CHARAKTERYSTYKA ROZWOJU DZIECKA W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM

Autor: mgr Joanna Kobielusz, nauczycielka kształcenia zintegrowanego w SP 1 w Istebnej

 

Rozwojem nazywamy proces ukierunkowany, w którym zachodzą zmiany mające swoiste właściwości. Rozwój jest procesem nieodwracalnym. Każde dziecko rozwija się indywidualnie, niezależnie od jego wrodzonych zdolności. Ze względu na zmiany zachodzące w człowieku wyróżnia się stadia rozwojowe, a za podstawę podziału przyjmuje się przemiany zachodzące w psychice dziecka. Do kryteriów podziału należą też:

sposób poznawania przez dziecko otaczającej je rzeczywistości,
główny rodzaj działalności dziecka,
stosowane metody oddziaływania wychowawczego.

Wyróżniamy następujące okresy rozwoju dziecka:

niemowlęcy- pierwszy rok życia,
poniemowlęcy- od 1 do 3 roku życia,
przedszkolny- od 3 do 7 roku życia,
młodszy wiek szkolny- od 7 do 11- 12 lat,
dorastania- od 11-12 do 17-18 lat.

    Młodszy wiek szkolny trwa tylko cztery lata, dzieli się na dwa podokresy. Faza pierwsza obejmuje 7-8 rok życia, a faza druga obejmuje 9-10 rok życia. W tym czasie trwa intensywny rozwój dziecka. Trwa proces wzrostu, mięśnie są jeszcze słabe, kościec miękki, plastyczny. Trwa proces wyrastania zębów stałych. Występuje ogromna aktywność dziecka przejawiająca się w upodobaniu do zabaw, gier ruchowych, zajęć o charakterze sportowym. Aktywność ruchowa umożliwia właściwy rozwój fizyczny dziecka, przyczynia się do zwiększenia wytrzymałości i siły mięśni, do rozwoju mięśnia sercowego i naczyń krwionośnych.

ROZWÓJ FIZYCZNY

Koniec wieku przedszkolnego i pierwsze lata pobytu w szkole są okresem szczególnie istotnym dla dalszego rozwoju dziecka. Do czynników rozwojowych dziecka oprócz szkoły zaliczyć można środowisko rodzinne i opiekuńcze, które ma wpływ na sfery społeczno- moralną i intelektualną. Innym czynnikiem rozwojowym jest czynnik dydaktyczno- pedagogiczny /programy, treści, metody nauczania, nauczyciel i grupy rówieśnicze/. Maria Żebrowska wyróżnia jeszcze inne czynniki, które mają wpływ na ogólny rozwój dziecka. Do nich zalicza zainteresowanie rodziców oraz takie postawy jak: miłość, akceptacja, spójność rodziny. Bardzo ważnym problemem jest dojrzałość szkolna. Maria Przetacznikowa i Grażyna Makiełło-Jarża twierdzą, że dojrzałym do podjęcia nauki szkolnej nazwiemy to dziecko, które osiągnęło taki stopień rozwoju fizycznego, umysłowego, społeczno- emocjonalnego, jaki umożliwia mu przystosowanie się do wymagań szkoły i kontynuowanie z powodzeniem nauki w klasach 1- 3. Dziecko 7, 8 letnie zalicza się do młodszego wieku szkolnego w fazie pierwszej. Napoleon Wolański stosuje inny podział. Dzieli rozwój biologiczny człowieka na 4 okresy:

okres rozwoju śródmacicznego;
okres rozwoju progresywnego; Faza bierności Faza ekspansji Okres opanowywania własnego ciała 3- 7 lat Okres rozwoju kontroli otoczenia 3- 10 lat Przygotowanie do rozrodu i założenia rodziny Okres dorastania
okres stabilizacji
okres starości.

  

Rozwój dziecka 7, 8 letniego zalicza się do rozwoju progresywnego w fazie ekspansji. Jest to tzw. okres kontroli otoczenia, który trwa od 3- 10 roku życia. W rozwoju fizycznym można wyróżnić dwa zjawiska:

	Wzrastanie lub rozrost - są to zmiany ilościowe (chodzi o zwiększenie się wymiarów i masy ciała).
	Różnicowanie - są to zmiany jakościowe (zmiany w komórkach i strukturze tkanek).

Jak więc ukształtowane jest dziecko 7, 8 letnie, od którego życie wymaga dużego wysiłku fizycznego i psychicznego?

Układ kostny zawiera jeszcze dużą ilość tkanek chrzęstnych. Kościec jest miękki i plastyczny. W tym okresie różne części kośćca krzepną i zmieniają się w różnej kolejności. W kręgosłupie następuje pogłębienie kifozy piersiowej. Lordoza lędŸwiowa jest, więc niewielka. Kończy się kostnienie kości palców i śródręcza. Trwa proces wyrastania dalszych stałych zębów. Nauczyciel powinien stale korygować postawy dziecka przy siedzeniu, wprowadzać wiele ćwiczeń na giętkość kręgosłupa i sprawność ręki.  W tym okresie istnieje wyraŸna przewaga wewnętrznego rozrastania i dojrzewania nad powiększeniem wysokości ciała. Między 6 a 8 rokiem zachodzi jednak zjawisko wczesnego, pośredniego skoku wzrostowego, zwanego także skokiem szkolnym. Następuje szybki rozwój kończyn dolnych. Stopa jest szeroka, niska, średnio wysklepiona. Następuje szybki wzrost tułowia wszerz. U chłopców rozwija się pas barkowy, u dziewcząt pas biodrowy. Klatka piersiowa ulega spłaszczeniu. Mięśnie są jeszcze słabo rozwinięte. Mięśnie duże rozwijają się szybciej niż drobne, w związku z tym dzieci w młodszym wieku szkolnym wykonują wiele ruchów szybkich, zbytecznych nie dostosowanych do tempa pracy. W tym wieku dzieci zdolne są raczej do ruchów silnych i zamaszystych niż do ruchów wymagających dokładności. Przy takich ruchach szybko się męczą. Potrzeba ruchu i ćwiczenia jest tak duża, że niektórzy autorzy wysuwają zręczność ruchową” jako jedną z charakterystycznych cech wieku 8 – 12 lat.  W tym okresie dojrzewa mózg. Ciężar mózgu dziecka 9- letniego wynosi 1300 g. (człowieka dorosłego 1400g.).Najszybciej rosną i rozwijają się płaty czołowe. Dojrzewa kora mózgowa i wzrasta jej wpływ na niższe części układu nerwowego. Wzrasta poziom wrażliwości zmysłowej. Rozwijają się  funkcje sfery intelektualnej: analiza i synteza wzrokowa, słuchowa, kinestetyczno- ruchowa. Serce rozwija się wolniej niż całe ciało. Płuca nie są jeszcze w pełni rozwinięte. Wzrasta odporność ciała na choroby. Podsumowując Ryszard Przewęda stwierdza, iż: „Proporcjonalność rozrostu i wysoki stopień rozwoju właściwości morfologicznych, sprawności funkcji, dobra współpraca pomiędzy poszczególnymi układami, wrażliwość zmysłów, ogólna odporność ustroju, znaczne przystosowanie do warunków środowiskowych, duża samodzielność biologiczna, wszystko to pozwala określić młodszy wiek szkolny jako etap wyróżniający się ogólną harmonią rozwoju. Jest to jakby gromadzenie rezerw w organizmie do przejścia przez następny trudny okres- dojrzewanie płciowe”.

ROZWÓJ UMYSŁOWY

Rozwój umysłowy jest to zjawisko, które polega na doskonaleniu takich procesów jak: wrażenia, spostrzeganie, obserwacja, uwaga, pamięć i uczenie się, rozwój mowy i czytania. Wśród wielu czynników działających na rozwój umysłowy dziecka 7, 8 letniego znaczenie szkoły jako instytucji kształcącej i wychowującej jest szczególnie istotne dzięki temu, że jest to oddziaływanie systematyczne, długotrwałe, łączące przekazywanie wiedzy z ćwiczeniami funkcji psychicznych i ukierunkowanym kształtowaniem osobowości. Szkoła nadaje kierunek rozwojowi procesów poznawczych. Dzieci uczą się kierowania tymi procesami, stają się w coraz większym stopniu zdolne do koncentracji uwagi, do spostrzegania i obserwacji zjawisk. Rozwijają się podstawowe funkcje sfery intelektualnej, analiza i synteza słuchowa, kinestetyczno - ruchowa, a osiągnięcie odpowiedniego ich poziomu jest warunkiem zdobycia umiejętności czytania i pisania-, co staje się zdobyczą dwóch pierwszych lat nauki. Dzieci przyswajają sobie również w tym wieku pojęcie liczby naturalnej i podstawowe działania arytmetyczne. Wrażenia powstają na wskutek oddziaływania świata materialnego na narządy zmysłowe człowieka. Według Wincentego Okonia wrażenia to „najprostszy proces psychiczny powstający wówczas, gdy na dany receptor działa jakiś prosty bodziec. Wrażenie jest odbiciem jednej cechy poznawanego przedmiotu”. Wrażenia dzielą się na wzrokowe, słuchowe, smakowe, węchowe, dotykowe, ruchowe. Dla nauczania szkolnego duże znaczenie ma rozwój wrażliwości wzrokowej i słuchowej. Bardzo ważnym jest, aby nauczyciel nauczania zintegrowanego poprzez szereg ćwiczeń potrafił rozwijać i kształtować wrażenia. Dla rozwoju wrażeń nie wystarcza ćwiczenie narządów zmysłowych przez mechaniczne na nie oddziaływanie, gdyż ”spostrzeżenie jest dokładnie wtedy, gdy odgrywa ważną rolę w aktywnym rozwiązywaniu zadania, gdy jest włączone w skierowane na określony cel działanie”. Należy dążyć do aktywnego kształtowania u dzieci sfery doznań zmysłowych. Osiąga się to rozwijając ich spostrzeżenia w różnych dziedzinach działania na lekcjach plastyki, muzyki, nauki języków. Wrażenia są częścią składową spostrzegania. Spostrzeganie (inaczej percepcja) jest to złożony proces poznawczy polegający na odzwierciedlaniu przez człowieka przedmiotów, zjawisk świata zewnętrznego oraz proces zachowania wewnętrznej organizacji, który powstaje przez działanie na narządy zmysłowe określonych bodŸców. Definicję spostrzegania ujmuje W. Okoń. Twierdzi, iż „spostrzeganie jest to proces polegający na swoistym odbiciu w psychice człowieka rzeczy i zjawisk, które w danej chwili oddziałują na jego narządy zmysłowe”. Dużą rolę w procesie spostrzegania odgrywa: stan organizmu, motywy działania, zainteresowanie, czynniki społeczne i emocjonalne. Spostrzeganie jest związane z dokonywaniem wyboru spośród działających podniet, bo spostrzega się to, co przyciąga uwagę. Cechą spostrzeżeń jest to, że w skład organizmu spostrzeżonego nie tylko wchodzą te wrażenia, które przedmiot ten wywołuje, ale i te, które wywołał u nas dawniej, w poprzednim naszym doświadczeniu. Dziecko w młodszym wieku szkolnym podporządkowuje swoje spostrzeżenia określonemu celowi. Dzieci rozróżniają i uogólniają cechy przedmiotów. Prawidłowo spostrzegają obrazy, kontury, schematy przedmiotów. Rozwój spostrzegania łączy się z nauką i rozwojem uwagi. Organizacja dziecięcego spostrzegania wymaga każdorazowo wyrażanego określenia przedmiotu, celu i metody. Ważne jest, aby słowo wyjaśniające oparte było na konkretnym obrazie. Dokładność i trwałość spostrzegania zależy od tego ile analizatorów w nim uczestniczy. Jeżeli aktywnie organizuje się proces spostrzegania to przeradza się ono w obserwację. Słowo obserwacja pochodzi od łacińskiego "obserwatio", co znaczy "oglądanie czegoś". Jest to „metoda badania naukowego polegająca na planowym i systematycznym spostrzeganiu faktów”. Celem obserwacji jest „znalezienie odpowiedzi na postawione zagadnienie”. Według słownika wyrazów obcych obserwacja to „uważne przyglądanie się czemuś, skupienie na czymś uwagi, dokonywanie systematycznych spostrzeżeń”. Maria Żebrowska wyodrębnia 4 etapy obserwacji:

Zadawanie pytań dotyczących elementów i cech spostrzeganych przedmiotów
Ciągły opis charakterystycznych cech
Plan obserwacji
Tworzenie własnego planu obserwacji.

 

Pod wpływem nauczania obserwacja dzieci staje się ukierunkowana, trwała, dokładna i skuteczna. Praktyka obserwacji podnosi ogólny poziom umysłowy kształtuje spostrzegawczość, z którą łączy się dociekliwość i wnikliwość. Uwaga, jest to” zamierzone lub mimowolne, wybiórcze ukierunkowanie zdolności odbiorczych organizmu na określony obiekt”. Wyróżnia się 4 właściwości uwagi: zakres, trwałość, podzielność, przerzutność. Uwaga może mieć charakter dowolny lub mimowolny. Uwaga dowolna - skierowana jest wysiłkiem woli na przedmiot, który dla danej jednostki nie ma cech atrakcyjnych. Uwaga mimowolna - spowodowana jest przez jakieś szczególne właściwości przedmiotu. Pedagogiczne sposoby aktywizowania i rozwijania uwagi to:

Wzbudzenie zainteresowania i aktywnego stosunku do pracy przez:
Urozmaicenie treści nauczanego przedmiotu
Zmienianie i dobór metod nauczania
Postawę osoby przekazującej wiedzę
Wyrazistą i ładną mowę, gestykulację i mimikę
Aktywność własna dziecka i jego nastawienie do pracy
Wiązanie materiału nowego z dawnymi wiadomościami uczniów.

 

Dzięki pamięci dziecko zdobywa wiedzę, różne nawyki, uczy się słów i ich znaczeń, uczy się mówić i myśleć. Aby dziecko szybko zapamiętywało materiał potrzebna jest motywacja. Nauczyciel powinien mieć u dzieci autorytet. W młodszym wieku szkolnym zaczyna rozwijać się pamięć logiczna. Pamięć dziecka zatraca charakter konkretno- obrazowy, a coraz bardziej uzyskuje ono wprawę w abstrakcyjno- logicznym zapamiętywaniu materiału. Mowa, „jest to zdolność porozumiewania się za pomocą symboli dŸwiękowych”. Mowa dziecka w wieku szkolnym występuje w dwóch postaciach- w formie mowy ustnej i pisanej. Rozpoczyna się też wzajemne oddziaływanie mowy ustnej na pisaną i na odwrót. Nauka czytania jest procesem bardzo trudnym. Dziecko stale musi dokonywać analizy i syntezy. Początkowo czyta mechanicznie bez zrozumienia tekstu. Mowa pisana i jej stadia:

Odwzorowywanie
Przepisywanie
Pisanie z pamięci
Pisanie ze słuchu
Pisanie samodzielne.

 

Myślenie jest to rodzaj najwyżej zorganizowanej i złożonej czynności poznawczej. Główne właściwości myślenia:

	Ukierunkowanie myślenia na zdobywanie wiedzy szkolnej
	Stopniowe opanowywanie pojęć
	Powiększanie i przekształcanie pojęć i wyobrażeń
	Systematyzacja pojęć
	Abstrahowanie

Przez uczenie się rozumiemy proces wytwarzania, przekształcania, utrwalania tych czynności na podłożu doświadczenia indywidualnego zdobytego przez człowieka w toku funkcjonowania organizmu pod wpływem bodźców środowiska zewnętrznego aktywności przedmiotowej, a zatem podczas działania i ćwiczenia to właśnie nauczyciel powinien wskazywać drogę uczenia się, która utrwala pewne nawyki oraz wytwarza nowe umiejętności.

ROZWÓJ SPOŁECZNO- EMOCJONALNY

Wstępując do szkoły, dziecko osiąga pewien stopień dojrzałości społecznej i emocjonalnej, który pozwala na adaptację do sytuacji szkolnej i grupy uczniowskiej. Sfera emocjonalna ulega w młodszym wieku szkolnym wielkim przeobrażeniom, rozwijają się uczucia wyższe. Rozszerza się u dziecka krąg przedmiotów, zjawisk, zdarzeń, spraw, które wywołują u niego reakcje emocjonalne i różnicuje się charakter jego emocjonalnych doznań. Rozwój procesów poznawczych: wrażeń, spostrzeżeń, myślenia i pamięci dokonują się w procesie i w związku z procesem uczenia się. Uczucia poznawcze skłaniają dziecko do aktywności w poszukiwaniu interesujących je treści. Pierwszych latach młodszego wieku szkolnego dziecko w sposób burzliwy wyraża swoje emocje. Drugiej fazie tego okresu dochodzi do niwelacji i stabilności uczuć i do coraz lepszego panowania nad reakcjami emocjonalnymi. Rodzą się uczucia wyższe- moralne, poznawcze, estetyczne i społeczne. Rozwój społeczny to „ stopniowe doskonalenie się jednostki, poprzez ukierunkowaną aktywność, aktywność pojmowaniu społecznego dziedzictwa i formowaniu elastycznych wzorców zachowania stosunkowo zgodnych z tym dziedzictwem”. Rozwój społeczny jest to szereg zmian, jakie dokonują się w osobowości jednostki, powodując to, iż jednostka staje się zdolna do uczestnictwa w życiu i działalności społeczeństwa. Rozwój społeczny czyni jednostkę zdolną do pełnienia różnych ról społecznych. Warunki istotne do rozwoju społecznego dziecka: przekonania, postawy i atmosfera w domu rodzinnym, tryb życia w domu, zamierzone oddziaływania nauczycieli na terenie klasy i szkoły oraz swobodne obcowanie dzieci z rówieśnikami.

 

ETAPY ZMIANY AUTORYTETU

Nauczyciel - uczeń darzy go silnym uczuciem i bardzo przeżywa nagany z jego strony a także brak zainteresowania jego osiągnięciami.

Dziecko uczy się zachowania dystansu pomiędzy sobą a nauczycielem. Ulega zmianom stosunek dziecka do rówieśników. Dziecko nie ma jeszcze rozwiniętego poczucia przynależności do zespołu. Zawarciu przyjaŸni decyduje bliskość zamieszkania, wspólne siedzenie w ławce, posiadanie atrakcyjnych przedmiotów. PrzyjaŸnie zmieniają się z dnia na dzień. Dzieci nie liczą się z opinią klasy. Zaczyna się rozwijać świadomość społeczna.

 

ETAPY SPOŁECZNEGO ROZWOJU WEDŁUG M. ŻEBROWSKIEJ

Okres przejściowego przystosowania się do grupy od 6- 7, 8, 9 lat. Jest to inaczej okres grup przelotnych, mało licznych, przeważnie tej samej płci.
Okres powstawania małych „paczek” czy większych „band” – od 8,9 do okresu dorastania. Uczestnictwo w bandzie daje dziecku swoiste poczucie osiągnięcia pozycji społecznej, co wytwarza poczucie lojalności wobec bandy jako takiej i jej członków.
Etap zmiany stosunku dzieci do siebie i do opinii publicznej. PrzyjaŸnie zawierane są na podstawie oceny charakterologicznej kandydata na przyjaciela. Dzieci liczą się z opinią rówieśników. Mają poczucie przynależności do klasy.

Poznaniu klasy i stosunków w niej panujących, a także etapu w rozwoju społecznym pomaga test socjometryczny, w którym wskaŸnikiem dla charakterystyki wzajemnych stosunków społecznych stanowi wybór, lub brak wyboru współtowarzyszy według podanego w tekście ważnego dla życia grupy kryterium. Ważne jest, aby nauczyciel potrafił wykorzystać wzajemne sympatie, powodował takie sytuacje, w których rodzą się między dziećmi stosunki przychylności a to wzmaga życie społeczne oraz aktywność intelektualną. „ Procesy myślowe zaczynają przebiegać sprawniej, wydatniej, pogłębia się motywacja do nauki i działania. Wszystko to wywiera wpływ na kształtowanie się osobowości”.

BIBLIOGRAFIA:

Maria Żebrowska: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży PWN, Warszawa 1976
Maria Przetacznikowa, Grażyna Makiełło Jarża: Psychologia rozwojowa WSiP, Warszawa 1977
Maria Przetacznikowa: Podstawy rozwoju psychicznego dzieci i młodzieży PZWS, Warszawa 1989
Napoleon Wolański: Rozwój biologiczny człowieka PWN, Warszawa 1977
Ryszard Przewęda: Rozwój somatyczny i motoryczny PZWS, Warszawa 1973
Wincenty Okoń:  Słownik pedagogiczny PWN, Warszawa 1984
Stanisław Szuman: Psychologia wychowawcza wieku szkolnego Wiedza- Zawód- Kultura, Kraków 1988
Jan Zborowski: Fizjologiczne i psychodydaktyczne problemy początkowej nauki czytania PWN, Warszawa 1970