowiązujących w życiu społecznym i uznaje je za własne. Zaczyna rozumieć umowność, relatywizm, norm moralnych. W związku z uznaniem wartości autonomicznej norm moralnych zmianie ulegają też oceny przez dziecko postępowania własne- go i innych osób. Przeobrażenia w postawach i ocenach społeczno-moralnych tego okresu należę do stery zjawisk charakterologicznych i zaczynają określać indywidualne oblicze poszczególnych dzieci.
23. Rozwój społeczny
Rozwój społeczny to szereg zmian w osobowości dziecka w wyniku których staje się ono zdolne do życia, działalności i pełnienia określonych ról w społeczeństwie. Dla rozwoju dziecka w młodszym wieku szkolnym istotne są warunki środowiskowe - dom rodzinny, szkoła i nauczyciele, inne instytucji wychowania zbiorowego oraz grupy rówieśnicze. Rodzina odgrywa szczególną rolę w kształtowaniu postaw społecznych i moralnych. Specyficzną funkcją rodziny jest zapewnianie dziecku poczucia bezpieczeństwa i oparcia uczuciowego w nowych i trudnych sytuacjach. Szkoła wprowadza uczniów w kulturę kraju, zaszczepia normy postępowania, ideały, kształtuje światopogląd, wyrabia post wy i przekonania. Przygotowuje więc do współżycia i współdziałania w społeczeństwie. Funkcję uspołeczniania dzieci dzieli szkoła z innymi środowiskami, wśród nich duże znaczenie mają grupy rówieśnicze. Społeczny rozwój dzieci przebiega stopniowo od okresu "grup przelotnych"- mało licznych, powstających w zabawie do tworzenia tzw. "paczek" czy "band" - spontanicznie utworzonych przez dzieci szerszych grup lokalnych. Rozwijają one własne systemy wartości, obyczajów, rodzą "mody" zabawowe, dają poczucie osiągnięcia pozycji społecznej.
W drugiej fazie tego okresu dokonuje się proces rzeczywistego kształtowania się życia grupy. Dziecko staje się pełnoprawnym i świadomym członkiem zespołu klasowego. Ma silne poczucie więzi ze swoją grupą i odczuwa swoją od niej zależność. Chętnie podejmowaną i kształcącą w tym wieku formą aktywności dziecięcej są grupowe zabawy ruchowe z regułami gry. Współzawodnictwo zaznacza się także w nauce i grach intelektualnych. Dzieci starają się uzyskać określoną pozycję w zespole, zdobyć szacunek i autorytet u kolegów. Samopoczucie dziecka w zespole i ocena własnych możliwości zależy od stosunku do niego kolegów, a samoocena ma bezpośredni wpływ na rozwój umysłowy i uczuciowy dziecka. Konflikty i napięcia absorbują siły psychiczne i energię, zaś eliminowanie wstrząsów uczuciowych, 11 wzajemna sympatia i przychylność między dziećmi wzmagają życie społeczne i aktywność intelektualną.