Rozwój psychomotoryczny
dziecka w młodszym wieku szkolnym
WSTĘP
Młodszy wiek szkolny to okres między siódmym a dziesiątym rokiem życia; trwa zaledwie cztery lata. Okres ten dzieli się na dwa podokresy:
Faza pierwsza obejmuje siódmy i ósmy rok życia,
Faza druga - dziewiąty i dziesiąty rok życia.
Młodszy wiek szkolny określany jest jako jeden z najważniejszych w życiu dzieci.
Innymi określeniami tego okresu są:
Wiek rozumu (duże tempo i możliwości w rozwoju, rozumienie otaczającego świata i jego zjawisk);
Wiek pamięci (łatwość w zapamiętywaniu nowych słów, liczb, nawyków ruchowych, zasad rozwiązywania zadań matematycznych, algorytmów czynności utrwalających się w zespoły społecznego zachowania);
Wiek społeczny (ujawnianie tendencji do uczestnictwa w życiu zbiorowym klasy szkolnej i grup rówieśniczych podczas zabaw podwórkowych oraz w spełnianiu ról społecznych na rzecz domu, szkoły, klasy);
Wiek aktywności (skłonność do ekspansji, do angażowania się w to, co dziecko aktualnie robi, oddawania się bez reszty zabawie, pracy, poznawaniu);
Wiek ekspansji (wyrażanie własnych przeżyć przez zabawę i twórczą działalność - rysowanie, malowanie, śpiew, taniec).
Rozwój dziecka w wieku wczesnoszkolnym jest nadal intensywny, choć jego tempo jest nieco powolniejsze w porównaniu z okresem przedszkolnym, a tym bardziej poniemowlęcym i niemowlęcym.
W tym okresie układ kostny podlega dalszemu dojrzewaniu, zawiera jednak nadal dużą ilość tkanki chrzęstnej, co sprawia, że kościec dziecka, jako całość, jest miękki i plastyczny. Podobnie jak w okresie przedszkolnym rozwijają się najpierw mięśnie duże. Dzieci lepiej wykonują rozmaite ćwiczenia angażujące właśnie te mięśnie. W tym wieku obserwuje się też dużą sprawność narządów wewnętrznych - serce, płuca, układ trawienny. W dalszym ciągu dojrzewa mózg i wzrasta poziom wrażliwości zmysłowej, a sprawność wzroku i słuchu jest nawet lepsza niż w latach późniejszych.
Młodszy wiek szkolny należy do wyjątkowych pod względem wzrostu odporności organizmu na różnego rodzaju choroby. Proporcjonalność wzrostu i wysoki stopień rozwoju właściwości morfologicznych, sprawność funkcji, dobra współpraca między poszczególnymi układami, wrażliwość zmysłów, ogólna odporność ustroju, znaczne przystosowanie do warunków środowiskowych, duża samodzielność biologiczna (przy wysokim poziomie rozwoju umysłowego i swoistej doskonałości motorycznej) - wszystko to pozwala określić młodszy wiek szkolny jako etap wyróżniający się ogólną harmonią rozwoju.
ROZWÓJ MOTORYCZNY
Pod pojęciem motoryczności rozumie się całokształt ruchowych możliwości człowieka zarówno w znaczeniu ilościowym jak i jakościowym. Innymi słowy jest to wszystko, co dotyczy poruszania się człowieka w przestrzeni na skutek zmian położenia ciała lub jego poszczególnych części. Istnieje nieskończenie wiele kombinacji ruchowych możliwych do wykonania. Służą one np.: pracy, sportowi, lokomocji, twórczości artystycznej itp. A zatem ruch jest nierozerwalnie związany z życiem człowieka. Skuteczność każdego działania ruchowego zależy w dużej mierze od poziomu rozwoju cech motorycznych, do których zalicza się: szybkość, sile, moc (skoczność), zwinność i zręczność, wytrzymałość oraz gibkość. Rozwój cech motorycznych i ich doskonalenie uzyskujemy przez działanie. Każdy okres rozwoju w ontogenezie, od niemowlęcia aż do późnej starości, charakteryzuje się określonymi właściwościami w zakresie motoryki.
Rozwój motoryczny uczniów klas I-III
Początek tego okresu, a zwłaszcza moment, w którym dziecko przekracza próg szkolny, jest dla niego pewnego rodzaju wstrząsem fizjologicznym, spowodowanym zmiana trybu życia. W okresie wczesnoszkolnym trwa intensywny proces ossyfikacji szkieletu, wzmacnianie mięśni oraz połączeń kostnostawowych. Wszystko to sprawia, iż stopniowo organizm dziecka krzepnie, wzrasta siła, wytrzymałość i ogólna sprawanosc.
Dziecko rozpoczynające naukę szkolna wykazuje już opanowanie wszystkich podstawowych form ruchu. Jednak większość tych ruchów nie jest należycie skoordynowana. W ciągu dwóch pierwszych lat pobytu w szkole dziecko doskonali je i uczy się nowych ruchów oraz tworzenia różnych kombinacji, np. łączenie biegu ze skokiem, biegu z rzutem, wiązanie rzutowi i chwytów z dodatkowymi ruchami (przysiadem, obrotami) itp. Pomaga mu w tym jego ruchliwość spowodowana potrzeba zaspokojenia tzw. „głodu ruchu”, a także zdolności naśladowcze. Dzieci 7-8 letnie znajdują się jeszcze na niskim stopniu intelektualizacji i ich działanie ruchowe jest jeszcze spontaniczne. Niemniej coraz bardziej zaczynają się interesować efektami wykonywanych zadań ruchowych, wykazują chęć uzyskiwania coraz lepszych rezultatów, silnie odczuwają zadowolenie z sukcesu ruchowego, z każdego udanego ćwiczenia. Są to przeżycia radosne i należy je wykorzystywać w procesie dydaktyczno-wychowawczym.
W klasie trzeciej można zaobserwować już pełne przystosowanie się motoryczne dzieci do warunków szkolnych. Weszły one w szczególny dla motoryki okres tzw. „dziecka doskonałego”. Ruchy ich są bardziej świadome i celowe. Na uwagę zasługuje fakt, ze w tym czasie występuje najwyższa łatwość w opanowaniu nowych, nawet skomplikowanych, nawyków ruchowych. Dziecko jest podatne na wszystkie wzory ruchowe, w tym także sportowe. Istota nauczania ruchu polega na przyswajaniu przez uczniów całych przebiegów ruchowych, dlatego staje się ważny poprawny pokaz. Dzieci ćwiczą chętnie, interesują je zadania skomplikowane, także osiągane wyniki. Dzieci niższych klas odznaczają się dużą pobudliwością, ciągła gotowością do ruchu, ale nie potrafią koncentrować się przez dłuższy czas na jednej czynności.
Przejawy rozwoju motorycznego
Motoryczność człowieka rozpatrywana jest zwykle z uwzględnieniem wielu jej przejawów.
Są nimi:
Ruchliwość
Stanowi ona jedna z podstawowych właściwości żywych organizmów. Jest to skłonność człowieka do wyrażania stanów aktywności w częstych aktach ruchowych lub wrażliwość na bodźce kinestetyczne powodujące reakcje ruchowe. Najczęściej wyróżnia się od 4 do 5 st. ruchliwości: bujną, duża, umiarkowana, uboga i ograniczona. Stopień ruchliwości jest cecha indywidualna. W ciągu życia ruchliwość występuje w różnym nasileniu i ulega stopniowemu spadkowi wraz z wiekiem.
Uzdolnienia ruchowe
To zespół właściwości, dzięki którym człowiek może uczyć się nowych form ruchu. Wyrazem uzdolnień ruchowych człowieka jest szybkość, dokładność i trwałość opanowania nowych umiejętności ruchowych. Poziom uzdolnień ruchowych zależy w dużej mierze od cech osobowości: pamięci, wyobraźni i inteligencji. Uzdolnienia człowieka są w dużym stopniu uwarunkowane wpływami wychowawczymi.
Sprawność ruchowa
Jest to zasób umiejętności i nawyków ruchowych. Jest ona efektem zarówno zorganizowanej jak i spontanicznej działalności ruchowej. Sprawność ruchowa rozwija się przez nabywanie doświadczeń i nawyków ruchowych w zabawie, w działalności sportowej, w tańcu czy tez czynnościach utylitarnych. Rozwój sprawności ruchowej dzieci jest ściśle związany z ich rozwojem umysłowym i jednocześnie ma duży wpływ na ten rozwój. Dzięki stopniowym zmianom w sprawności ruchowej, zwiększa się i rozszerza kontakt dziecka ze światem, dziecko zmienia się w istotę niezależna. Sprawność ruchowa kształtuje się nieomal przez cale życie. Jest ona uważana za jedna z najbardziej dynamicznie rozwijających się stron motoryczności człowieka.
Sprawność fizyczna
Jest to zespół cech osobniczych, których wyrazem jest funkcjonalna wydolność organizmu. Człowiek sprawny charakteryzuje się wszechstronnym rozwojem cech motorycznych, które są osobniczo zintegrowane, ale kształtują się nie równomiernie. Tempo ich rozwoju jest związane z okresem rozwoju biologicznego, płcią i samotypem osobniczym.
Cechy motoryczne:
Szybkość
Zdolność wykonania dużej ilości ruchów w minimalnym odcinku czasu. Cecha ta zależy od czasu reakcji prostej, prędkości i częstotliwości ruchu. Charakteryzuje ja krótki cykl rozwojowy i zmienność tempa rozwoju. Rozwój szybkości kończy się u dziewcząt w 15, a u chłopców w 18 roku życia.
Siła
Zdolność do pokonywania oporu zewnętrznego lub przeciwdziałanie mu kosztem mięśni. Tempo rozwoju tej cechy Zwinność pierwszych latach nauki szkolnej jest nieznaczne, bez różnic dla płci. Znaczny wzrost siły zaznacza się na przełomie 12 i 13 roku życia, większy Zwinność chłopców ze szczytem na przełomie 14 i 15 roku. Zwinność dziewcząt już od roku 14 wartości tej cechy systematycznie maleją. Zwinność chłopców natomiast, mimo obniżenia się bezwzględnych wartości przyrostów, rozwój trwa powyżej 19 roku życia.
Moc
Zdolność maksymalnego wykorzystania siły w krótkim czasie. Do 12 roku życia występują niewielkie wahania w rozwoju tej cechy z przewagą u chłopców. Najwyższa wartość przypada u dziewcząt w 10 roku życia, a u chłopców w 15 roku życia. Po tym okresie następuje spadek przyrostów mocy.
Zwinność
Zdolność opanowywania nowych ruchów i szybkiego dostosowywania działalności ruchowej do nowych warunków, umiejętność dokładnego i szybkiego zmieniania kierunków. Największe tempo rozwoju zwinności występuje w młodszym wieku szkolnym, uzyskując najwyższą wartość bezwzględną u 10-letnich chłopców i 9-letnich dziewcząt. W kolejnych latach następuje systematyczne obniżanie się jej przyrostów. U chłopców obniżają się wartości bezwzględne do 17, a u dziewcząt do 15 roku życia.
Wytrzymałość
Zdolność długotrwałego wykonywania pracy bez obniżania jej wydajności, uwarunkowana sprawnością układu ruchu, krążenia oraz odpornością psychiczną na zmęczenie. Szczyt rozwoju tej cechy przypada na 15 rok u chłopców. U dziewcząt już od 12 roku życia stwierdza się jej systematyczny regres. Jest to cecha rzadko oceniana u dzieci w młodszym wieku szkolnym.
Rozwój psychiczno-fizyczny
Normalny rozwój fizyczny oraz psychiczny dziecka zależy od bardzo wielu złożonych czynników:
Wrodzone możliwości rozrostu i typ reakcji na wpływy środowiskowe;
Stan morfologiczny i czynnościowy wszystkich narządów uczestniczących w przemianie materii;
Wpływy środowiska zewnętrznego, które decyduje ostatecznie o tym, czy młody ustrój wykorzysta w optymalny sposób swoje wrodzone możliwości.
Prawidłowy rozwój psychofizyczny dziecka zależy również od racjonalnego odżywiania się, właściwej higieny, ruchu na świeżym powietrzu oraz psychicznego samopoczucia dziecka. Drugą właściwością, szczególnie charakterystyczną dla młodszego wieku szkolnego, jest ogromna aktywność dziecka, która przejawia się w zabawach i grach ruchowych w zajęciach o charakterze sportowym oraz w wielu innych formach i rodzajach działania. Trzecim zjawiskiem charakterystycznym dla tego okresu jest pierwszoplanowe znaczenie nauki szkolnej w życiu młodego dziecka, jej ogromny wpływ na całość jego sytuacji i na wszystkie procesy rozwoju. Nauka staje się dominującą formą aktywności dziecka a stawiane przed nim zadania są głównym jego obowiązkiem i pracą. Dziecko w młodszym wieku szkolnym to przede wszystkim uczeń. Rolę ucznia pełni nie tylko w szkole; jako uczeń traktowany jest w środowisku rówieśniczym, rodzinnym i w czasie wolnym.
Młodszy wiek szkolny to okres intensywnego rozwoju wrażliwości zmysłowej, tj. zdolności do odbierania wrażeń słuchowych, wzrokowych i innych. Rozwój ten dokonuje się dzięki doskonaleniu analizatorów; w znacznym stopniu przyczyniają się do niego różne formy aktywności pozaszkolnej oraz nauka szkolna. W toku nauki szkolnej wzrasta też spostrzegawczość - zdolność do zauważania i wyodrębniania mniejszych i większych elementów oraz szczegółów. Dziecko opanowuje też sztukę obserwacji, czyli aktywnego, planowego spostrzegania skierowanego na określony cel. Powodzenie w nauce szkolnej zapewnia przede wszystkim spostrzeganie czynne przechodzące w systematyczną i planową obserwację. Młodszy wiek szkolny to również okres rozwoju uwagi dowolnej, skoncentrowanej na wybranym przedmiocie w sposób intencjonalny, zamierzony. Dziecko jest zdolne objąć nią większy niż poprzednio zakres przedmiotów. Cechuje ją, więc większa pojemność oraz trwałość. Opanowanie tych umiejętności dokonuje się dzięki procesowi dojrzewania układu nerwowego, wzrostowi odporności komórek oraz treningowi, którego od niego wymaga nauka szkolna.
Najwyżej złożoną i zorganizowaną czynnością poznawczą jest myślenie. Młodszy wiek szkolny to intensywny rozwój myślenia pojęciowego, słowno - logicznego. W siódmym i ósmym roku życia w myśleniu dziecka przeważają operacje konkretne - zależne od treści, na których są dokonywane. Stopniowe następuje przechodzenie do stadium operacji formalnych. Dziecko coraz sprawniej posługuje się czynnościami analizy i syntezy, które wielokrotnie stosuje w procesie szkolnego uczenia się. W toku nauki szkolnej doskonalą się też inne procesy i czynności myślenia: abstrakcja, i uogólnianie, konkretyzacja, porównywanie i klasyfikacja. W trakcie początkowej nauki szkolnej dziecko opanowuje nowe sposoby rozumowania i dowodzenia, nowe pojęcia i wyobrażenia o charakterze bardziej uogólnionym i usystematyzowanym. Rozwój i doskonalenie właściwości myślenia umożliwiają dziecku lepszą orientację w rzeczywistości oraz sprawniejsze i zorganizowane działanie. Dziecko w toku nauki szkolnej zaczyna przewidywać skutki swego działania, zastanawia się i podejmuje decyzje, czy warto jest coś robić, czy nie. Rzeczywistość zmienia już tylko w myślach, aby sprawdzić „ czy to by się udało”. Dlatego też w tym wieku potrafi dodawać, odejmować dzielić i mnożyć: są to różne sposoby manipulowania stosunkami między otaczającą je rzeczywistością”.
Dziecko w młodszym wieku szkolnym staje się w coraz to większym stopniu zdolne do przeżywania uczuć wyższych - poznawczych, społecznych oraz estetycznych, religijnych, moralnych. W miarę upływu lat dziecko przeżywa radość nie tylko podczas działania, a raczej cieszy je końcowy etap działania - efekt. Nauka szkolna otwiera nowy okres w życiu emocjonalnym i społecznym dziecka. Dziecko nawiązuje z rówieśnikami i nauczycielem liczne więzi emocjonalne. Praca w szkole pobudza emocje związane z aktywnością poznawczą, a sukcesy szkolne stają przyczyną dodatnich przeżyć emocjonalnych. Pod wpływem kontaktów z otaczającą rzeczywistością kształtuje się i powstają zainteresowania dziecka. Duży wpływ na ich rozwój wywiera nauka szklona. U dzieci w związku z nauką poszerzają się horyzonty poznawcze. Jak wynika z badań Lidii Wołoszynowej do dominujących zainteresowań dzieci w młodszym wieku szkolnym należą zabawy ruchowe i sport. Trwałe są w tym okresie również zainteresowania czytelnicze. Tematyka lektur zmienia się wraz z wiekiem, oscylując u młodszych uczniów wokół bajek, opowiadań o zwierzętach, u starszych (9 - 10 rok życia) koncentrując się na literaturze podróżniczej, przygodowej, z elementami sensacji. Konkurencją dla czytelnictwa staje się wkrótce telewizja, zajmująca często zbyt dużo wolnego czasu.
Z psychologicznego punktu widzenia młodszy wiek szkolny, nie należy do okresów szczególnie burzliwych ani trudnych. Jednak stanowi ważne ogniwo w ogólnym rozwoju dziecka. Można by określić ten okres jako kolejny milowy krok w procesie wkraczania w szerszy świat zdobywania samodzielności.
5