Okres nazywany młodszym wiekiem szkolnym lub średnim dzieciństwem trwa od wstąpienia dziecka w wieku 7 lat do szkoły do ukończenia przez nie IV klasy w wieku około 11 lat. Wyodrębnienie tego okresu rozwojowego wiąże się ze specyfiką rozwoju psychicznego i fizycznego dziecka w pierwszych latach pobierania przez nie nauki szkolnej.
Fizyczne zmiany rozwojowe zachodzące w tym okresie dokonują się na ogół w sposób powolny, ale stały.
W okresie średniego dzieciństwa zmienia się budowa ciała dziecka: w miarę zmniejszania się grubości tkanki tłuszczowej oraz zmian w jej rozkładzie ogólnym, staje się ono szczuplejsze. Kości zawierają mniej tkanki chrzęstnej, przez co stają się bardziej twarde i sztywne. Szybki jest wzrost mięśni. Układ krążenia rozwija się w ciągłym, lecz powolnym tempie, oddychanie staje się bardziej ekonomiczne, układ trawienny staje się bardziej wydajny. Znacznie wzrasta wówczas ciężar mózgu wynosząc u 9 letniego dziecka 1300 g, gdy tymczasem mózg dorosłego waży ok. 1400 g. Najszybciej rosną i rozwijają się płaty czołowe. Dojrzewa kora mózgowa i wzrasta jej wpływ na niższe części układu nerwowego. Podczas tego okresu następuje także stopniowe wyrzynanie się zębów stałych.
Podczas młodszego wieku szkolnego liczne są osiągnięcia w zakresie zdolności motorycznych angażujących całe ciało (tzw. dużej motoryki). W stałym tempie, stopniowo dojrzewa także koordynacja ruchów rąk (tzw. mała motoryka). W związku z tym dzieci nabierają zręczności w takich formach aktywności, jak: gra na instrumentach muzycznych, odręczne pisanie, a także w codziennym toku zajęć (czyszczenie zębów, samodzielne zawiązywanie sznurowadeł i ubieranie się). Dzieci w swoich działaniach stopniowo eliminują niepotrzebne ruchy poprzez doskonalenie koordynacji i rozwoju precyzji w wykonaniu określonych zadań.
Dziecko wstępujące do do szkoły jest znacznie silniejsze i bardziej odporne na choroby niż w okresie poprzednim. W okresie tym brak jest wyraźnych, związanych z płcią różnic w proporcjach ciała.
W młodszym wieku szkolnym wzrasta nadal wrażliwość i czułość narządów zmysłowych.
U dzieci wstępujących do szkoły uwaga ma jeszcze charakter mimowolny, jednakże stopniowo w procesie nauczania rozwija się także uwaga dowolna; dziecko coraz bardziej świadomie koncentruje uwagę na treści lekcji i podtrzymuje ją własnym wysiłkiem woli.
Spostrzeżenia dzieci w tym okresie stają się bardziej analityczne, tzn. uczeń nabywa umiejętności wyodrębniania rozmaitych cech i własności w spostrzeganych przedmiotach, uczy się te własności rozpatrywać oddzielnie i dostrzegać je także w innych, podobnych obiektach.
Młodszy wiek szkolny jest okresem przełomowym dla rozwoju pamięci dziecka. W szkole podstawowej rozwija się stopniowo dowolne zapamiętywanie materiału podawanego na lekcji przez nauczyciela oraz dowolne przypominanie i odtwarzanie tego materiału. W miarę rozwoju myślenia w toku nauki szkolnej rozwija się także pamięć logiczna. Umożliwia ona opanowanie coraz bardziej skomplikowanych zagadnień i uczenie się materiału programowego ze zrozumieniem, ujmując związki rzeczowe i logiczne, łączące jego poszczególne części. W młodszym wieku szkolnym rozwijają się także takie cechy pamięci, jak jej szybkość, trwałość i pojemność.
W młodszym wieku szkolnym obserwujemy także dalszy rozwój mowy. Dokonują się w niej rozmaite zmiany ilościowe i jakościowe, pojawiają się jej nowe formy i rodzaje. Najważniejsze osiągnięcia w dziedzinie mowy w młodszym wieku szkolnym to przyswojenie sobie przez dzieci umiejętności czytania i pisania. Z rozwojem mowy wiąże się także nauka gramatyki i ortografii. W zakresie mowy ustanej dziecko uczy się mówić tylko na polecenie, odpowiadać na na zadawane mu pytania, zgłaszać się, gdy ma ochotę coś powiedzieć. Uczy się wypowiadać zwięźle i jasno, nie odbiegać od tematu, lecz rozwijać go w sposób coraz bardziej logiczny.
W okresie tym wzrasta częstotliwość używania zdań rozwiniętych i złożonych. W tworzonych zdaniach ujawnia się znaczący wzrost liczby przymiotników, przysłówków i spójników. Dzieci znajdują coraz więcej sposobów na wyrażanie różnych czynności
Postępy w rozwoju umysłowym dziecka w młodszym wieku szkolnym wiążą się ściśle ze zmianami jakościowymi w jego inteligencji. W myśl teorii rozwoju poznawczego Jean Piageta dziecko w tym okresie znajduje się w stadium operacji konkretnych. W tym stadium dzieci zaczynają rozumować logicznie. Stają się zdolne do formułowania planu poprzedzającego przebieg działania. Nadal jednak nie potrafią pojąć abstrakcji. Ich myślenie ogranicza się do tego, co doświadczalne i fizyczne. Dzieci mogą zrozumieć już pojęcie stałości, które oznacza, że bez względu na zmiany zachodzące w zewnętrznym, fizycznym wyglądzie substancji, jej ilość lub masa pozostaje taka sama. Innym przejawem zachodzącego w wieku szkolnym rozwoju poznawczego jest proces klasyfikowania - zdolność do zrozumienia pojęć, klas, podklas i do dokonywania inkluzji oraz proces szeregowania - zdolność do porządkowania obiektów według ich wielkości.
Dzieci w młodszym wieku szkolnym ujawniają większą świadomość pojęć kształtu i wielkości oraz ich związku ze środowiskiem, dość dobrze rozumieją, w jaki sposób obiekty mogą zajmować różne pozycje w przestrzeni i utrzymywać zróżnicowane związki z innymi obiektami. Dzieci mogą tu także poprawnie rozumować w zakresie takich dotyczących wzajemnego stosunku pojęć, jak lewy lub prawy. W okresie średniego dzieciństwa rozwija się dziecięce rozumienie pojęcia ilości. Dzieci charakteryzują się pełnym zrozumieniem czasu zegarowego oraz dobrą dobrą wiedzą dotyczącą dni tygodnia, miesięcy i pór roku.
Młodszy wiek szkolny jest okresem aktywnego rozwoju osobowości i rozwoju społecznego, interakcja pomiędzy dzieckiem a społeczeństwem poszerza się i staje się bardziej złożona.
Pojawia się wówczas większa dojrzałość emocjonalna, następuje przejście od bezradności do niezależności i samowystarczalności.
Następuje spadek lęków związanych z zapewnieniem ciału bezpieczeństwa, nie zmniejszają się jednak lęki przed siłami nadprzyrodzonymi (duchy, czarownice). Złość i agresja nadal są wyrażane fizycznie w formie kopania, popychania, bicia. Źródłem radości i szczęścia są m.in.: przebywanie z przyjaciółmi i ukochanymi osobami, niespodzianki, wartościowe podarunki, itp.
Moralność dziecka w tym okresie, w myśl teorii rozwoju moralnego J. Piageta, znajduje się na etapie realizmu oraz relatywizmu moralnego. Stadium realizmu moralnego charakteryzuje głównie heteronomiczność reguł społecznych (dzieci są przekonane, iż moralność narzucona jest przez ludzi posiadających autorytet). Dzieci nie zastanawiają się nad celami i słusznością reguł. Większość dzieci w tym stadium przejawia odpowiedzialność obiektywną, tzn. ocenia sytuacje moralne ze względu na ich fizyczne i obiektywne konsekwencje. Dopiero ok. 9-10 r.ż. dzieci wkraczają w stadium relatywizmu moralnego. Dzieci w tum stadium zaczynają rozumieć, że reguły są umowami, które stworzyli ludzie, aby się chronić i sobie pomagać. Przestrzeganie tych reguł postrzegane jest raczej jako współdziałanie z innymi, niż podporządkowanie się przepisom. Dziecko w okresie tym po raz pierwszy bierze pod uwagę motywy i intencje ludzi przy ocenie ich moralnego zachowania.
Dzieci w tym okresie w dalszym ciągu bardzo potrzebują swoich rodziców i szukają w w nich oparcia, ale coraz częściej porównują i przeciwstawiają środowisko domowe temu, które wykracza poza nie. Wywołuje to sporą liczbę pytań i nieporozumień z rodzicami.
Rozpoczęcie nauki w szkole stawia dzieci w nowym i złożonym środowisku społecznym. Dzieci muszą się dostosować do nowych zwyczajów i wymagań, do zachowania nakierunkowanego na realizację zadań, do podporządkowania się autorytetowi, do kontroli impulsów. Na ogół dzieci bardzo silnie przywiązują się do nauczyciela, darzą go uczuciem i bardzo silnie przeżywają nagany z jego strony, a także brak zainteresowania swymi osiągnięciami.
Dla dzieci w tym okresie bardzo duże znaczenie ma przynależność do grupy
rówieśniczej . Dzięki spędzaniu czasu z rówieśnikami uczą się współpracy i zasad obcowania z innymi. Zdolność uwzględniania potrzeb i wrażliwości innych osób pozwala na rozkwit przyjaźni. Grupy rówieśnicze zaspokajają typowe potrzeby dziecka w tym okresie: pragnienie odizolowania się od dorosłych lub przebywania w grupie osób o podobnych zainteresowaniach.
Duży wpływ w końcu na rozwój w tym okresie ma zabawa. Dzieci utożsamiają się z tymi formami zabawy, które są charakterystyczne dla ich własnej płci. Dużą popularnością w wieku szkolnym cieszy się sport drużynowy. Członkostwo w drużynie sportowej stwarza dzieciom okazję rozwijania ich fizycznej i umysłowej sprawności opartej na współzawodnictwie. Rywalizacja z innymi z pozycji członka drużyny pomaga dzieciom rozwinąć ich charaktery.
BIBLIOGRAFIA
1. Birch Ann, Psychologia rozwojowa w zarysie, PWN Warszawa 1997; 2. Ilg Frances, Rozwój psychiczny dziecka, Gdańsk 1992; 3. Przetacznikowa Maria, Psychologia rozwojowa, WSiP, Warszawa 1974; 4. Turner Jeffrey, Rozwój dziecka, WSiP, Warszawa 1999; 5. Vasta Ross, Psychologia dziecka, WSiP, Warszawa 1995; 6. Żebrowska Maria, Psychologia Rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN 1975.