ROZWÓJ PSYCHOFIZYCZNY DZIECKA W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM

Młodszy wiek szkolny jest szczególnym etapem życia dziecka, obejmuje lata od 6-7 do 10-11, a więc początkowy okres nauki szkolnej, dotyczący klas od I - III.

Nazwa “młodszy wiek szkolny” podkreśla ogromną rolę nauki w rozwoju psychicznym dziecka, wpływa ona bowiem znacząco na charakter przemian rozwojowych zachodzących w tym okresie oraz modyfikuje tryb życia dziecka, a także jego rodziny. Nie znaczy to jednak, że w tym wieku dziecko powinno tylko się uczyć, wręcz przeciwnie, powinno także bawić się i podejmować naukę życia poza murami szkoły.

Młodszy wiek szkolny możemy też określić terminami : “wiek rozumu”, ze względu na dynamicznie rozwijające się możliwości poznawania otaczającego świata, “wiek społecznej aktywności”, co związane jest z przestrzeganiem przepisów współżycia z innymi, w związku z uczestniczeniem dziecka w życiu zbiorowym klasy i w zabawach grup rówieśniczych, a także “wiek realizmu” oznaczający fakt, że życie psychiczne dziecka ma wymiar bardzo konkretny. Jak sądzi Stefan Szuman, zainteresowania dziecka obejmują coraz śmielej otaczający świat, ale odnoszą się do faktów, a nie do problemów. Dziecko interesuje się postępem, osiągnięciami nauki, ale jeszcze nie filozofuje.1

Spójrzmy bliżej na właściwości rozwoju fizycznego i psychicznego dzieci w tym wieku.

1. BIOLOGICZNE PODSTAWY ROZWOJU

Charakterystyczne właściwości budowy ciała, sprawność ruchowa, wygląd zewnętrzny, odporność na choroby to niektóre z fizycznych, indywidualnych cech bezpośrednio lub pośrednio wpływających na rozwój psychiczny dziecka. Bezpośrednio, gdyż tempo dojrzewania poszczególnych układów ( kostnego, oddechowego, hormonalnego itd.), związane jest z tempem dojrzewania psychicznego. Pośrednio, bo właściwości fizyczne dziecka wyzwalają określone postawy otoczenia. Zwykle innych zachowań oczekujemy i wymagamy od dużego dobrze zbudowanego chłopca, niż od delikatnego, drobnego malca - jego rówieśnika. Nie sposób więc mówić o rozwoju psychicznym dziecka w oderwaniu od jego rozwoju fizycznego.

Rozwój fizyczny czyli kształtowanie się proporcji ciała oraz jego przyrost długości i wagi, jest u dzieci w wieku ok. 7 lat sprawą bardzo indywidualną. Właściwości tego rozwoju najlepiej chyba oddaje termin krzepnięcie. W pierwszych latach szkolnych o rozwoju fizycznym dziecka świadczy głównie fakt, że staje się ono silne i odporne na choroby. Swoją siłę w tym okresie życia dziecko chętnie sprawdza i demonstruje w rozmaitych potyczkach z rodzeństwem i kolegami. Wzrost odporności objawia się zanikiem częstych wcześniejszych dolegliwości, organizm bowiem dojrzewa na tyle, by samodzielnie bronić się przed chorobami. Rozwój fizyczny zwłaszcza w obrębie układu mięśniowego pociąga za sobą wzrost zręczności ruchowej. Dziecko nabywa coraz to nowe umiejętności ruchowe specyficzne dla określonych czynności: pływania, szycia, majsterkowania, malowania itp.

Zaznacza się wzrost zainteresowania aktywnością ruchową w ogóle, co przeradza się w pierwszych latach szkolnych w prawdziwy głód wyżycia ruchowego. Aktywność ruchowa jest wtedy spontaniczna, w małym stopniu kontrolowana przez dziecko.

Rozwój fizyczno-motoryczny dziecka stanowi ważną podstawę jego psychicznej aktywności. Dzięki okrzepnięciu fizycznemu, osiągnięciu harmonii ruchów, ich ekonomiczności i wielostronności, dziecko ma w tym okresie życia korzystne warunki do przejawiania aktywności w różnych postaciach pracy, zabawy i nauki.1

2. DOJRZAŁOŚĆ SZKOLNA

Powróćmy jednak do momentu podjęcia przez dziecko obowiązku szkolnego, a co się z tym wiąże wpływem nowego środowiska, systematycznego i planowego nauczania i wychowania, na psychikę dziecka. Z chwilą bowiem rozpoczęcia nauki szkolnej, kończy się bowiem okres bezpośredniego dzieciństwa, dziecko staje się uczniem, a jego światem zaczynają rządzić nowe, inne prawa.

Przystosowanie się do wymagań szkoły jest niezbędnym warunkiem dalszych postępów w rozwoju umysłowym, uczuciowymi i społecznym dziecka, a zarazem ich wskaźnikiem i przejawem.

Dzieci dojrzałe do nauki szkolnej :

1 - są wystarczająco na swój wiek rozwinięte fizycznie i ruchowo, przy czym opanowały już w pewnej mierze precyzyjne ruchy rąk i palców niezbędne przy pisaniu;

2 - mają dość duży zasób wiedzy o świecie i orientację w bliskim otoczeniu;

3 - potrafią porozumiewać się z dorosłymi i rówieśnikami za pomocą mowy potocznej;

4 - są zdolne do działania intencjonalnego tj. podejmują czynności zmierzające do określonego celu i wykonują je do końca;

5 - przejawiają w swym zachowaniu określony stopień socjalizacji;

6 - potrafią opanować swoje emocje, a więc powściągnąć gniew i złość, lęk i obawę, a w każdym razie nie uzewnętrzniają gwałtownie swych stanów emocjonalnych.2

Omówione powyżej biologiczne podstawy rozwoju stanowią podłoże rozwoju procesów poznawczych oraz dalszego rozwoju społeczno-moralnego i emocjonalnego w młodszym wieku szkolnym.

3. ROZWÓJ PSYCHICZNY DZIECKA

Rozwój poznawczy charakteryzuje świadome i celowe spostrzeganie, prowadzące do intencjonalnej obserwacji. Uwaga jest dowolna, najpierw skierowana na przedmioty i zjawiska zewnętrznego otoczenia, potem w stosunku do własnych stanów emocjonalnych. Pamięć jest natychmiastowa i odroczona, mimowolna i dowolna. Dziecko w tym wieku ma bogatą fantazję, której źródłem jest zawsze obiektywna rzeczywistość.

Wyobraźnia przechodzi od subiektywnych form fantazjowania do obiektywizujących się form wyobraźni twórczej. Rozwój myślenia dokonuje się na drodze interioryzacji czynności zewnętrznych, opartych na spostrzeżeniach lub na wyobrażeniach przedmiotów i przekształcenia się tych czynności w operacje myślowe. Do podstawowych procesów myślenia należą: analiza, synteza, uogólnianie, abstrahowanie. W tym wieku dziecko operuje tylko obrazami konkretów, ale jest w stanie tworzyć syntezy cech obrazów, a także uogólnione pojęcia o rzeczywistości.

W rozwoju emocjonalnym dziecko w młodszym wieku szkolnym charakteryzuje duża labilność uczuciowa i nieskrępowany upust emocji.

4. CZYNNIKI ROZWOJU PSYCHICZNEGO DZIECKA

Zastanówmy się teraz nad czynnikami, które oddziałują na rozwój psychiczny jednostki. Koncepcja czterech czynników rozwoju została najwyraźniej przedstawiona we współczesnej polskiej psychologii rozwojowej przez Marię Żebrowską.1

W myśl tej koncepcji owe cztery czynniki to:

1- wrodzone zadatki anatomiczno-fizjologiczne (zwłaszcza układu nerwowego),

2- środowisko rodzinne i opiekuńcze,

3- wychowanie i nauczanie,

4- aktywność własna.

Poznajmy bliżej ostatni z wymienionych czynników. Aktywność własna ma swe źródło w cechach organizmu ludzkiego, który czynnie uczestniczy w swym rozwoju, a nie tylko biernie odzwierciedla środowisko. Formy aktywności dziecka w otaczającym je świecie zmieniają się wraz z wiekiem, gromadzi ono aktywnie doświadczenia, zdobywa nowe wiadomości, sprawności i dzięki temu coraz lepiej orientuje się w otoczeniu oraz planowo i rozumnie z nim działa. Aktywność jest nie tylko stanem, lecz również procesem i wyraża się w postaci konkretnych czynności i działań podejmowanych przez człowieka od wczesnego dzieciństwa. Działania i czynności są zatem przejawami aktywności: “Istoty żywe działają i wykonują rozmaite czynności, bo z natury swego rozwoju obdarzone są aktywnością jako formą regulacji stosunków z otoczeniem”.2

5. GŁÓWNE FORMY DZIAŁALNOŚCI DZIECKA

Czynności i działania, w których przejawia się aktywność człowieka, to - zgodnie z koncepcją Tadeusza Tomaszewskiego procesy ukierunkowane na coś, zmierzające do jakiegoś celu lub wyniku, procesy mające jakąś organizacją i strukturę.3

Podobne stwierdzenia znajdziemy u Stefana Szumana : “(...) Istota procesu działania (...) polega na oddziaływaniu na przedmioty, na przeistaczaniu i na opanowywaniu ich, podporządkowywaniu przedmiotów władzy osoby działającej”.1

Możemy zatem przyjąć, że w rozwoju dziecka czynności przetwarzają się z wolna w działania. Do trzech głównych dziedzin działalności, charakterystycznych dla kolejnych etapów rozwoju dziecka należą: nauka, zabawa i twórczość artystyczna.

NAUKĘ możemy określić jako proces zdobywania indywidualnego doświadczenia, które prowadzi do zmian w zachowaniu się, polegającym na wystąpieniu elementów nowych w porównaniu z poprzedzającymi je zachowaniami, oraz jako mieszczące się w ramach szeroko rozumianego uczenia się, zdobywanie przez dziecko podstaw wiedzy.2

W młodszym wieku szkolnym podstawowymi formami przyswajania wiedzy przez dzieci są, występujące równolegle, uczenie niezamierzone, okolicznościowe oraz uczenie zamierzone, dowolne.

Dziecko pod opieką i kierunkiem nauczyciela ma w szkole zdobyć podstawy wiedzy naukowej, tak w sensie pamięciowego opanowania dużej ilości różnorodnych informacji, jak i przyswojenia tej wiedzy w sposób umożliwiający stosowanie jej w praktyce. Właściwy stosunek do nauki i obowiązków szkolnych jest jednym z zasadniczych warunków pomyślnego przebiegu procesu dydaktyczno - wychowawczego w szkole.

Większość uczniów klas I - III szkoły podstawowej szczerze pragnie być dobrymi uczniami, musi więc starannie wykonywać swoje obowiązki szkolne, przyswajając wiedzę ze zrozumieniem oraz uporczywie przezwyciężać wszelkie na tej drodze trudności. Postępowanie takie zależy z kolei od szeregu innych warunków: od jakości pracy dydaktyczno - wychowawczej nauczyciela, od motywacji, jaką wytworzyła u dziecka rodzina i od innych cech osobowości ucznia.3

Uczenie staje się z chwilą rozpoczęcia przez dziecko nauki w szkole główną formą jego działalności, ale nie jedyną. Wielką potrzebą tego wieku jest w dalszym ciągu, tak silnie wyrażona w wieku przedszkolnym, potrzeba aktywności o charakterze zabawowym.

“ZABAWA jest naturalną, wrodzoną specjalną metodą uczenia się małego dziecka (...), jest niczym innym jak żarliwym i zainteresowanym, nieświadomym swego celu, a równocześnie przyjemnym - uczeniem się”.4

Zabawa w tym okresie życia dziecka zmienia się zarówno pod względem formy jak i treści, w porównaniu z wiekiem przedszkolnym. Życie dziecka w zespole szkolnym, nowe, złożone stosunki społeczne powodują, że nad innymi zabawami zaczynają dominować zabawy zespołowe. Charakterystyczne dla tego wieku są zabawy oparte na klarownych, jasnych, nieskomplikowanych zasadach gry.

Dzieci przedszkolne pochłaniał głównie sam proces zabawy, dzieci szkolne natomiast coraz bardziej zaczyna obchodzić jej wynik, rezultat.

Dlatego zabawa winna być szczególnie ukierunkowana na jakiś określony cel, uczestnicy winni być dobrze zmotywowani do jego osiągnięcia, a sama organizacja zabawy musi zapewniać bezpieczeństwo.

Dużego znaczenia wśród zabaw dzieci szkolnych zaczynają nabierać wszelkiego rodzaju gry pokojowe, świetlicowe, mające charakter intelektualnego współzawodnictwa - domino, warcaby, próby gry w szachy. Z okresu przedszkolnego utrzymują się w tym okresie jeszcze w znacznej mierze zabawy tematyczne, zabawy w role, które są m.in. swoistym przygotowaniem do czynności, które od młodszego wieku szkolnego zaczynają odgrywać wielką rolę w rozwoju, przygotowują do percepcji przedstawień teatralnych i filmów, a także do czytelnictwa. Wśród wielu rodzajów zabaw niemałą rolę odgrywają zajęcia i zabawy o charakterze manualnym, wśród nich zabawy konstrukcyjne. Zabawy te doskonalą się i różnicują w tym okresie, przekształcając się pod wpływem zajęć praktyczno-technicznych i kółek zainteresowań w majsterkowanie techniczne, w szycie użytkowe itp.1

Przejdźmy teraz do ostatniej z wyżej wymienionych dziedzin działalności dziecka w młodszym wieku szkolnym - TWÓRCZOŚCI ARTYSTYCZNEJ.

Wszelkie próby klasyfikacji twórczej działalności dzieci i młodzieży, jakie spotyka się w literaturze przedmiotu, opierają się bądź to na wyróżnieniu najczęściej występujących dziedzin ( plastyka, muzyka, literatura), bądź na klasyfikacji zdolności i uzdolnień, lub na rodzajach działalności człowieka, do których zalicza się: naukę, zabawę i pracę.2

Kontynuując rozważania spróbujmy oprzeć się na wyróżnieniu najczęściej występujących dziedzin twórczej działalności. Kolejno : literatura, muzyka, plastyka.

Dla dziecka w młodszym wieku szkolnym przeżycie literackie jest spontaniczne i bliskie bezrefleksyjnej fantazji o krótkotrwałym przebiegu. Do szczególnych cech reakcji na literaturę należą : ekspresyjny charakter, natężenie doznań emocjonalnych i utożsamianie się z bohaterami utworu. Intuicyjne przeżywanie emocji, będących udziałem postaci literackich wzbogaca osobiste doświadczenia dziecka, stwarza impuls dla powstania zdolności przeżywania rezonansu psychicznego. Umiejętne ukierunkowanie percepcji dzieła przez dorosłych stwarza szansę dla pogłębienia i wysubtelnienia doświadczeń literackich. W swobodnej interpretacji utworu dziecko może poznać strukturę języka, jego różnorodne funkcje i otrzymuje zachętę do własnej wypowiedzi w mowie i w piśmie.

Twórczość literacka w młodszym wieku szkolnym , rozwinięta postać mowy pisanej i swoista dziedzina “sztuki dziecka”, może się w sprzyjających warunkach rozwijać, poczynając już od końca klasy I. Z czasem wypowiedzi te stają się coraz bogatsze treściowo i językowo, przy czym typ zdolności dzieci działa w kierunku indywidualizowania stylu wypowiedzi. Twórczość literacka stwarza także sposobność do wyrażania indywidualnych możliwości i zdolności, które dochodzą do głosu i kształtują się pod opieką i kierunkiem otoczenia.

Potężnym czynnikiem pobudzającym sferę przeżyć estetycznych i inspirującym twórczość artystyczną dzieci szkolnych jest także czytelnictwo. Odgrywa ono rolę pobudzającą wyobraźnię twórczą dziecka z jednej strony, a z drugiej stanowi nieustające źródło wiedzy i informacji. Odpowiednio dobrane książki sprzyjają kształtowaniu się pojęć logicznych i dostarczają “narzędzi poznawczych”, wzbogacają wiedzę o życiu ludzkim i o przyrodzie, rozwijają ogólną sprawność intelektualną, kształtują postawy społeczno - moralne, dostarczają materiału i pomysłów do zabawy w inscenizacje, które mogą być uznane za wyższą formę zabaw tematycznych.3

Wrażliwość dzieci na muzykę jest powszechna i daje się zaobserwować już u najmłodszych. Wrażliwość ta występuje z różnym nasileniem i rozwija się równolegle z poziomem inteligencji. Zarówno słuchanie muzyki, jak i jej czynne uprawianie ( śpiew, gra na instrumentach), są czynnościami spontanicznymi, należącymi do sfery uczuć i kształtującymi je.1

Umiejętne wyzwalanie ekspresji muzycznych dziecka oraz właściwe sterowanie procesami tworzenia muzyki, stanowi swego rodzaju wprowadzenie dziecka do kompozytorskiej “kuchni” i wyzwala zainteresowanie profesjonalną twórczością muzyczną oraz ułatwia percepcję dzieł muzycznych. Myślę, że możemy się zgodzić z Janem Wierszyłowskim : “(...) Korzyści z aktywności twórczej są nieocenione jeżeli chodzi o kształtowanie charakteru dzieci i młodzieży, sięgają daleko poza sprawy czysto muzyczne. Ta twórcza aktywność kontynuowana na przestrzeni wielu lat nauki (...) rozwija skutecznie pomysłowość i zaradność w posługiwaniu się przypadkowymi przedmiotami oraz uczy umiejętności postępowania z ludźmi.”2

Najpowszechniejszym zjawiskiem w spontanicznej i ekspresyjnej działalności dzieci jest twórczość plastyczna. Przewyższa ona swoją powszechnością twórczość konstrukcyjno - techniczną, ekspresję literacką i muzyczną. Prócz tego twórczość ta jest niewyczerpanym źródłem wiedzy o życiu psychicznym dziecka, a także jest ona specyficzną strategią kształcenia i wychowania. Mówiąc twórczość plastyczna, mamy tu na myśli zarówno ekspresję dziecka w rysunku, jak i jego percepcję dzieł plastycznych. 3

---