chrześcijaństwo - kościoły wschodnie do XVw sobory(1), Religioznawstwo, Chrześcijaństwo, Starożytne


KOŚCIOŁY WSCHODNIE

Kościoły wschodnie - zbiorcza nazwa Kościołów chrześcijańskich mających swoje korzenie na terenach starożytnych patriarchatów: Konstantynopola, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy. Właściwe Kościoły wschodnie dzielą się na trzy grupy powstałe na skutek różnych interpretacji dogmatów chrystologicznych.

Ortodoksyjne Kościoły wschodnie

I. Kościoły asyryjskie

Kościoły asyryjskie wyznają doktrynę przedefeską. Nie przyjęły kanonów soboru w Efezie (431). Wyznawcy Kościołów asyryjskich popularnie zwani są nestorianami.

Ryt chaldejski (wschodniosyryjski)

II. Kościoły orientalne

Kościoły orientalne wyznają doktrynę przedchalcedońską. Nie przyjęły uchwał soboru chalcedońskiego (451). Wierni tych Kościołów znani są pod nazwą monofizytów

Ryt antiocheński (zachodniosyryjski)

Ryt aleksandryjski

Ryt ormiański

III. Kościoły prawosławne

Chrześcijanie prawosławni przyjmują postanowienia siedmiu pierwszych soborów powszechnych (325-787). Stanowią największy odsetek wyznawców wśród wszystkich grup Kościołów wschodnich.

Na Kościół prawosławny składają się Cerkwie kanoniczne pozostające we wzajemnej łączności oraz łączności z Patriarchą Ekumenicznym Konstantynopola. Pełnoprawnymi członkami wspólnoty są Kościoły autokefaliczne, natomiast wyodrębnione organizacyjnie, ale podległe im jurysdykcyjnie są Kościoły autonomiczne.

Obok Kościołów kanonicznych istnieją również Cerkwie prawosławne o nieuregulowanym lub niejasnym statusie zwane niekanonicznymi. Kościoły te z różnych przyczyn nie posiadają wszystkich przymiotów kanoniczności i w związku z tym nie są uznawane przez wszystkie Kościoły autokefaliczne.

Ryt bizantyjski

Kościoły prawosławne - kanoniczne


Kościoły prawosławne - niekanoniczne

Katolickie Kościoły wschodnie

Ryt chaldejski (wschodniosyryjski)

Ryt antiocheński (zachodniosyryjski)

Ryt aleksandryjski

Ryt ormiański

Ryt bizantyjski

Kościoły asyryjskie (Kościoły przedefeskie) - grupa Kościołów wschodnich powstała w V wieku w wyniku sporów chrystologicznych jakie miały miejsce wśród chrześcijan w Cesarstwie Bizantyjskim.

Kościoły asyryjskie dawniej określane były jako Kościoły nestoriańskie. Nazwa Kościoły asyryjskie używana jest dla ukazania głównego składu narodowościowego tej wspólnoty a Kościoły przedefeskie nawiązują do czasu ich powstania - przed soborem efeskim. Potocznie występują także nazwy: kościoły wschodnio-syryjskie, babilońskie a w Indiach zaś kościoły św. Tomasza. Na określenie tego nurtu przyjmuje się termin chrześcijaństwo przedefeskie, asyryjskie bądź Starożytne Kościoły Wschodu.

Kościoły orientalne są to kościoły historycznie i teologicznie odwołujące się do chaldejskiej tradycji liturgicznej chrześcijaństwa na Bliskim Wschodzie. Kościoły te są całkowicie niezależne od siebie, zachowując w ramach własnych tradycji odrębne dziedzictwo doktrynalne, liturgiczne, kanoniczne i duchowe.

Kościoły orientalne łączy doktryna przedefeska. Kościoły te uznają nauki soborów powszechnych: nicejskiego I (325), konstantynopolitańskiego I. Odrzucają postanowienia soboru efeskiego (431) i następnych.

Święty Apostolski Katolicki Asyryjski Kościół Wschodu (potocznie także Kościół nestoriański, asyryjski, wschodniosyryjski, "Kościół Wschodu") - kościół wschodni działający pierwotnie na terenach na wschód od granic Cesarstwa Rzymskiego, oddzielony doktrynalnie od Kościoła katolickiego w wyniku przyjęcia nauki nestorianizmu. Nazwy "kościół nestoriański" i "nestorianie", podobnie, jak w przypadku kościoła jakobickiego i jakobitów, zostały nadane przez przeciwników tego kościoła i nie są używane przez samych jego wiernych.

Przez wiele stuleci kościół nestoriański był w Europie niemal zupełnie nieznany, a i dziś jego historia nie została dokładnie zbadana. Jest to zadziwiające o tyle, że przez kilka stuleci tworzył on świat chrześcijański nie ustępujący rozległością terytorium, liczebnością wiernych ani zapałem misyjnym chrześcijaństwu z basenu Morza Śródziemnego. Tymczasem do Europy, w każdym razie do Europy Zachodniej, docierały co najwyżej niejasne pogłoski o istnieniu w Azji chrześcijańskiego imperium, z których narodziła się legenda Księdza Jana. Kościół azjatycki został "odkryty" dopiero na początku II tysiąclecia, zresztą z inicjatywy Mongołów, a dalsze wiadomości przyniosły dopiero podróże Jana di Piano Carpiniego, Wilhelma z Rubruk i Marco Polo.

Początki

Początki chrześcijaństwa na Wschodzie tradycja łączy z apostołem Tomaszem, który miał przez Persję dotrzeć aż do Indii, oraz z uczniami Chrystusa Tadeuszem (Addai) i Mari. W Mezopotamii chrześcijaństwo rozpowszechniło się równie szybko, jak w Cesarstwie Rzymskim. Prawdopodobnie pierwszym ośrodkiem chrześcijaństwa na tych terenach była Edessa - stolica królestwa Osroene na pograniczu posiadłości Rzymu i Persji. Poświadczone jest istnienie tam chrześcijaństwa już w połowie II wieku, a możliwe, że chrześcijanie żyli tam już pod koniec I wieku. Gdy w połowie III wieku Edessa dostała się pod władzę Persji, stała się ośrodkiem, z którego chrześcijaństwo promieniowało dalej na wschód - na tereny wybrzeży Zatoki Perskiej, obecnego Iranu, a nawet Afganistanu. Kolejnymi ośrodkami chrześcijaństwa na Wschodzie (tutaj rozumianym jako tereny na wschód od granic Rzymu) stawały się Arbela, perska stolica Seleucja, siedziba słynnej szkoły teologicznej - Nisibis. W III wieku nad Zatoką Perską i w Mezopotamii istniało już około 20 biskupstw.

Powstały w ten sposób kościół perski rozwijał się w specyficznych warunkach. Nigdy nie działał na terenach podległych władzy chrześcijańskiej, lecz zawsze pod świecką władzą innowierców - zoroastrian, muzułmanów, hinduistów, buddystów. Ten stan rzeczy rodził daleko idące konsekwencje. Przede wszystkim kościół Wschodu (przez pojęcie Wschodu na potrzeby niniejszego artykułu należy rozumieć tereny na wschód od granic Cesarstwa Rzymskiego) nie mógł liczyć na poparcie władzy państwowej; z drugiej strony obywał się bez jej ingerencji w sprawy wiary, co zdarzało się w Rzymie, a nagminne było w Bizancjum. Kościół Wschodu nie doznał wielkich herezji i rozłamów, jakie drążyły kościół świata rzymskiego - jego istnieniu zagrażały raczej prześladowania ze strony władz świeckich. Imperia graniczące od wschodu z imperium rzymskim (później bizantyjskim) - partyjskie, perskie, arabskie, tureckie - pozostawały w bezustannym konflikcie z Rzymem (Bizancjum). Kiedy w IV wieku imperium rzymskie stało się państwem chrześcijańskim, chrześcijaństwo zaczęto utożsamiać z Rzymem. Wskutek tego chrześcijanie mieszkający na terenie podległym aktualnej władzy stawali się w najlepszym razie podejrzani o współpracę z Rzymem, a w najgorszym - poddawano ich prześladowaniom. Starając się ich uniknąć, chrześcijanie Wschodu demonstracyjnie podkreślali swą niezależność od kościoła świata rzymskiego, co oznaczało w pierwszej kolejności zerwanie kontaktów z Zachodem.

Pierwsze prześladowania nadeszły w IV wieku, w Persji Sasanidów, za szacha Szapura II (341-379). Następne fale powtarzały się za panowania kolejnych szachów, przez cały V i VI wiek. Liczba męczenników sięgała tysięcy, ginęli patriarchowie, biskupi i zwykli wierni. Prześladowania nie rozbiły jednak kościoła - przeciwnie, chrzest krwi sprawił, że uciekający przed nimi chrześcijanie stawali się misjonarzami. Wraz z falami uchodźców z Persji chrześcijaństwo rozprzestrzeniło się w Arabii (na terenach dzisiejszego Kataru, Bahrajnu i Jemenu). W 356 doszło do chrztu królestwa Himjarytów w Jemenie.

Opisane warunki i zdarzenia pociągnęły za sobą odmienności w rozwoju kościoła Wschodu. Przed przyjęciem nicejskiego wyznania wiary (w 410) kościół Wschodu miał już własne wyznanie wiary, autorstwa Afraatesa i własną anaforę świętych Addaia i Mariego, która nie zawierała Opisu Ustanowienia. Używano również zestawienia ewangelii (Diatessaron, tłumaczenia Tacjana), do czasu zastąpienia go pełnym tłumaczeniem Nowego Testamentu na syryjski (Peszitta). Język syryjski od początku był liturgicznym językiem kościoła Wschodu i pozostał nim do dziś, mimo że większość wiernych używała innych języków.

Kościół perski początkowo podlegał patriarsze Antiochii. Jednak po wspomnianym wcześniej ustaniu łączności z kościołem imperium rzymskiego jego samodzielność rosła. Biskup bliźniaczej stolicy Persji Seleucji-Ktezyfonu Mar Papa (310-329) ogłosił się katolikosem. W 410 katolikos Mar Izaak połączył diecezje Wschodu, pozostające dotychczas pod bezpośrednią władzą patriarchy Antiochii, w oddzielną prowincję kościelną pod swoim zwierzchnictwem. W 420 szach Jezdegerd I uznał katolikosa Seleucji i Ktezyfonu za zwierzchnika wszystkich chrześcijan w swym imperium. W 424 na synodzie w Markabtha, za pontyfikatu katolikosa Dadiszu, biskupi kościoła perskiego uznali katolikosa za patriarchę, odrzucając wszelką zwierzchność patriarchów Antiochii i Rzymu.

Doktryna nestorianizmu

Do końca V wieku nauka kościoła Wschodu nie różniła się od nauki kościoła świata rzymskiego. Mar Aprim Asyryjczyk uczestniczył w soborze powszechnym w Nicei w 325. Jednak w połowie V wieku szachowie perscy, widząc możliwość podporządkowania sobie chrześcijan mieszkających w Persji, zaczęli popierać rozwój nestorianizmu: przyjęli pod swoją opiekę nestorian uciekających z terytorium Rzymu (462), zgładzili prorzymskiego patriarchę Babowai, w miejsce którego został wybrany nestorianin Bar Sauma, biskup Nisibis (484), zgodzili się na przeniesienie z Edessy nestoriańskiej szkoły teologicznej zlikwidowanej przez cesarza Zenona (489). Już kilka lat wcześniej, w 484 i w 486, kolejne synody przyjęły chrystologię Teodora z Mopsuestii, co ostatecznie potwierdził patriarcha Babaj (Baba, Babeusz) na kolejnym synodzie w 497. W ten sposób kościół Wschodu uległ herezji nestorianizmu. Do dziś jego doktorami i świętymi pozostają Teodor z Mopsuestii wraz z Nestoriuszem i Diodorem z Tarsu.

Pod koniec VI wieku ówczesny rektor szkoły w Nisibis Henana z Adiabeny usiłował zastąpić nauczanie Teodora z Mopsuestii własną doktryną, opartą na naukach Orygenesa. Jednak Babaj Wielki, jeden z doktorów kościoła nestoriańskiego, nie dopuścił do przyjęcia doktryny Henany. Sformułował natomiast własną systematyczną teologię, przetwarzając dość znacząco tezy Teodora z Mopsuestii. Ta właśnie zmodyfikowana doktryna jest do dziś nauką kościoła nestoriańskiego.

Rozkwit

V, VI i VII wiek przyniósł dalszy ciąg działalności misyjnej, lecz teraz głównymi krzewicielami wiary stali się mnisi. Ruch monastyczny rozpoczął się w kościele Wschodu niedługo po pojawieniu się monastycyzmu w Egipcie i pod jego wpływem, ale przybrał diametralnie odmienne oblicze. Mnisi nestoriańscy, zachowując ascezę, nie zrywali ze światem zewnętrznym - przeciwnie, za jeden ze swoich podstawowych obowiązków uważali działalność ewangelizacyjną. Prowadzili ją zajadle i skutecznie. W imperium perskim chrześcijaństwo stało się religią drugą co do liczebności wyznawców. Organizacja kościelna sięgnęła Azji Środkowej - powstały biskupstwa w Merwie i Heracie, wśród Heftalitów i tureckich plemion Wielkiego Stepu. Około roku 635 misjonarz Alopen dotarł do Chin. W VIII i IX wieku patriarchowie nestoriańscy wysyłali biskupów do Jemenu, Indii, Tybetu i Chin, powstały arcybiskupstwa w Samarkandzie i Kaszgarze, metropolia w Bucharze. Spośród tureckich plemion Wielkiego Stepu ulegli całkowitej lub częściowej chrystianizacji Seldżukowie (ci sami, którzy później podbiją Bliski Wschód), Kereici (1008), Onguci, Ujgurowie, Najmanowie, Merkici, Urjan-gakit i Kangli. Istniały nestoriańskie biskupstwa na Cejlonie i Sokotrze oraz w Indiach, skupiska chrześcijan powstały w Chinach właściwych, w Turkiestanie Chińskim, w Mongolii, na Malediwach. Choć pierwsza fala chrześcijaństwa w Chinach rychło upadła wskutek prześladowań w IX wieku, to i tak źródła pisane sugerują, że chrześcijaństwo było przez pewien czas religią dominującą na obszarze między Morzem Kaspijskim a Sinkiangiem. Pod koniec pierwszego tysiąclecia patriarsze nestoriańskiemu podlegało dwudziestu metropolitów, 250 biskupów i około 12 mln wiernych - czwarta część całego ówczesnego chrześcijaństwa, na obszarze większym, niż ten, jaki kiedykolwiek podlegał władzy papieży przed odkryciem Ameryki.

Jest to złoty okres kościoła Wschodu. Zmiana władzy świeckiej z perskich Sasanidów, nieprzyjaznych chrześcijaństwu, na kalifów arabskich, traktujących chrześcijan obojętnie lub nawet życzliwie, dała kościołowi spokój i stabilizację. Stolicą imperium arabskiego stał się Bagdad, dokąd przeniósł się również nestoriański patriarchat (800), będąc odtąd w centrum wydarzeń politycznych Azji i aktywnie w nich uczestnicząc. Nestorianie mieli wiele do powiedzenia na dworze kalifów, sprawowali funkcje publiczne i rozmaite godności. Jednak w tym sukcesie kryły się zalążki późniejszej katastrofy. Bliskie związki z arabskimi kalifami (a później z ich mongolskimi następcami), zapewnianie sobie przychylności władców, zepchnęły hierarchów kościoła Wschodu do rzędu dworskich dygnitarzy, ze wszystkimi tego konsekwencjami - dochodziło do przekupstw, handlu godnościami kościelnymi, wreszcie do konfliktów, nawet do otwartych walk między koteriami chrześcijan. Tak więc, paradoksalnie, nagłe polepszenie pozycji zaszkodziło kościołowi. Mniej więcej w tym samym okresie zaczął się obniżać również poziom wiedzy o zasadach wiary, zarówno wśród duchownych, jak i wśród świeckich. Chrześcijaństwo Wschodu, rozległe terytorialnie, zaczęło być powierzchowne w swej treści.

Kościołowi Wschodu początkowo nie zaszkodził wstrząs wywołany nagłym powstaniem Imperium Mongolskiego w XIII wieku. Zarówno Czyngis-chan, jak i jego następcy byli życzliwi wobec chrześcijan, nawrócono nawet część chańskiej rodziny; jednakowoż życzliwość wobec chrześcijaństwa nie przeszkodziła Mongołom w eksterminacji mieszkańców Merwu i Niszapuru. Okres mongolskiej władzy w Chinach był również okresem działalności misyjnej w tym kraju, ukoronowanej ustanowieniem metropolii w Chanbałyku (dzisiejszym Pekinie). Jednak po obaleniu mongolskiej dynastii Yuan w II połowie XIV wieku chrześcijaństwo chińskie ponownie upadło na skutek prześladowań, obejmujących wszystkie "obce" (nie-chińskie) religie. Tym niemniej kościół Wschodu nadal rozciągał się od południowej Syberii po Cejlon i od Persji po zachodnie Chiny, możliwe zaś, że skupiska chrześcijan istniały także w Korei, Japonii, Birmie, Indochinach, na Jawie i na Filipinach.

Upadek

Sytuacja zmieniła się diametralnie pod koniec XIII wieku, kiedy to Ilchanidzi - perska gałąź potomków Czyngis-chana - przeszli na islam. W tym samym okresie dynastie potomków Czyngis-chana panujące we właściwej Mongolii i w Chinach przyjęły konfucjanizm, taoizm i buddyzm. Wraz z tym skończyła się życzliwość panujących dla chrześcijaństwa, a zaczęły się prześladowania. Kościół Wschodu, rozciągnięty na ogromnych obszarach Azji, mimo misyjnych sukcesów niemal wszędzie stanowiący mniejszość religijną, słabo zakorzeniony w lokalnych społecznościach, pozbawiony oparcia politycznego, w niesprzyjających warunkach zaczął zanikać. Hierarchowie kościoła Wschodu, od wieków skupieni na poszukiwaniu łask kolejnych pogańskich władców, nie potrafili przełamać stagnacji. Kościołowi Wschodu zabrakło ducha wiary, tak mocnego w pierwszych wiekach istnienia. W porównaniu z pierwszymi wiekami upadł w nim również poziom wiedzy o prawdach wiary - miejsce solidnej chrześcijańskiej formacji zajęły przesądy i niewiedza, co zauważali już europejscy podróżnicy w XIII wieku. Ułomność nestoriańskiego chrześcijaństwa, zawarta w samych korzeniach jego nauki - mierzenie świata miarą ludzką, a nie nadprzyrodzoną - doprowadziła ogół wiernych do poglądu, że łaska Boża objawia się tylko w powodzeniu w życiu doczesnym. Logiczną konsekwencją było pójście za tymi, którzy wygrywali kolejne wojny, a więc porzucenie chrześcijaństwa na rzecz islamu. Przy takiej postawie wiernych kościół Wschodu nie miał szans podźwignięcia się z ruin.

Śmiertelny cios chrześcijaństwu w Azji zadał następny po Czyngis-chanie mongolski despota - Timur (Timur Leng, Tamerlan), fanatyczny muzułmanin. Kościół Wschodu legł w gruzach - dosłownie, bo po przejściu wojsk Timura z chrześcijańskich miast pozostawały ruiny i stosy trupów. Nietknięty pozostał jedynie kościół południowych Indii, a to tylko dlatego, że wojska Timura nie zapuściły się tak daleko na południe. Resztki wiernych pozostałych po masakrze skupiły się na obszarach perskiego Azerbejdżanu między jeziorami Wan i Urmia, gdzie żyły rozproszone między Turkami i Kurdami. Liczba ich stopniowo spadła do 100-150 tysięcy w połowie XIX wieku. Siedzibą nestoriańskiego patriarchy stała się miejscowość Koczanis (Kotshnes, Quodshanis, Kuchanis) w niedostępnych górach Hakkari. Od połowy XV wieku godność patriarchy stała się dziedziczna (z wuja na siostrzeńca).

W 1552 w kościele nestoriańskim doszło do rozłamu, gdy w wyniku przyjęcia unii z Rzymem przez patriarchę i część biskupów powstał unicki kościół chaldejski. W XVII wieku część wiernych tego kościoła, łącznie z patriarchą, powróciła do kościoła nestoriańskiego z powodu sporu z Rzymem co do celibatu księży, jednak podział chrześcijan Wschodu na dwa kościoły stał się faktem. W tym samym okresie wypowiedziała posłuszeństwo patriarsze nestoriańskiemu większość wiernych i duchownych kościoła malabarskiego.

Nestorianizm to doktryna głosząca, że Jezus Chrystus składa się z dwóch odrębnych bytów: ludzkiego i boskiego. Nazwa pochodzi od Nestoriusza, patriarchy Konstantynopola w latach 428-431. Nestorianizm został uznany za herezję i potępiony na soborze efeskim w 431.

Doktryna, podkreślająca ludzką naturę Jezusa, została stworzona i opracowana przez Nestoriusza po wpływem pism Diodora z Tarsu i Teodora z Mopsuestii, w opozycji do szerzącej się w początkach V wieku herezji apolinaryzmu. Nestorianie uważali za nie do pomyślenia, by Bóg mógł zostać zrodzony przez człowieka i mógł umrzeć. Tak więc Bóg (Logos) nie urodził się ani nie umarł, a tylko był ściśle związany z człowiekiem - Jezusem z Nazaretu - który urodził się i umarł. W konsekwencji sądzili, że Jezus Chrystus był zwykłym człowiekiem, w którym dopiero później zamieszkał Bóg - "jak posąg w świątyni". Oznaczało to, że w ciele Jezusa Chrystusa upatrywali istnienie dwóch odrębnych i niezależnych od siebie osób: Boga i człowieka. Jedną z konsekwencji był pogląd, że Bóg nie został zrodzony z Marii, a więc nie jest Ona Matką Boską (gr. Theotokos), a tylko Matką Chrystusa (gr. Christotokos; zwłaszcza to ostatnie twierdzenie, choć stanowiło tylko mało istotny szczegół doktryny, rozjątrzyło jej przeciwników, bo kult maryjny już wówczas był powszechny). Nestorianizm szedł więc dalej, niż późniejsza herezja monofizytyzmu, która upatrywała w Chrystusie jedną naturę, i tylko jedną osobę.

Doktryna Nestoriusza, ogłoszona przez niego w ostatecznej formie w publicznym wystąpieniu na Boże Narodzenie 429 roku, natychmiast wzbudziła sprzeciw pozostałych ośrodków teologicznych. Szczególnie ostro wystąpił przeciwko Nestoriuszowi patriarcha Aleksandrii Cyryl, który pozyskał dla swojego stanowiska papieża i władze świeckie Cesarstwa. Krytykę nestorianizmu Cyryl podsumował w dwunastu anatematyzmach, ogłoszonych w połowie 430 roku, na które Nestoriusz udzielił odpowiedzi w formie własnych dwunastu anatematyzmów skierowanych przeciw Cyrylowi. Cyryl doprowadził do rychłego zwołania w czerwcu 430 soboru powszechnego w Efezie. Sobór ten zakończył się potępieniem nauk Nestoriusza i złożeniem go z urzędu patriarszego. Nestoriusz został przez cesarza odosobniony i wkrótce zmarł, natomiast wyznawców jego doktryny władze świeckie poddały prześladowaniom, wskutek których masowo wyemigrowali poza granice Cesarstwa Rzymskiego - do Persji. W ten sposób granice Rzymu opuściła między innymi słynna nestoriańska szkoła teologiczna działająca w Edessie, która z powrotem przeniosła się do perskiego Nisibis.

W Mezopotamii, pod władzą perską, doszło do rozkwitu nestorianizmu - nestorianie utworzyli potężny kościół z własnym patriarchą, całkowicie odcięty od kościoła w imperium rzymskim, liczący w okresie swego rozkwitu setki diecezji i miliony wiernych na przestrzeni od Mezopotamii do Chin. Jego spadkobiercą jest istniejący do dziś kościół asyryjski, który jednak wypiera się nestorianizmu. Rzeczywiście, od końca VI wieku podstawą nauki tego kościoła nie jest doktryna nestoriańska w formie, którą nadał jej sam Nestoriusz, lecz raczej we wcześniejszej postaci, opartej na pismach Teodora z Mopsuestii i zmodyfikowanej przez jednego z doktorów kościoła nestoriańskiego Babai Wielkiego. Tym niemniej podstawowe założenia teologii tego kościoła nadal są nestoriańskie.

Kościół malabarski - chrześcijański Kościół w południowych Indiach, w historycznej krainie Malabar, obecnie indyjski stan Kerala. Chrześcijanie malabarscy stosują także nazwę Kościół św. Tomasza, przypominając starożytną legendę mówiącą o św. Tomaszu jako jego założycielu.

W Kościele tym przemieszały się dwie tradycje: religia chrześcijańska i kultura hinduska. Językiem liturgii jest język syriacki, chociaż w kościele reformowanym, a także w niektórych tradycyjnych, używa się także miejscowego języka malajalam.

Początkowo Kościół ten rozwijał się w odosobnieniu. Dopiero od IV w. obserwuje się napływ wyznawców nestoriańskiego Kościoła wschodniosyryjskiego. Aż do XV w. Kościół malabarski pozostawał w jurysdykcji nestoriańskiego patriarchy, który wysyłał do Malabaru własnego metropolitę, który zajmował się duchową opieką nad tamtejszym Kościołem. Przybycie Portugalczyków, a wraz z nimi misji jezuickiej, doprowadziły do podporządkowania tego Kościoła Rzymowi. Uporczywe zwalczanie doktryny nestoriańskiej oraz wykorzenianie malabarskich obyczajów na rzecz obrządku rzymskiego doprowadziły do zdecydowanego sprzeciwu. Po spaleniu na stosie przysłanego przez kościół koptyjski biskupa, część wyznawców zgromadziła się w Mattancherry, by poprzysiąc odrzucenie zwierzchnictwa papieskiego i powrót do starożytnej tradycji przyjmowania biskupa z jednego z Kościołów wschodnich. Wydarzenie to zostało nazwane koonan kurisu - przysięga pod krzyżem Koonan. Pod koniec XVII wieku przybył jakobicki biskup, który objął pieczę nad tym Kościołem.

Po kolonizacji portugalskiej przyszła kolej na Holendrów i Brytyjczyków. Ci ostatni prowadzili intensywną działalność misyjną, nie ingerując jednak w tradycje malabarskie. Mimo to doszło do kolejnych podziałów w łonie tego Kościoła m.in. na martomitów (reformowanych) czy syromalankarów (katolików). Wielu z dawnych wyznawców Kościoła malabarskiego zasiliło szeregi Kościoła katolickiego obrządku rzymskiego bądź Kościoła anglikańskiego.

Najważniejsze odłamy Kościoła malabarskiego:

Asyryjski Kościół Wschodu w Indiach - Znany jest bardziej pod inną nazwą, jako Chaldejski Asyryjski Kościół Wschodni, chociaż przymiotnik “chaldejski” na Bliskim i Środkowym Wschodzie tradycyjnie odnosi się do asyryjskiego Kościoła unickiego. Głową Asyryjskiego Kościoła Wschodu jest Katolikos Patriarcha Asyryjski Mar Dinha IV. Kościołem w Indiach w jego imieniu kieruje metropolita Mar Aprem rezydujący w Kerali, zaś delegatem patriarchy jest Mar Timotheus. Metrpolicie podlega około 30 tysięcy wiernych, kilkudziesięciu księży i diakonów stałych. Językami liturgicznymi są: asyryjski i malayalam. Podobnie jak i inne Kościoły funkcjonujące w Indiach, także i ten korzeniami sięga czasów św. Tomasza Apostoła, ale obecny kształt zawdzięcza zjednoczeniu z Kościołem chaldejskim, założonym przez Mar Toma (św. Tomasza Apostoła), Mar Barthelomeu (św. Bartłomieja Apostoła), oraz Mar Addaia i Mar Mari'ego będących uczniami Jezusa z grupy siedemdziesięciu. Kościół prowadził w przeszłości energiczną akcję misyjną i posiadał liczne diecezje od Mezopotamii na zachodzie, po Chiny, a nawet Japonię na wschodzie. Hierarchowie owego Kościoła w IV wieku przyjęli naukę nestoriańską i odłączyli się od Kościoła powszechnego.

Kościoły orientalne, Kościoły ortodoksyjne orientalne, Kościoły przedchalcedońskie - grupa Kościołów wschodnich powstała w V wieku w wyniku sporów chrystologicznych jakie miały miejsce wśród chrześcijan w Cesarstwie Bizantyjskim.

Charakterystyka

Kościoły orientalne są to kościoły historycznie i teologicznie odwołujące się do trzech wielkich tradycji liturgicznych chrześcijaństwa na Bliskim Wschodzie: armeńskiej, aleksandryjskiej i antiocheńskiej. Kościoły te są całkowicie niezależne od siebie, zachowując w ramach własnych tradycji odrębne dziedzictwo doktrynalne, liturgiczne, kanoniczne i duchowe.

Kościoły orientalne łączy doktryna przedchalcedońska. Kościoły te uznają nauki soborów powszechnych: nicejskiego I (325), konstantynopolitańskiego I (381), efeskiego (431) i efeskiego II (449). Odrzucają postanowienia soboru chalcedońskiego (451) i następnych.

Monofizytyzm - kierunek w teologii chrześcijańskiej przyjmujący, że w Chrystusie jest tylko jedna natura boska, a ludzka natura zaraz po wcieleniu została wchłonięta przez boską. Pogląd ten został sformułowany przez mnicha z Konstantynopola, Eutychesa. Według niego ludzka natura Chrystusa była jak plaster miodu, boską naturę można natomiast porównać do morza. Po Wcieleniu ludzka natura wrzucona w boską została w niej rozpuszczona jak plaster miodu w wodach morza.

Monofizytyzm stał się przedmiotem ostrych kontrowersji i sporów. Papież Leon I (zob. Tomus ad Flavianum) i sobór chalcedoński (451) odrzuciły go, przyjmując diofizytyzm, a więc dwoistość natury Chrystusa - boską i ludzką zjednoczoną w jednej osobie Jezusa Chrystusa - unia osobowa. Z kolei ustalenia soboru chalcedońskiego zostały odrzucone w Egipcie, Etiopii i Armenii, co zapoczątkowało powstanie Kościołów przedchalcedońskich.

Kościoły uznające mniej radykalne sformułowania monofizytyzmu, znanego w tej formie miafizytyzmem, istnieją do dzisiaj, same jednak unikają stosowania nazwy "monofizyckie", lecz miafizyckie. Są to:

Obecnie jedyny kościół autentycznie monofizycki to Szwenkfeldyści

Kościół jakobicki (syryjski, zachodniosyryjski, syriacki, syryjsko-ortodoksyjny, Syryjski Kościół Prawosławny) - jeden z Kościołów Wschodu, wyznających monofizytyzm. Kościół wywodzi się z terenów dzisiejszych Syrii, Iraku i Libanu, ponadto działa wśród wiernych w Niemczech, Szwecji, Holandii, Stanach Zjednoczonych, Brazylii i Australii. Jego głową jest syryjski patriarcha Antiochii, rezydujący obecnie w Damaszku. Powstał na fali wywołanej uznaniem monofizytyzmu za herezję przez Kościół katolicki i jej wyklęciem na Soborze Chalcedońskim w 451, podobnie jak Ortodoksyjny Kościół Koptyjski i Apostolski Kościół Ormiański.

Kościół jakobicki uważa się za jedynego prawowitego spadkobiercę kościoła antiocheńskiego. Oficjalnie nazywa się Syryjskim Kościołem Ortodoksyjnym. Nie używa nazwy "jakobicki", którą uważa wręcz za obraźliwą, ponieważ została nadana przez bizantyjskich przeciwników tego kościoła i sugeruje, że nie jest to kościół założony przez Apostołów. Zaprzecza także, jakoby jego nauka była monofizycka, wskazując na większe skomplikowanie chrystologii tego kościoła, odmienne od radykalnego monofizytyzmu w wersji Eutychesa.

Historia

Kościół jakobicki powstał w VI wieku w Syrii, głównie za sprawą biskupa Edessy Jakuba Baradeusza (aram. burd'ono - "w łachmanach", od jego imienia pochodzi potoczna nazwa kościoła) i za poparciem cesarzowej bizantyjskiej Teodory. Wędrując po Syrii w przebraniu żebraka Jakub Baradeusz własnym wysiłkiem stworzył organizację kościoła, konsekrując 27 biskupów i setki księży. Organizacja ta pozwoliła jakobitom przetrwać prześladowania ze strony władz bizantyjskich w VI i w VII wieku, najazd krzyżowców w XI wieku, masakrę dokonaną przez Tamerlana około 1400, ucisk osmański, masakrę 25 tysięcy Syryjczyków w południowej Turcji w latach 1895-1896, rzeź 90 tysięcy Syryjczyków w 1915 i wreszcie powstanie Kurdów w latach 1925-1926. Kościół jakobicki miał spore sukcesy w działalności misyjnej wśród Arabów przed narodzinami islamu. Po arabskim podboju Syrii jakobici pozostawali w przyjaznych stosunkach z kalifami, niejednokrotnie pełniąc urzędy państwowe, a klasztory jakobickie były ośrodkami myśli filozoficznej. W nich tłumaczono na arabski i aramejski (syryjski, syriacki) dzieła greckich myślicieli i uczonych. Kościół jakobicki zasilali głównie ci Aramejczycy (Syryjczycy), którym nie odpowiadała dominacja patriarchów Konstantynopola nad cerkwią prawosławną w Syrii. Był to jeden z przejawów szerszego konfliktu między grecko- a aramejskojęzyczną częścią Syrii.

Z kościołem jakobickim związany jest jeden z odłamów chrześcijaństwa indyjskiego - kościół syro-malabarski. Od początku swego istnienia do czasów latynizacji w XVI wieku uznawał zwierzchnictwo patriarchy jakobickiego, zaś w XVII wieku część jego wiernych, porzuciwszy unię z Rzymem, powróciła pod jego władzę. Kościół syro-malabarski bywa nawet uważany za część kościoła jakobickiego, jakkolwiek związek obu tych kościołów partykularnych, z racji odległości, jest raczej sprawą tradycji - oba kościoły uważają się za założone przez świętego Tomasza Apostoła.

Organizacja

Patriarchat jakobicki mieścił się początkowo w Antiochii. W 518 cesarz Justynian wygnał monofizyckiego patriarchę Mor Seweriusza do Egiptu i od tej pory rezydencjami patriarchów były różne klasztory w Mezopotamii. Od XIII wieku patriarcha rezydował w klasztorze Deir Al Za'afaran koło Mardin w dzisiejszej Turcji. W 1933 patriarchat został przeniesiony do Syrii - do Homs, a w 1959 do Damaszku. Od 1293 tradycją kościoła jest, że patriarchowie noszą imię Ignacy, na pamiątkę świętego męczennika Ignacego Oświeciciela, drugiego patriarchy Antiochii (po świętym Piotrze Apostole). Obecnie (od 1980) jakobickim patriarchą Antiochii jest Moran Mor Ignacy Zakka I Iwas.

W szczytowym okresie swego rozwoju (XIV wiek) kościół jakobicki liczył 20 metropolii i 103 diecezje, sięgające na wschód do Afganistanu. Są również dowody istnienia skupisk wiernych tego kościoła w Turkiestanie i w Sinkiangu. Charakterystyczną cechą hierarchii duchownej kościoła jakobickiego był dualizm władzy - w zachodniej Syrii biskupi podlegali patriarsze, a na terenach Persji i dalej na wschód - mafrianowi (metropolicie z uprawnieniami patriarchy).

Wierni kościoła jakobickiego, rozproszeni po całym świecie, są podzieleni na 17 diecezji [dane z 1983]. Jest ich obecnie około 3,07 mln, z tego około 670 tysięcy mieszka na Bliskim Wschodzie (inne źródła podają 0,5 mln; dane z początku XX wieku są jeszcze inne: 60-80 tysięcy). W kościele doniosłą rolę odgrywają klasztory, z których najbardziej znane są monastery świętego Mateusza koło Mosulu (Irak) i świętego Gabriela w Tur Abdin (Turcja), oba założone w IV wieku, świętego Ananiasza (Deir al Zaafaran) koło Mardin (Turcja), założony w VIII wieku, oraz świętego Marka w Jerozolimie (w którym podobno znajduje się pomieszczenie, w którym odbyła się Ostatnia Wieczerza). Biskupi kościoła jakobickiego sa powoływani wyłącznie spośród zakonników.

Oba kościoły jakobickie - monofizycki i katolicki - używają obrządku syryjskiego z aramejskim jako językiem liturgicznym.

Ortodoksyjny Kościół Malankaru - Chrześcijaństwo w Indiach jest tak stare, jak stary jest świat chrześcijański. Chrześcijan indyjskich, wszystkich Kościołów i denominacji, jest niewiele, bo zaledwie około dwadzieścia pięć milionów, co stanowi trzy procent ludności kraju. Członkowie poszczególnych Kościołów różnią się między sobą językiem i zwyczajami. Wszakże ważnym podkreślenia jest fakt, że mimo niewielkiej liczby, odgrywają oni w Indiach znaczącą rolę na polu edukacji, pracy społecznej, a nawet polityki.

Kolebką chrześcijaństwa indyjskiego jest stan Kerala, gdzie - wedle starożytnej tradycji - prowadził działalność misyjną św. Tomasz Apostoł, który był jednym z dwunastu apostołów Jezusa. Jest on znany także pod imieniem Didymus, co znaczy Bliźniak. Bo Tomasz to "bliźniak" po aramejsku, Didymus zaś po grecku. Jest to ten sam Tomasz, który nie uwierzył w zmartwychwstanie Jezusa, dopóki nie przekonał się o tym naocznie. Na temat jego dalszego życia, po wniebowstąpieniu Jezusa Chrystusa, w kanonicznej księdze nowotestamentowej - Dziejach Apostolskich - nie mamy żadnych informacji.

Dlatego wiedzę na temat życia i działalności Tomasza czerpiemy z apokryficznej księgi noszącej tytuł Dzieje Tomasza, napisanej około 200 r. n.e.

Mimo że owa księga jest bogata w upiększenia, a opisy w niej zawarte pełne przesady, to jednak podstawowe informacje w niej zawarte godne są zaufania i potwierdzają wiarę chrześcijan indyjskich w to, że św. Tomasz prowadził działalność misyjną w ich ojczyźnie.

Są podstawy by sądzić, że św. Tomasz przybył do Indii, głosił ewangelię, założył Kościół i umarł tam jako męczennik. Indyjscy chrześcijanie wierzą, że św. Tomasz przybył do Cranganore, w stanie Kerala, w 52 r. n.e. Utworzył siedem gmin chrześcijańskich: Cranganore, Palur, Paraur, Gokkamangalam, Niranam, Chayal i Quilon, i konsekrował dla nich biskupów. Chrześcijanie indyjscy wierzą też, że ich Kościół jest najstarszym spośród wszystkich Kościołów chrześcijańskich na świecie.

Stara tradycja głosi, iż apostoł Tomasz wyświęcił na biskupa jednego z książąt indyjskich i ustanowił go zwierzchnikiem Kościoła w tym kraju. Zaszczepiwszy chrześcijaństwo w Cranganore, Tomasz udał się w dalszą podróż misyjną po Indiach, ewangelizował i zakładał gminy chrześcijańskie, które jednak nie zdołały przetrwać najazdów i wojen.

W Cranganore apostoł nawrócił siedemdziesiąt pięć rodzin bramińskichi około trzy tysiące ludzi pochodzących z innych kast. Właśnie ci konwertyci z hinduizmu stali się zalążkiem Kościoła, który później zaczęto nazywać Kościołem św. Tomasza.

Tradycja głosi, że apostoł poniósł śmierć męczeńską 19 grudnia 72 r. n.e., zamordowany przez hinduistycznego fanatyka w miejscowości zwanej przez Hindusów Kalloor - czyli "miejsce skały", w stanie Tamil Nadu (wedle innej tradycji zdarzyło się to w Mylapur, w stanie Madras). Pochowano go ze czcią w pięknym grobowcu, gdzie spoczywał do czasu, gdy syryjscy kupcy wywieźli szczątki świętego do Edessy. Miało to miejsce około roku 200. Grobowiec w Indiach, w którym spoczywał św. Tomasz, chociaż pusty, istnieje do dziś.

Według chrześcijan indyjskich ewangelia w Kerali była głoszona wcześniej niż w Rzymie przez św. Piotra Apostoła, który dotarł do stolicy Imperium Romanum później, niż św. Tomasz do Indii. Obecnie w Kerali zamieszkuje około 9 milionów chrześcijan.

Na temat indyjskiego chrześcijaństwa w XIX-wiecznej Encyklopedii Kościelnej możemy przeczytać:

Według niebezzasadnego podania, miał wiarę chrześcijańską w Indiach zaprowadzić ś. Tomasz Apostoł i z tego powodu tameczni chrześcijanie nazwali siebie "chrześcijanami św. Tomasza". Na soborze nicejskim I (325 r.) znajdujący się Jan metropolita był rządcą kościołów "w Persji i Wielkich Indiach" (...), więc już przed soborem nicejskim wiara chrześcijańska była w Indiach. Przed r. 535 zwiedzał Indie Kosmas Indikopleustes i znalazł parafie chrześcijańskie w Malo (Malabar), Taprobane (Cejlon) i biskupa w Kalliana. (...) Chrześcijanie ci, otrzymujący swoich biskupów od nestoriańskich patriarchów Babilonu, Ktesifonu, Seleucji, zostali także nestorianami. Tomasz Kanna, kupiec armeński czy też syryjski, wyjednał w IX w. dla tych chrześcijan od panującej wówczas malabarskiej dynastii (...) liczne przywileje, a między nimi i własne sądownictwo. Porównani z nairami t.j. szlachtą malabarską, poszukiwani byli przez książąt indyjskich do służby wojskowej; wreszcie powstali przeciwko swoim panom i założyli oddzielne królestwo chrześcijańskie, które jednak niezadługo upadło, poczem nastąpiły czasy ciężkiego dla nich ucisku tak, że gdy Portugalczycy pod wodzą Vasco da Gama wylądowali w 1498 r. w Kalkucie, poczytywali ich oni za swoich wyswobodzicieli. Cabral przywiózł tam 1500 franciszkanów, jako pierwszych misjonarzy. Wprawdzie 1503 r. przybyli tam z Albukerke i dominikanie i otrzymali w Kotszin (Cochin) zarząd pierwszego kościoła katolickiego, ale zakon ten ograniczał się tylko do kilku klasztorów i nie zakładał stacji misyjnych, jak franciszkanie, którzy przez 40 lat wyłącznie zajmowali się w Indiach misjonarstwem. Pierwszy klasztor zbudowali (1510-1521) w Goa; za nim poszło wiele innych. Szczególniej o. Antoni de Porto ok. 1535 r. Wystawił wiele klasztorów, kościołów i kollegiów (...) Gdy Goa podniesione zostało do godności biskupstwa (1534), pierwszym biskupem diecezjalnym w Indiach został franciszkanin Jan d'Albuquerque. Ale zapał misjonarski ostygł z czasem w franciszkanach, jakkolwiek mieli w Indiach dwie prowincje swego zakonu: jedną ś. Tomasza (od 1612 dla bernardynów), drugą Matki Boskiej (od 1622 dla reformatów). Od przybycia więc jezuitów (1542), z których pierwszym był tu ś. Franciszek Xawery, schodzą zupełnie z placu. Liczba jezuitów wzrastała w Indiach, odpowiednio do wzmagania się zakonu w Europie; w niedługim przeciągu czasu mieli kollegia i domy prawie we wszystkich portugalskich posiadłościach, na początku XVII w. podzielone na dwie prowincje zakonne: Goa i Kosztin. Pracy i gorliwości jezuitów nie odpowiadał jednak rezultat: nawracali się tylko ludzie kast niższych, a i to z trudnością nawet w samych posiadłościach europejskich. Dopiero gdy Konstatntyn de Braganca, wice-król w Goa wypędził kilku znakomitszych braminów, mogli jezuici ochrzcić w tym mieście 13000 osób. (...) Szczęśliwiej szły jezuitom prace nad połączeniem chrześcijan nestoriańskich z Kościołem; połączenie to nastąpiło 1599 r. Na synodzie w Diamper. Biskupstwo Goa było już od 1557 r. podniesione do godności arcybiskupstwa, z dwoma biskupstwami sufraganalnymi: Kosztin i Malaka, do których 1606 r. Dołączone było trzecie, Meliapur. "Chrześcijanie tomaszowi" nowo przyłączeni otrzymali 1601 r. jezuitę Roz'a jako biskupa Angomali, która to stolica 1605 r. przeniesiona i podniesiona została do arcybiskupstwa Cranganor. Nowe życie rozbudziło się w misjach, gdy w r. 1606 wystąpił z nowym systemem nawracania w Madura o. Robert de Nobili, jezuita. Nazwał on się rzymskim sannjasi (tj. człowiekiem, który wyrzekł się wszystkiego), żył na sposób braminów, wykład nauki chrześcijańskiej przybrał w formy indyjskie, przy czym zachował między swymi neofitami podział na kasty, pozwalając im używania znaków służących na oznaczenie wyróżnienia kastowego. (...) Podług opowiadania chrześcijan indyjskich Nobili miał ochrzcić ok. 100 000 osób z różnych kast. (...) Wyznawcy różnych kast oddzielne mięli kościoły i oddzielnych misjonarzy. (...) Dawni chrześcijanie indyjscy, tomaszowymi zwani, odpadłszy znowu ok. 1653 r. od Kościoła (rzymskokatolickiego - przyp. A.S.), wypędzili od siebie jezuitów.(Encyklopedja Kościelna, tom VIII, Warszawa 1876, s. 80-82).

Południowe Indie w czasach apostolskich, a także i później, miały mniej lub bardziej okazjonalny kontakt z krajami basenu Morza Śródziemnego i zachodniej Azji. To umożliwiło podtrzymywanie łączności pomiędzy Kościołem indyjskim a Kościołem perskim, chociaż zaznaczyć należy, że aż do wieku XV Kościół indyjski był w pełni niezależny i nie podlegał żadnej zagranicznej zwierzchności duchownej, chociaż prawdopodobnie uznawał prymat moralny patriarchów syryjskich. A przynajmniej tak twierdzą sami chrześcijanie indyjscy. Wielu chrześcijan z Persji i Mezopotamii uciekało przed prześladowaniami do Indii, znajdując tam ciepłe przyjęcie. W chwili jednak przyjęcia przez Arabów islamu, kontakt między chrześcijanami indyjskimi, a zachodnioeuropejskimi ustał całkowicie.

Dzieje Kościoła indyjskiego, aż do przybycia Portugalczyków na subkontynent, nie są znane. To, że Kościół indyjski utrzymał swój autonomiczny charakter od czasów apostolskich po wiek XV, wiemy właśnie z relacji portugalskich, mówiących o tym, że znaleźli oni Kościół w Kerali, jako administracyjnie niezależną społeczność. Dlatego pewnie też mieli ułatwione zadanie, gdy na synodzie w Diamper, w roku 1599, udało im się doprowadzić do zawarcia unii między Kościołem indyjskim, a Kościołem rzymskim i nakłonić Hindusów do uznania zwierzchnictwa biskupa Rzymu.

Unia wszakże długo nie trwała, a to z winy rzymskokatolickich księży, którzy przejęli władzę w Kościele indyjskim i natychmiast zaczęli Kościół ów latynizować, zwalczać rodzimą liturgię i starożytną tradycję. Doprowadziło to do niezadowolenia wśród Hindusów, a w rezultacie do otwartego buntu w roku 1653.

Koptyjski Kościół Ortodoksyjny, Kościół koptyjski - jeden z przedchalcedońskich Kościołów wschodnich. Głównym ośrodkiem religijnym wspólnoty jest Kair, gdzie rezyduje zwierzchnik Kościoła tytułujący się Papieżem Aleksandrii i Patriarchą Stolicy św. Marka.

Geneza

Kościół koptyjski wywodzi się z pierwotnego Kościoła egipskiego, którego założycielem według tradycji miał być św. Marek Ewangelista.

Kościół egipski odegrał czołową rolę w kształtowaniu się pierwotnej chrześcijańskiej teologii. W Egipcie działali m.in: Atanazy Wielki, Cyryl z Aleksandrii, Orygenes. W Egipcie narodził się chrześcijański: anachoretyzm, cenobityzm i monastycyzm.

Koptyjski Kościół Ortodoksyjny wyodrębnił się w V wieku z patriarchatu aleksandryjskiego na skutek sporów narodowych i chrystologicznych w Egipcie, gdy większość chrześcijan egipskich z patriarchą Aleksandrii, Dioskurem I na czele opowiedziała się przeciwko postanowieniom soboru chalcedońskiego i zerwała jedność z Kościołem katolickim.

Współcześnie uważa się, że głównym powodem schizmy nie były kwestie doktrynalne (monofizytyzm), ale spory polityczne w Egipcie między nacjami grecką i koptyjską oraz brak zrozumienia dla spraw lokalnych ze strony dworu cesarskiego w Konstantynopolu, który nie dostrzegł w porę problemów Egipcjan.

Bizancjum

W okresie bizantyjskim Koptyjski Kościół Ortodoksyjny uważany był za heretycki i prześladowany przez biskupów Kościoła chalcedońskiego oraz władze Cesarstwa Bizantyjskiego.

W 553 roku cesarz Justynian I na soborze konstantynopolitańskim II podjął próbę pojednania Kościołów przedchalcedońskich z melchitami, ale sobór ten nie wywiązał się z nałożonych na niego zadań i zaprzepaścił możliwość zakończenia rozłamu. Spowodowało to dalszą niechęć wspólnoty do Kościoła katolickiego, izolację Kościoła koptyjskiego i stworzenie z niego w praktyce egipskiego Kościoła narodowego.

Rozwijając się głównie na obszarze Górnego Egiptu Koptyjski Kościół Ortodoksyjny miał dobre relacje z chrześcijanami zamieszkującymi Nubię i Abisynię. Spowodowało to, że istniejące tam Kościoły w krótkim czasie przyjęły jego naukę i podporządkowały się jurysdykcji koptyjskiego patriarchy aleksandryjskiego.

Kalifat

W 641 roku Egipt został podbity przez Arabów i włączony w skład kalifatu. Pod rządami kalifów prawowiernych i Umajjadów Kościół koptyjski utracił wielu wiernych, którzy przeszli na islam jednak cieszył się tolerancją ze strony władz. Pomimo nałożenia na Koptów wysokiego podatku religijnego gezya ich Kościół prosperował dość dobrze. Nastawienie muzułmanów do Koptyjskiego Kościoła Ortodoksyjnego zmieniło się w X wieku wraz z wstąpieniem na tron przedstawicieli dynastii Fatymidów. Zaczęto dyskryminować Koptów ograniczając ich prawa cywilne, zmuszając do noszenia strojów odróżniających ich od muzułmanów, stwarzając przeszkody prawne do publicznego kultu. Najtrudniejszy okres Kościół koptyjski przeżył w okresie rządów kalifa Al-Hakima.

W XIII wieku koptyjski patriarcha Cyryl III podjął się próby dialogu ze Stolicą Apostolską i wejścia w unię z Kościołem rzymskokatolickim. Rozmowy nie przyniosły jednak żadnych rezultatów. Sprawa pojednania z Kościołem katolickim powróciła na soborze florenckim w 1439 roku. Z inicjatywą wystąpił wówczas papież. Do Egiptu wysłana została delegacja biskupa Rzymu wynikiem, której był soborowy dekret z 4 lutego 1442 roku. W praktyce nie nabrał on jednak nigdy mocy prawnej i unia nie została zrealizowana.

Imperium Osmańskie

Od 1517 roku Kościół koptyjski istniał w ramach chrześcijańskich wspólnot religijnych Imperium Osmańskiego. Jego sytuacja niewiele zmieniła się od X wieku. W XVI wieku z inicjatywy Kościoł rzymskokatolickiego, doszło do ponownej próby unii kościelnej katolicko-koptyjskiej. Skończyła się ona jednak i tym razem niepowodzeniem.

W 1739 roku część wiernych Koptyjskiego Kościoła Ortodoksyjnego, pod przywództwem biskupa Jerozolimy, Atanazego zawarła unię z Kościołem łacińskim. Powstała wspólnota unicka stała się zalążkiem utworzonego w 1895 roku Kościoła katolickiego obrządku koptyjskiego.

Charakterystyka

Chrystologia

Od V wieku wierni Koptyjskiego Kościoła Ortodoksyjnego uważani byli za wyznawców monofizytyzmu. Współcześnie trudno jest powiedzieć czy była to prawda. Sam Kościół twierdzi, że nigdy nie popierał doktryny Eutychesa i że podejrzenia o herezję wynikały z niezrozumienia Kościoła koptyjskiego oraz ignorowana go przez resztę chrześcijaństwa.

Obecnie Koptyjski Kościół Ortodoksyjny naucza, że Jezus Chrystus posiada zarówno pełnię boskości, jak i pełnię człowieczeństwa. Wierzy również w dwie natury w Chrystusie - ludzką i boską, które są zjednoczone w jednym bez zmieszania się, bez pomieszania i bez zmiany.

Duchowieństwo

Na czele duchowieństwa Koptyjskiego Kościoła Ortodoksyjnego stoi patriarcha, zwany papieżem aleksandryjskim, z którym biskupi zachowują łączność i wspólnie czuwają nad czystością wiary oraz udzielaniem święceń kapłańskich w poszczególnych diecezjach. Wszyscy biskupi koptyjscy są członkami Świętego Synodu.

Biskupi koptyjscy wybierani są spośród mnichów i zobowiązani są do celibatu. Bezżeństwo nie obowiązuje diakonów i prezbiterów.

Liturgia

Kościół koptyjski należy do aleksandryjskiej tradycji liturgicznej. Sprawuje się w nim trzy rodzaje obrządków: Liturgię św. Bazylego z Cezarei, Liturgię św. Grzegorza z Nazjanzu i Liturgię św. Cyryla z Aleksandrii. Najczęściej msza święta odprawiana jest według Liturgii św. Bazylego.

W Egipcie zwyczajem jest celebrowanie mszy świętej dwa razy w tygodniu, w niedzielę i w piątki. Zawsze poprzedza ją jutrznia. Liturgia odprawiana jest za ikonostasem przez kapłana w zwykłych szatach mniszych, złożonych z sutanny i nakrycia głowy w formie wyszywanego kaptura. Szatą liturgiczną księdza jest wyłącznie biały haftowany sticharion z motywami krzyża.

Podczas nabożeństwa uczestniczący w nim wierni zdejmują obuwie. Kobiety podczas mszy zakładają na głowę białe chusty. Charakterystyczne dla Kościoła koptyjskiego jest, że na zakończenie liturgii kapłan po udzieleniu błogosławieństwa kropi zebranych święconą wodą.

Koptyjski Kościół Ortodoksyjny posiada własny kalendarz liturgiczny podzielony na 13 miesięcy, którego datowanie rozpoczyna się od 284 roku. Językiem liturgicznym jest język koptyjski. W nabożeństwach używane są czasami słowa z języka greckiego. Czytania i kazania wygłaszane są w języku arabskim.

Obrzędowość

Na skutek wielowiekowej izolacji od reszty chrześcijaństwa Kościół koptyjski wskazuje wiele odrębności religijnych, zarówno wobec Kościołów prawosławnych jak i Kościołów katolickich. Praktykuje niektóre obrzędy żydowskie takie jak obrzezanie chłopców i święcenie szabatu. Zachował niektóre biblijne reguły dotyczące produktów spożywczych (koszerność). Posiada także własne zwyczaje takie jak np. rytualne obmycie dziecka 17 dni po narodzinach czy tatuowanie nowo ochrzczonego na skórze znakiem krzyża.

Koptyjski Kościół Ortodoksyjny ma szczególne praktyki postne. 210 dni w kalendarzu liturgicznym to dni wstrzemięźliwości, kiedy to nie wolno spożywać żadnych produktów zwierzęcych. Ponadto żaden pokarm albo napój nie może być spożywany między świtem i zachodem słońca. Powoduje to, że liturgia w Kościele koptyjskim w czasie postów jest sprawowana nad ranem lub późnym popołudniem. Koptowie wyjątkowo skrupulatnie przestrzegają Wielkiego Postu. Trwa on 40 dni, a kończy się Wielkim Tygodniem, którego kulminację stanowi Wielki Piątek.

Kościół koptyjski celebruje siedem świąt większych i siedem mniejszych. Większe to: Zwiastowanie Najświętszej Maryi Panny, Boże Narodzenie, Objawienie Pańskie, Niedziela Palmowa, Wielkanoc, Wniebowstąpienie Pańskie, i Zesłanie Ducha Świętego. Boże Narodzenie jest obchodzone 7 stycznia.

Najważniejszym świętem jest Wielkanoc, która przypada na drugą niedzielę po pierwszej wiosennej pełni księżyca. Mniejsze święta w Koptyjskim Kościele Ortodoksyjnym poświęcone są zazwyczaj upamiętnieniu popularnych świętych znanych z koptyjskiej historii kościelnej.

Sakramenty

Kościół koptyjski praktykuje siedem sakramentów: chrzest, bierzmowanie, eucharystię, pokutę, kapłaństwo, małżeństwo i namaszczenie chorych. Wszystkie sakramenty, z wyjątkiem małżeństwa, można przyjmować w każdym okresie roku liturgicznego.

Chrzest udzielany jest przez trzykrotne zanurzenie w poświęconej wodzie. W Kościele koptyjskim, dziecko płci męskiej może zostać ochrzczone po upływie przynajmniej 40 dni od chwili narodzin. Dziewczynka natomiast musi odczekać minimum 80 dni. Ceremonia chrztu u Koptów połączona jest z bierzmowaniem.

Spowiedź ma charakter indywidualny i odbywa się przed duchownym. Wyznanie grzechów wobec kapłana jest warunkiem przyjęcia sakramentu Eucharystii.

Komunia udzielana jest wiernym pod dwiema postaciami. Do Eucharystii wierni podchodzą dwukrotnie. Najpierw ksiądz udziela jej w postaci chleba trzymanego w dłoni. Dopiero później bierze kielich i każdemu wiernemu trzy razy podaje z niego z wino za pomocą łyżeczki. Wszyscy podchodzący do komunii mają na dłoni małą białą chusteczkę. Chleb do Eucharystii jest pszenny wypiekany z dodatkiem drożdży i pieczętowany podobnie jak prawosławna prosfora.

Prawo kanoniczne Kościoła koptyjskiego zabrania zawierania małżeństw w okresach postów. Zabroniona jest bigamia i poligamia. Nie jest dopuszczalny także rozwód, z jednym wyjątkiem - cudzołóstwa. Unieważnienie małżeństwa w Kościele koptyjskim może być dokonane wyłącznie przez specjalną radę biskupów.

Organizacja Kościoła

Kościół koptyjski zorganizowany jest w patriarchat podzielony na: metropolie, archidiecezje i diecezje, którymi rządzi ponad sześćdziesięciu biskupów na całym świecie. Ponadto istnieje ponad 30 klasztorów koptyjskich, z których większość znajduje się w Egipcie. Bezpośrednią działalnością duszpasterską w obrębie parafii koptyjskich zajmują się księża (abuna), którzy zanim zostaną wyświęceni, najpierw muszą ukończyć seminarium duchowne i ożenić się.

W Koptyjskim Kościele Ortodoksyjnym istnieją dwie specjalne instytucje administracyjne. Jedna złożona ze świeckich, która ma za zadanie utrzymywanie łączności między Kościołem a rządem oraz druga, która nadzoruje zgodność prawa kanonicznego Kościoła koptyjskiego z prawami państwowymi

Ortodoksyjny Kościół etiopski Tewahedo (amh. Yäityop'ya ortodoks täwahedo bétäkrestyan) - obrządek chrześcijański w Etiopii, jeden z przedchalcedońskich Kościołów wschodnich. Powstał w IV wieku. Jego głównym językiem liturgicznym jest gyyz. Posiada wiele elementów wspólnych z judaizmem, np. szabat i obrzezanie. Cechuje go duża ilość postów: dla mnicha trwa on 286 dni w roku, a dla zwykłego wiernego 186 dni. Od powstania podlegał patriarsze koptyjskiemu w Aleksandrii, od 1959 roku jest autokefaliczny. Określanie go mianem "koptyjskiego" oznacza jedynie tyle, że jego liturgia, obyczaje i święte księgi są w dużej mierze wzorowane na Kościele koptyjskim. Do roku 1974 miał status kościoła państwowego, lecz po obaleniu Haile Selassie I stracił ten tytuł. W okresie rządów komunistycznych był prześladowany, ale po jego upadku zaczął odbudowywać swoje struktury. Po tym, jak Erytrea uzyskała niepodległość w roku 1993, od Kościoła etiopskiego oddzielił się Kościół erytrejski.

Jest to największy ze wschodnich Kościołów ortodoksyjnych i jedyny istniejący w Afryce w czasach przedkolonialnych. Szacuje się, że ma on obecnie 36 milionów wyznawców na całym świecie.

Apostolski Kościół Ormiański (Święty Apostolski Katolicki Kościół Ormiański, Kościół gregoriański, orm. Հայ Արաքելական Եկեղեցի) - Kościół z grupy Kościołów wschodnich, przedchalcedoński, działający wśród Ormian - pierwotnie w Armenii i na Bliskim Wschodzie, obecnie również wśród diaspory ormiańskiej na całym świecie. Liczy około 6 milionów wiernych.

Chrześcijaństwo dotarło do starożytnej Armenii już w drugiej połowie I wieku. Pierwszymi nauczycielami Armenii byli święty Bartłomiej apostoł i święty Tadeusz (uczeń Chrystusa). Chrystianizacja kraju, mimo początkowych prześladowań, postępowała szybko i w 301 (data tradycyjna: ostatnie badania wskazują, że mogło to być w 314) Grzegorz Oświeciciel ochrzcił króla Tiridatesa III (orm. Trdat) z dynastii Arsacydów (orm. Arszakuni), który jako pierwszy na świecie wprowadził chrześcijaństwo jako religię państwową. Święty Grzegorz Oświeciciel zorganizował Kościół Armenii i założył siedzibę biskupią (później patriarszą) w Eczmiadzynie. Przyjęcie chrześcijaństwa wywarło ogromny wpływ na starożytną kulturę Ormian, która wkroczyła w fazę intensywnego rozwoju - w 406 święty Mesrop Masztoc stworzył alfabet ormiański, na potrzeby ormiańskich misjonarzy i wiernych przetłumaczono z greki i aramejskiego Biblię i dzieła ojców Kościoła. Okres rozkwitu skończył się w 451, gdy po przegranej wojnie przeważająca część Armenii znalazła się pod władzą imperium perskiego, a po jego rozbiciu przez Arabów - pod władzą kalifatu bagdadzkiego.

Z powodu wojny z Persami ormiańscy hierarchowie nie mogli uczestniczyć w 451 w soborze chalcedońskim, zwołanym by zająć się herezją monofizytyzmu. W Apostolskim Kościele Ormiańskim poparcie dla monofizytyzmu było tak powszechne, że uchwały soboru chalcedońskiego potępiające go jako herezję zostały jednogłośnie odrzucone na czterech kolejnych synodach - m.in. w Waharszapat (491) i w Dwinie (w 552, a ostatecznie w 645).

Tuż przed najazdem arabskim, w I połowie VII wieku, Apostolski Kościół Ormiański podzieliła herezja paulicjan. 200 lat później, w latach czterdziestych IX wieku, pojawiła się herezja tondrakian. Oba te ruchy religijne podważały przede wszystkim nadużycia hierarchii Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, piętnując przywiązanie kapłanów do bogactw. Oba zostały rozbite na skutek energicznej interwencji władz świeckich, przywołanych przez przestraszoną hierarchię kościelną. W Apostolskim Kościele Ormiańskim zaznaczyła się również fala obrazoburstwa, lecz nie pozostawiła po sobie trwałych następstw.

W latach 885-1079 Apostolski Kościół Ormiański znów stał się Kościołem państwowym niepodległego królestwa Ani pod rządami dynastii Bagratydów (orm. Bagratuni). Po upadku tego królestwa Ormianie masowo wyemigrowali do Cylicji, gdzie w dobie wypraw krzyżowych, w 1080, stworzyli kolejne państwo, zwane Królestwem Małej Armenii, rządzone przez latynizującą dynastię Rubenidów. W tym okresie Apostolski Kościół Ormiański wydał kilku znakomitych teologów - Grzegorza z Nareku, Chosroesa Wielkiego, katolikosa Nersesa z Klaj, arcybiskupa Tarsu Nersesa z Lampon, świętego Jana Wanahana i Wartana Wielkiego.

Pod wpływem władz świeckich i bliskich związków Małej Armenii z Zachodem patriarchat (przeniesiony w ślad za wiernymi do Cylicji), zawarł w 1198 unię z Rzymem i zerwał z monofizytyzmem. Patriarchowie Grzegorz VI (1194 - 1208), Jan VI (1208-1221), Konstantyn I (1221-1267) i ich następcy, a także podlegli im biskupi na synodach w Sis (1307, 1346) i w Adanie (1317) przyjęli katolicką naukę o Chrystusie i prymat papieża. Jednakże unia nie rozszerzyła się poza Małą Armenię i zakończyła się wraz z jej upadkiem w 1375. Pozostałe ośrodki Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego unię odrzuciły, a na fali sprzeciwu wobec niej biskupi pozostali we właściwej Armenii odnowili patriarchat w Eczmiadzynie.

Od upadku Małej Armenii Apostolski Kościół Ormiański wraz z innymi Kościołami Wschodu podlegał świeckiej władzy muzułmanów - osmańskich Turków. W ich imperium Ormianie stanowili odrębny millet. W tych wiekach Apostolski Kościół Ormiański, jako narodowy Kościół Ormian, stał się jednym z filarów ich przetrwania w skrajnie niesprzyjających warunkach - rozproszeniu, prześladowaniach, ateizacji a nawet planowym ludobójstwie.

W 1439 na Soborze Florenckim unia została odnowiona, jednak obejmowała jedynie stosunkowo niewielką liczbę Ormian. W 1742 papież Benedykt XIV mianował arcybiskupa Abrahama Ardziwiana patriarchą, tworząc Kościół katolicki obrządku ormiańskiego z siedzibą w Bejrucie w Libanie i jurysdykcją nad południową częścią imperium Osmańskiego. Jego siedziba była później przeniesiona do Konstantynopola, ale w 1928 powróciła do Bejrutu.

Struktura

Apostolski Kościół Ormiański ma strukturę hierarchiczną z czterema patriarchami, z czego dwóm przysługuje tytuł katolikosa. Na jego czele stoi patriarcha eczmiadzyński, noszący tytuł Katolikosa Wszystkich Ormian (dla podkreślenia duchowej zwierzchności nad pozostałymi patriarchami). Wskutek historycznych zaszłości stolice patriarsze są obecnie cztery:

Należy jeszcze wspomnieć o patriarchacie w Achtamar (wyspa na jeziorze Wan), ustanowionym przez króla Gagika z Wasburagan między 929 a 953. Patriarchat ten, choć istniał długo, miał tylko marginalne znaczenie i nie odrodził się po Ludobójstwie Ormian z 1915.

Patriarchaty nie tworzą odrębnych Kościołów, lecz dzielą się władzą (terytorialnie) w ramach tego samego Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego. Postulowane zjednoczenie Kościoła pod władzą jednego patriarchy odwleka się ze względu na spory polityczne i osobiste. W latach 50. XX wieku doszło nawet do rozłamu w Apostolskim Kościele Ormiańskim w USA i Kanadzie na tle obediencji cylicyjskiej i eczmiadzyńskiej.

KATOLICKIE KOŚCIOŁY WSCHODNIE

Katolickie Kościoły wschodnie - określenie Kościołów wschodnich, wchodzących w skład Kościoła katolickiego, które pozostają w jedności ze Stolicą Apostolską, uznając władzę i autorytet papieża. Po przyjęciu doktryny katolickiej Kościoły te zachowały liturgie Kościołów wschodnich, z których się wyodrębniły. Składają się one z niezależnych Kościołów, należących do pięciu wielkich tradycji liturgicznych.

Katolickie Kościoły wschodnie posiadają dwa przymioty:

Katolicki - jest odniesieniem do doktryny łączącej tę część chrześcijaństwa, która po schizmie wschodniej (1054) miała wyróżnić go od prawosławia, a po reformacji (1517) również od protestantyzmu.

Wschodni - jest pojęciem mającym wyróżnić wspólnotę we wnętrzu samego Kościoła katolickiego i odróżnić ją od katolickiego Kościoła zachodniego.

Większość z Kościołów doszła do jedności z Kościołem rzymskim w drodze unii kościelnej. Te wspólnoty nazywane są również Kościołami unickimi (unio z łac. - zjednoczenie), a wierni unitami. Termin ten, uznawany przez prawosławnych za pejoratywny, jest obecnie zastępowany określeniem katolicy wschodni. Kościoły katolickie tradycji bizantyjskiej nazywane są Kościołami greckokatolickimi a ich wyznawcy grekokatolikami.

Na określenie poszczególnych wspólnot wschodniokatolickich używa się nazw: Kościół partykularny, Kościół sui iuris, obrządek i ryt. W przypadku Kościołów greckokatolickich słowo Kościół można zamienić na Cerkiew. Oficjalną nazwą takiej wspólnoty jest Kościół katolicki obrządku ....

Kodeks kanonów Kościołów wschodnich definiuje pojęcia Kościół sui iuris i obrządek: Wspólnota chrześcijan powiązana hierarchią według prawa, którą jako sui iuris wyraźnie lub milcząco uznała najwyższa władza Kościoła, w tym Kodeksie jest nazywana Kościołem sui iuris - (kan. 27).

Sobór Watykański II wyjaśnia, że według współczesnych przepisów zawartych w Kodeksie Prawa Kanonicznego i kodeksie kanonów Kościołów wschodnich powinniśmy mówić nie o obrządkach lecz o Kościołach.

Nauka

Katolickie Kościoły wschodnie to autonomiczne, partykularne kościoły, współzależne od papieża. Mają one takie same podstawy wiary jak Katolicki Kościół zachodni i nauczają takich samych kwestii dotyczących znaczenia i natury sakramentów, sukcesji apostolskiej i głównej roli papieża w obrębie Kolegium Biskupów.

Różnią się jednak wykonywaniem czynności liturgicznych, sakramentalną i kanoniczną dyscypliną, terminologią, tradycyjnymi modlitwami a także praktykowaniem pobożności. Zachowują one, wewnątrz Kościoła katolickiego, emfazę i oświecenie, które wschodnie chrześcijaństwo rozwinęło na przestrzeni wieków.

Większość wschodnich Kościołów katolickich ma swoje odpowiedniki w prawosławnych Kościołach wschodnich:

Odkąd wschodni katolicy są katolikami trwającymi w pełnej jedności z Rzymem, są też członkami tego samego Kościoła, który oficjalnie nazywany jest Kościołem katolickim. Nie są oni zachodnimi katolikami, jako że nie przynależą do lokalnego Kościoła łacińskiego i nie korzystają z liturgii obrządku łacińskiego.

Podział

Kodeks kanonów Kościołów wschodnich ogłoszony w 1990 przez papieża Jana Pawła II dzieli te Kościoły na: patriarchalne, większe arcybiskupie, metropolitalne i inne (biskupie, administratury apostolskie, egzarchaty apostolskie, wikariaty apostolskie). Kościoły te można podzielić ze względu na powód rozłamu: które w przeszłości nie uznały orzeczeń soboru efeskiego, które dawniej nie uznały orzeczeń soboru chalcedońskiego, dawniej należące do wspólnoty prawosławnej czyli Kościoły greckokatolickie oraz te które nigdy nie straciły łączności z Rzymem. Wspólnoty wschodniokatolickie, różną się między sobą liturgią, dlatego też można je podzielić ze względu na tradycje liturgiczną: ryt ormiański, ryt bizantyjski, ryt asyryjski, ryt antiocheński, ryt aleksandryjski.

Nazwa

Siedziba

Tytuł

Tradycja

Rozłam

Założono

Zwierzchnik

Kościół chaldejski

Babilon

Patriarchalny

Asyryjska

431

1237

Emanuel Karim III Delly

Kościół koptyjski

Kair

Patriarchalny

Aleksandryjska

451

1741

Antoni Naguib

Kościół ormiański

Bzommar

Patriarchalny

Ormiańska

451

1195

Nerses Bedros XIX

Kościół maronici

Bkerke

Patriarchalny

Antiocheńska

-

1182

Nasrallah Piotr Sfeir

Kościół syryjski

Bejrut

Patriarchalny

Antiocheńska

451

XVIII

Moussa Ignace Daoud

Kościół melchicki

Damaszek

Patriarchalny

Bizantyjska

1054

1709

Grzegorz III Laham

Kościół syromalabarski

Ernakulam

Większy arcybiskupi

Asyryjska

431

1599

Varkey Vithayathil

Kościół syromalnkarski

Trivandrum

Większy arcybiskupi

Antiocheńska

451

1932

Isaac Mar Cleemis Thottunkal

Cerkiew ukraińska

Kijów

Większy arcybiskupi

Bizantyjska

1054

1596

Lubomyr Huzar

Cerkiew rumuńska

Alba Julia-Făgăraş

Większy arcybiskupi

Bizantyjska

1054

1596

Lucian Mureşan

Kościół etiopski

Addis Abeba

Metropolitalny

aleksandryjska

451

1445

Berhaneyesus Demerew Souraphiel

Cerkiew słowacka

Preszów

metropolitalny

Bizantyjska

1054

1646

Ján Babjak

Cerkiew rusińska

Pittsburg

Metropolitalny

Bizantyjska

1054

1698

Basil Myron Schott

Cerkiew włoska

Piana degli Albanesi

Biskupi

Bizantyjska

-

VI

Sotir Ferrara

Cerkiew grecka

Ateny

Biskupi

Bizantyjska

1054

1932

Dimitrios Salachas

Cerkiew jugosłowiańska

Križevci

Biskupi

Bizantyjska

1054

1777

Slavomir Miklovš

Cerkiew węgierska

Hajdúdorog

Biskupi

Bizantyjska

1054

1912

Fülöp Kocsis

Cerkiew bułgarska

Sofia

Egzarcha

Bizantyjska

1054

1926

Christo Proykov

Cerkiew albańska

Południowa Albania

Administratura

Bizantyjska

1054

1939

Hil Kabashi

Cerkiew rosyjska

Moskwa

Wikariat

Bizantyjska

1054

1917

brak hierarchii

Cerkiew białoruska

Grodno

Wikariat

bizantyjska

1054

1596

brak hierarchii

Status prawny

Termin Katolickie Kościoły Wschodnie odnosi się do 22 z 23 autonomicznych, partykularnych Kościołów współzależnych od Papieża. Kościoły te stosują się do różnych wschodniochrześcijańskich tradycji liturgicznych: Aleksandryjskiej, Antiocheńskiej, Ormiańskiej, Bizantyjskiej i Chaldejskiej. Nawiązując do Kanonów, każdy Wschodni Kościół Katolicki jest sui iuris lub autonomiczny mający szacunek do innych Kościołów Katolickich, wschodnich czy też łacińskich, chociaż wszystkie akceptują duchowny i prawny autorytet Papieża. Tak więc, katolik maronicki jest zazwyczaj poddany tylko biskupowi maronickiemu, a nie np. ukraińskiemu czy też Łacińskiemu Biskupowi Katolickiemu. Jednak, jeśli w danym kraju jest tak niewielu członków jakiegoś poszczególnego kościoła, że władza tego kościoła nie została ustanowiona, wówczas opiekę duchową sprawuje nad nimi biskup innego rytualnego kościoła. Dotyczy to także katolików łacińskich: w Erytrei, są oni powierzeni opiece biskupów Etiopskiego Kościoła Katolickiego. Z teologicznego punktu widzenia, wszystkie poszczególne kościoły są postrzegane jako „kościoły siostrzane”. Dlatego Kościoły te jednakową posiadają godność i żaden z nich nie góruje nad innymi z racji obrządku. Cieszą się też tymi samymi prawami i poddane są tym samym obowiązkom, także gdy chodzi o głoszenie Ewangelii na całym świecie (por. Ew. św. Marka 16,15) pod kierownictwem Biskupa Rzymskiego.

Kościoły Wschodniokatolickie pozostają w pełnej jedności z Kościołem Rzymskokatolickim uznając władzę i autorytet papieża, ale zachowując własne obrządki liturgiczne, prawa i tradycje, tradycyjne modlitwy i kładąc nacisk na własną teologię. Terminologia może się różnić: na przykład diecezja i eparchia, wikariusz generalny i protosyncellus, bierzmowanie i chryzmacja są odpowiednio Zachodnimi i Wschodnimi terminami dotyczącymi tych samych realiów. W związku z prastarą tradycją sakramenty „tajemnice” chrztu i chryzmacji są powszechnie udzielane, jeden bezpośrednio po drugim. Ochrzczone i namaszczone chryzmem niemowlęta otrzymują komunii świętą.

Wschodni i zachodni katolicyzm

Większość Wschodniokatolickich kościołów powstało kiedy grupa znajdująca się w obrębie starożytnego Chrześcijańskiego Kościoła, będącego w niezgodzie z biskupstwem rzymskim, postanowiła przystąpić do pełnej jedności z tymże biskupstwem. Jednak Maronicki Kościół Katolicki twierdzi, iż nigdy nie był odseparowany od Rzymu i nigdy nie powstał odłam prawosławny tego Kościoła nie uznający władzy i autorytetu Papieża. Ponadto niepoprawne jest określanie tego Kościoła mianem „Unickiego”. Również Italo-albański Kościół katolicki nigdy nie zerwał jedności z Kościołem rzymskokatolickim, jednak, w przeciwieństwie do Kościoła Maronickiego, techniki jakich używa do odprawiania obrzędu liturgicznego są takie same jak te, które stosują Prawosławne Kościoły Wschodnie. Syro-malabarski Kościół znajdujący się w Kerala w Indiach, także twierdzi iż nigdy świadomie nie pozostawał poza jednością rzymskokatolicką. Pozostali katolicy z Kerala, którzy początkowo wywodzili się z tej samej Wschodniosyryjskiej tradycji, przenieśli się do zachodniosyryjskiej tradycji i aktualnie tworzą oni część Dalekowschodniego Prawosławia.

Prawo kanoniczne, stanowiące wspólny element Katolickich Kościołów Wschodnich zostało skodyfikowane w 1990 roku w Kodeksie Kanonów Kościołów wschodnich, podczas gdy Zachodni (Łaciński) Kościół jest uzależniony od Kodeksu Prawa Kanonicznego (druga edycja została opublikowana w 1983 roku). W skład Kurii Rzymskiej wchodzi dykasteria, która współpracuje z Katolickimi Kościołami Wschodnimi jest to Kongregacja dla Dalekowschodnich Kościołów, której prawnymi członkami są wszyscy wschodnio-katoliccy patriarchowie i główni arcybiskupi.

Wszyscy Katolicy podlegają biskupowi eparchii lub diecezji (odpowiedniemu lokalnemu Kościołowi) do których przynależą. Kanon 43 Kodeksu Kanonów Kościołów wschodnich jak i 331 z Kodeksu Prawa Kanonicznego zaznacza, iż katolicy podlegają również bezpośrednio Papieżowi. Większość, ale nie wszyscy, katolicy wschodni podlegają także bezpośrednio patriarsze, głównemu arcybiskupowi, lub metropolicie, którzy mają władzę nad wszystkimi biskupami i innymi wiernymi podlegającymi pod ich Obrządek lub autonomiczny Kościół partykularny ( kanony 56 i 151 Kodeksu Kanonów Kościołów wschodnich)

Tytuły katolickich patriarchów i głównych arcybiskupów wywodzą się z biskupstw miast: Aleksandrii (Koptyści), Antiochii (Syryjczycy, Melchici, Maryjczycy), Babilonu (Chaldejczycy), Cilicji (Ormianie), Kijowa - Halicza (Ukraińcy), Ernakulamu - Angamali (Syromalabarczycy), Thiruvananthapuram (Syromalankarczycy), i Fogarasz-Alba Iulia (Rumuni).

(W obrębie Kościoła Łacińskiego znajdują się tytuły Patriarchów z Jerozolimy, Lizbony, Wenecji, Wschodnich i Zachodnich Indii. Wszystkie oprócz pierwszego - Łacińskiego Patriarchy z Jerozolimy - są tylko honorowymi tytułami, a ostatni z nich wyszedł z użycia. Nie są one istotnym tematem tego artykułu.)

Tło historyczne

Unia między Kościołami chrześcijańskimi została zerwana na skutek kwestii dotyczącej wiary, wówczas każda strona oskarżała drugą o herezję lub odsunięcie się od prawdziwej wiary (prawosławność). Rozłam jedności nastąpił również z powodu sporów nie związanych z wiarą, jak na przykład niezgodności w kwestii władzy lub też słuszności/praworządności elekcji konkretnego biskupa. W ostatnich dwóch przypadkach jedna strona oskarżała drugą o schizmę a nie o herezję.

Główne przyczyny zerwania jedności z Kościołem Rzymskokatolickim:

1. Kościoły, które przyjęły nauczania 431 Soboru Efeskiego (który potępiał poglądy Nestoriańskie), określały tych, którzy odrzucili nauczania Soboru mianem heretyków. Ci, którzy przyjęli ideę Soboru Efeskiego mieszkali w większości na terenie Imperium Rzymskiego i zaliczali siebie do prawosławnych; innych uważali za Nestoriańskich heretyków, którzy w większości żyli pod władzą Persów. W Chinach wciąż istnieją pomniki upamiętniające obecność Nestorian w Azji i ich wielką ekspansję na tych terenach. Aktualnie jest ich niewielka ilość i zostały one podzielone na trzy Kościoły: Chaldejski, pozostający w jedności z Rzymem, jest najliczniejszy, Syryjski i Starożytny Kościół Wschodni.

2. Kościoły które zaakceptowały 451 Sobór Chalcedoński sklasyfikowały tych, którzy odrzucili nauczania tego Soboru heretykami Monofizyckimi. Kościoły, które odmówiły przyjęcia zasad Soboru określali siebie mianem prawosławnych. Sześć współczesnych Kościołów, które kontynuują ich tradycję, odrzucają nazwę Monofizycki, preferując określenie Miaphysite. W języku angielskim są one często określane Dalekowschodnimi Kościołami Prawosławnymi by odróżnić je od Wschodnich Kościołów Prawosławnych. Ten podział (przez który słowa dalekowschodni i wschodni, słowa, które mają dokładnie takie samo znaczenie, są używane do określenia dwóch różnych rzeczywistości) jest niemożliwy do zrealizowania w większości innych języków, i nie jest powszechnie przyjęty nawet w języku angielskim. Inne nazwy tych kościołów to przed-Chalcedoński, rzadziej dzisiaj stosowane, bez-Chalcedoński i anty-Chalcedoński. W językach innych niż angielski, te dwie rodziny Kościołów rozróżniane są w odmienny sposób. Niektóre języki zarezerwowały termin “Prawosławne” dla Kościołów, które w angielskim nazywane są “Prawosławnymi Wschodnimi”, jednak członkowie tych kościołów są wówczas nazywani “Dalekowschodnimi/Wschodnimi Prawosławnymi”. Kościoły uważają to za niesprawiedliwe.

3. Rozłam Wschodnio-Zachodni między Rzymem i Nowym Rzymem (Konstantynopol) powstał na skutek podziału władzy, a doprowadziły do niego nie kwestie doktryny, ale rywalizacja i różnice kulturowe (Grecki nie był już z trudnością rozpoznawany na Zachodzie a Łaciński na Wschodzie), jednak później rozpoczęto dyskusje nad kilkoma sprawami takimi jak wprowadzenie na Zachodzie Filioque Clause w Nicejsko-konstantynopolitańskim wyznaniu wiary, użycie przekształconego lub nie przekształconego chleba na Eucharystię, a także procedury dotyczącej małżeństwa/rozwodu. Każda strona uważała, że druga dłużej nie należy ani do prawosławnego ani do katolickiego kościoła. Jednak na przestrzeni wieków przyjęto nazwę Kościół Prawosławny w odniesieniu do strony Wschodniej, a Kościół Katolicki do Zachodniej, w wyniku czego obie strony uznały swoją przynależność do Kościołów, których nazwy im przypadły. Kościoły, które wzięły stronę Konstantynopola są powszechnie znane jako Prawosławne Kościoły Wschodnie.

W każdym Kościele, w którym jedność z Kościołem w Rzymie została zerwana przez te trzy przyczyny, powstała grupa, każda w innym czasie, która uważała, iż odbudowanie tej jedności jest bardzo ważne. Biskupstwo rzymskie zaakceptowało je takimi jakimi były: nie było możliwości aby zażądać od nich przyjęcia zwyczajów Kościoła Łacińskiego.

Podczas spotkania w Balamand w Libanie w czerwcu 1993 roku, Zjednoczona Międzynarodowa Komisja Wspólna ds. Dialogu Teologicznego między Kościołem Rzymskokatolickim Kościołem Prawosławnym zdeklarowała, iż ta inicjatywa, która “doprowadziła do zjednoczenia pewnych społeczeństw z Biskupstwem rzymskim i w konsekwencji spowodowała rozłam tych społeczeństw z ich Ojczystymi Kościołami wschodnimi miała miejsce nie bez wtrącenia pozakościelnych interesów” (sekcja 8 dokumentu); a to co zwane było „unityzmem” dłużej nie może być akceptowane jako metoda, którą powinniśmy podążać ani jako model jedności, jakiego nasze Kościoły poszukują (sekcja 12).

Biorąc pod uwagę Katolickie Kościoły Wschodnie, oczywiste jest że jako cześć Wspólnoty Katolickiej, mają prawo istnieć i działać w odpowiedzi na duchowe potrzeby wiernych.

Orientalne/Wschodnie Kościoły Katolickie które pragną przywrócić pełną wspólnotę ze Stolicą Apostolska i pozostać jej wiernym, mają prawa i obowiązki które są ściśle związane z tą wspólnotą.

Jak było wspomniane wcześniej, utożsamianie Kościoła Maronickiego z Kościołem Sylomalabarskim jest spowodowane brakiem takiego podziału w Kościele Wschodnim. Członkowie Katolickich Kościołów Wschodnich stanowią 2% członków Kościoła Katolickiego, i mniej niż 10% wszystkich Chrześcijan Wschodnich.

Rusiński Kościół Katolicki jest skonstruowany w niekonwencjonalny sposób, funkcjonuje jako złożona metropolia, Bizantyjski Metropolitalny Kościół Katolicki w Pitsburgu, który jest nieoficjalnie określany jako Bizantyjski Kościół Katolicki w Ameryce. Kanoniczne prawo traktuje go jako autonomiczny ( „sui iuris„ ): Kościół metropolitalny , ze względu na okoliczności jego powstania w 1969 roku , kiedy to był prowincją kościelną.

W tamtych czasach , warunki na ziemi Rusińskiej, znanej jako Ruś Karpacka nie pozwalały na żadne inne rozwiązanie ponieważ Bizantyjski Kościół Katolicki był zwalczany siłą przez władze sowieckie. Kiedy rządy komunistyczne dobiegły końca Eparchia Mukaczewska ( ustanowiona w 1771) powstała ponownie. Skupia ona 320.000 wyznawców, dużo więcej niż metropolia w Pitsburgu. Ponadto, egzarchat apostolski ustanowiony w 1996 roku w Czechach przez Katolików obrządku bizantyjskiego został uznany jako część Rusińskiego Kościoła Katolickiego.

Apostolski Egzarchat Katolików obrządku bizantyjskiego przebywających na terytorium Czech jest wymieniony na liście Kościołów Wschodnich. Wszystkie pozostałe kościoły których nazwy są zamieszczone we wcześniej wspomnianym spisie są traktowane jako autonomiczne jednostki. Wydaje się to być jednak błędne od momentu gdy Kościół Katolicki zadecydował, że status autonomii Kościoła może być nadany wyłącznie przez Stolicę Apostolską ( porównaj Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, Kanon 27), który klasyfikuje ten Kościół jako jeden z elementów składowych Kościołów lokalnych podlegających autonomicznemu( sui iuris) Ukraińskiego Kościoła Katolickiego.

Birytualizm

Klerycy i członkowie instytucji życia konsekrowanego są zobowiązani ściśle przestrzegać ich własnego obrządku, jednak czasami dostają zezwolenie na odprawienie liturgii w obrządku innym niż ich własny, co jest zwane „birytualizmem". Przyczyną dla wydania takiego zezwolenia jest zwykle chęć służenia Katolikom którzy nie mają dostępu do księdza ich własnego obrządku. Księża kościoła sylomarabarskiego pracujący jako misjonarze na terenie Indii, na którym nie było żadnych struktur ich własnego Kościoła, mogli używać obrządku rzymskiego. Podobnie księża łacińskiego obrządku (po należnym przygotowaniu) dostają zezwolenie na stosowanie obrządku wschodniego w celu służby członkom katolickiego kościoła mieszkającym w kraju w którym nie ma żadnych księży ich własnego obrządku.

Papież, którego duszpasterskiemu przewodnictwu są powierzone obydwa kościoły (Wschodni i Zachodni) może odprawiać liturgię zgodnie z dowolnym obrządkiem. Jednak ze względu na to, że jest on jednocześnie Biskupem Rzymu, zwykle używa obrządku rzymskiego.

Aby pielęgnować chrześcijańską miłość oraz manifestować jedność pomiędzy kościołami, w szczególnych przypadkach i za zezwoleniem miejscowego biskupa, księża różnych obrządków mogą koncelebrować nabożeństwo, stosując się ściśle do obrządku głównego celebranta. W takiej sytuacji jest wskazane aby każdy z nich zachował szaty liturgiczne charakterystyczne dla swojego rytuału. Pozwolenie na odstąpienie od przepisu kościelnego nie jest wtedy wymagane.

Birytualizm może dotyczyć nie tylko duchowieństwa lecz także zakonników, umożliwiając im bycie członkami autonomicznego Kościoła innego niż ich własny.

Ludzie świeccy są zobowiązani do pielęgnowania i uznania ich własnego obrządku oraz przestrzegania go wszędzie, z wyjątkiem sytuacji w których mogłoby to być sprzeczne z prawem. Nie wyklucza to jednak okazjonalnego, lub nawet częstego, udziału w liturgii innego autonomicznego Kościoła, Zachodniego albo Wschodniego. Obowiązek uczestniczenia w liturgii Eucharystii ( a dla członków niektórych Wschodnich Kościołów w tzw. Nieszporach) jest spełniony nawet jeśli jest ona obchodzona w obrządku Katolickim.

Celibat duchowieństwa

Chrześcijańskie Kościoły Wschodnie oraz Zachodnie mają różne tradycje związane z celibatem kapłańskim. Te różnice i wynikające z nich kontrowersje odegrały ważną rolę w niektórych krajach wschodnich.

W większości kościołów wschodnich istnieje różnica pomiędzy duchowieństwem `zakonnym' i `nie zakonnym'. Ci pierwsi niekoniecznie są mnichami żyjącymi w klasztorach., lecz spędzają większość czasu w tym kontekście. Składają też oni śluby czystości.

Biskupi są zwykle wybierani z duchowieństwa zakonnego. W większości Kościołów wschodnich duży procent księży i diakonów żyje w celibacie, jednak część duchowieństwa (zazwyczaj księża parafialni) może się żenić. Jeśli przyszły ksiądz lub diakon zamierza się ożenić, musi to nastąpić przed święceniami kapłańskimi. W niektórych krajach małżeństwa są wciąż aranżowane, jednak zmiany kulturowe czasem utrudniają seminarzystom znalezienie kobiety, która byłaby gotowa na zawarcie związku małżeńskiego z księdzem.

W krajach gdzie tradycje wschodnie dominują pośród Chrześcijan, żonaci duchowni wywołali niewiele kontrowersji jednak przeciwstawili się temu Katolicy którzy wyemigrowali ze Wschodu do innych państw. Odpowiedzią na prośby łacińskich biskupów pochodzących z tych krajów, był w liście do arcybiskupa Paryża (z dn. 2 maja 1890), w którym Kongregacja ds. Propagacji Wiary wytyczyła szereg zmian, wprowadzonych z życie w Stanach Zjednoczonych dnia 1 maja 1897. Była tam mowa o tym, iż tylko żyjący w celibacie lub owdowiali księża będą akceptowani w USA. Reguła została potwierdzona, ze specjalnym odniesieniem do grekokatolików, 1 marca 1929 poprzez dekret Cum data fuerit, który został odnowiony w roku 1939. Wielu grekokatolików w USA nie było z tego faktu zadowolonych co doprowadziło do powstania Amerykańskiej Diecezji Prawosławnej Rusinów Podkarpackich.

Niektóre katolickie kościoły wschodnie zdecydowały się przejąć obowiązkowy celibat, tak jak to zrobił kościół rzymskokatolicki. Należą do nich między innymi kościół syryjski, sylomalankarski oraz etiopski.

Kościół chaldejski - jeden z Kościołów wschodnich katolickich, działający głównie na terenie historycznej Mezopotamii - dzisiejszego Iraku i wschodniej Syrii.

Kościół chaldejski powstał w wyniku powrotu do łączności z Rzymem części wschodniego Kościoła nestoriańskiego, zwanego przez jego wiernych "Kościołem Wschodu" (jego część pozostająca do dziś w herezji zwana jest "Kościołem asyryjskim"). Wskutek działania czynników politycznych Kościół ten na kilka stuleci utracił kontakt z Kościołami działającymi w granicach Cesarstwa Rzymskiego. Powstanie kościoła chaldejskiego jest związane z przełamaniem tej izolacji, aczkolwiek już wcześniej zdarzały się indywidualne i lokalne konwersje na katolicyzm. Hierarchowie nestoriańscy korespondowali również z papieżami, niekiedy składając również przed nimi wyznanie wiary. To zrobili w 1237 metropolita Syrii, a w 1245 metropolita Nisibis z pięcioma innymi biskupami.

W XV wieku do Mezopotamii zaczęli docierać misjonarze łacińscy. Rozłam wśród nestorian zaczął się w połowie XV wieku, gdy ówczesny "patriarcha domu świętego Tomasza i świętego Tadeusza" (pełny tytuł patriarchów nestoriańskich) Szymon (Shimoun) IV Bassidi wprowadził dziedziczenie godności patriarszej wśród swej rodziny - patriarchą miał zostawać najbliższy męski krewny ostatniego patriarchy. Wśród duchownych wzbudziło to ostry sprzeciw, choć nowy zwyczaj ostatecznie się przyjął.

Kościół chaldejski używa własnego obrządku chaldejskiego, wywodzącego się ze wschodniego (wschodniosyryjskiego) odłamu rytu antiocheńskiego. Liturgia pochodzi od świętych Tadeusza (Addai) i Mari, od Nestoriusza i od Teodora z Mopsuestii. Językiem liturgicznym jest aramejski.

Kościół katolicki obrządku syryjskiego (zwany też katolickim Kościołem jakobickim) - odłam Kościoła jakobickiego, utrzymujący unię z Kościołem rzymskokatolickim.

W szczytowym okresie swego rozwoju (XIV wiek) Kościół jakobicki liczył 20 metropolii i 103 diecezje, sięgające na wschód do Afganistanu. Są również dowody istnienia skupisk wiernych tego kościoła w Turkiestanie i w Sinkiangu. Charakterystyczną cechą hierarchii duchownej Kościoła jakobickiego był dualizm władzy - w zachodniej Syrii biskupi podlegali patriarsze, a na terenach Persji i dalej na wschód - mafrianowi (metropolicie z uprawnieniami patriarchy).

Kościół katolicki obrządku koptyjskiego - jeden z katolickich Kościołów wschodnich, działający na obszarze Egiptu.

Kościół katolicki obrządku koptyjskiego wyodrębnił się z Koptyjskiego Kościoła Ortodoksyjnego. Po założeniu (jak głosi tradycja - przez świętego Marka Apostoła) Kościoła w Egipcie, wspólnota chrześcijańska rozwijała się pod rządem patriarchów Aleksandrii, o pozycji formalnie równej patriarchom Rzymu, niekiedy nawet także zwanych papieżami. Wierni Kościoła egipskiego wytworzyli własny obrządek, odmienny zarówno od rzymskiego, jak i od bizantyjskiego. Kościół egipski wydał wielu wybitnych teologów, zasłużonych zwłaszcza w walce z herezją nestorianizmu. Do najwybitniejszych z nich należą Klemens Aleksandryjski i Orygenes. W Kościele egipskim narodził się chrześcijański monastycyzm, na początku w formie pustelnictwa. Z tym wiążą się imiona egipskich świętych Antoniego i Pachomiusza.

Po soborze w Chalcedonie w 451 r. w Kościele egipskim, podobnie jak w pozostałych patriarchatach Wschodu, nastąpił rozłam. Ówczesny patriarcha aleksandryjski Dioskur odrzucił wyznanie wiary uznające istnienie dwóch natur Jezusa Chrystusa, popadając tym samym w herezję monofizytyzmu. Swego patriarchę poparła przeważająca większość wiernych Egiptu. Jego zwolennicy nazwali się "prawowiernymi" (gr. orthodoxos, co akurat w tym przypadku nie znaczy, jak zazwyczaj, "prawosławni"), natomiast przeciwnicy - melchitami (aram.-gr. melchitoi "ludzie króla"), a później "katolikami" (gr. katholikos "powszechny"). Początkowo, mimo rozłamu wśród wiernych i hierarchii, nie pojawiła się druga linia patriarchów aleksandryjskich - patriarchowie pozostali głową zarówno jednego, jak i drugiego odłamu kościoła egipskiego, usiłując godzić zwaśnione strony. Godność tę sprawowali zarówno Koptowie, jak i melchici, coraz częściej zdarzało się jednak, że panowało dwóch patriarchów jednocześnie - koptyjski i melchicki. W następnych wiekach rozdział obu kościołów koptyjskich stał się ściślejszy - obie strony definitywnie uznały się nawzajem za heretyków i wzajemnie się zwalczały, wykorzystując jako instrument tych sporów Arabów, panujących w Egipcie od połowy VII wieku. Powstały oczywiście dwie linie patriarchów Aleksandrii - monofizycka i melchicka.

Chalcedoński Kościół egipski przez kilka wieków pozostawał jednolity, zachowując łączność i z Rzymem i z Konstantynopolem, mimo że kulturowo egipscy melchici należeli do kręgu bizantyjskiego. Jednak po rozłamie wywołanym wielką schizmą wschodnią (1054) egipscy melchici, pozostający pod wpływem patriarchatu konstantynopolitańskiego, stopniowo porzucili łączność z Kościołem Rzymu, opowiadając się zdecydowanie za prawosławiem i stając się częścią cerkwi prawosławnej. Tylko garstka wiernych, pozbawiona niemal całkowicie hierarchii duchownej, pozostała w łączności z Rzymem. Do udzielania sakramentów sprowadzano księży z zewnątrz, głównie z Jerozolimy. Od XVIII wieku stałą opiekę duszpasterską nad egipskimi katolikami sprawowali franciszkanie.

Zarówno Rzym jak i Konstantynopol kilkakrotnie próbowały doprowadzić do unii wszystkich trzech Kościołów egipskich, oczywiście pod własną obediencją. Ze strony Zachodu pierwszą próbą była unia florencka, zawarta 4 lutego 1443 na Soborze we Florencji, dotyczyła ona jednak tylko zjednoczenia Kościoła łacińskiego z Cerkwią. Mimo przychylnej postawy prawosławnego patriarchy Aleksandrii, wobec ostrego sprzeciwu duchowieństwa i wiernych jego patriarchatu, unia ta w Egipcie nie weszła w życie (podobnie zresztą, jak na pozostałych terenach Wschodu). Później, z inicjatywy Rzymu, próby unii katolicko-koptyjskiej podjęto na synodzie w Kairze w 1582 i jeszcze raz w 1814. Skończyły się one niepowodzeniem.

Kościół katolicki obrządku etiopskiego - Chrześcijaństwo w Etiopii mogło pojawić się już w za czasów Filipa Diakona, który nawrócił na chrześcijaństwo jednego z etiopskich dygnitarzy, o czym opowiadają Dzieje Apostolskie. Tenże dygnitarz mógł już wprowadzić chrześcijaństwo do Etiopii. Zwyczaje, jakie zachowali monofizyccy chrześcijanie w Etiopii (np. obrzezanie) świadczą o tym, że chrześcijaństwo mogło tam dotrzeć już w tamtych czasach. Nie wiadomo jednak, dlaczego w Etiopii do IV wieku chrześcijaństwo zanikło.

Historia Kościoła w Etiopii jest związana z żywotem świętego Frumencjusza (zm. ok. 380 roku), który doznaje czci we wszystkich obrządkach. Frumencjusz stał się pierwszym patriarchą Etiopii (ówczesnego państwa Aksum) i stworzył pierwsze struktury kościelne w tym kraju. Jako pierwszy z władców etiopskich cesarz Ezana przyjął z rąk św. Frumencjusza chrzest około 340 (do 340 dokumenty w Etiopii nosiły znamiona pogańskie). Kościół w Etiopii był podległy patriarchom Aleksandrii i to oni mianowali biskupów Etiopii. Kiedy w V wieku patriarchowie Aleksandrii wprowadzili monofizytyzm jako obowiązujący w Etiopii również kościół etiopski stał się kościołem monofizyckim.

Powrót Kościoła Katolickiego do Etiopii

Na Soborze Florenckim (1431 - 1445) Abisynia przystąpiła na krótko do unii z Kościołem Katolickim. W 1555 pozyskano dla wiary cesarza (etiop. neguse negest - król królów) Zara Dagaba, później także jego syna - Seltana Sagada. W roku 1626 ogłoszono katolicyzm religią państwową, co jednak wywołało sprzeciw koptów i cofnięto dekret. W latach 1633-1797 prześladowano Kościół Katolicki w Etiopii. W 1839 ponownie w Etiopii mogli pojawić się misjonarze katoliccy. Stolica Apostolska erygowała w 1847 w Etiopii dwa wikariaty apostolskie - jeden zarządzany przez Lazarystów, a drugi przez Kapucynów. W roku 1971 roku było w Etiopii 180 000 katolików, a w Erytrei dwa razy więcej.

Organizacja

Katolickim Kościołem Etiopskim zarządza metropolita Addis Abeby podległy papieżowi. W skład Katolickiego Kościoła Etiopskiego wchodzi archidiecezja Addis Abeby oraz diecezje etiopskie Adigrat i Embeder i erytrejskie w Asmara, Barentu i Keren. Do roku 1998 arcybiskupem metropolitą Addis Abeby był kardynał Paulos Tzadua. Obecnie arcybiskupem metropolitą Addis Abeby jest Berhaneyesus Demerew Souraphiel.

Kościół katolicki obrządku ormiańskiego, Kościół ormiańskokatolicki, jeden z katolickich Kościołów wschodnich, patriarchalny, wchodzący w skład Kościoła katolickiego, uznający władzę i autorytet papieża.Liczy ok. 600 000 wiernych, mieszkających m.in. w Armenii, Argentynie, Kanadzie, Francji, Libanie, Syrii, Turcji, USA i w Polsce.Obecnym patriarchą jest Nerses Bedros XIX.

Historia

Pierwsza unia Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego z Rzymem trwała od 1195 do 1375. Pod wpływem władz świeckich i bliskich związków Królestwa Małej Armenii z Zachodem patriarchat (przeniesiony w ślad za wiernymi do Cylicji), zawarł w 1198 unię z Rzymem i zerwał z monofizytyzmem. Patriarchowie Grzegorz VI (1194-1208), Jan VI (1208-1221), Konstantyn I (1221-1267) i ich następcy, a także podlegli im biskupi na synodach w Sis (1307, 1346) i w Adanie (1317) przyjęli katolicką naukę o Chrystusie i prymat papieża. Jednakże unia nie rozszerzyła się poza Małą Armenię i zakończyła się wraz z jej upadkiem w 1375. Pozostałe ośrodki Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego unię odrzuciły, a na fali sprzeciwu wobec niej biskupi pozostali we właściwej Armenii odnowili patriarchat w Eczmiadzynie.

W 1439 na Soborze Florenckim unia została odnowiona jednak obejmowała jedynie stosunkowo niewielką liczbę Ormian.

W 1630 biskup lwowskiej eparchii Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego Mikołaj Torosowicz złożył publicznie we lwowskim kościele Karmelitów katolickie wyznanie wiary i w 1635 powtórzył je przed Ojcem Świętym Urbanem VII tym samym przywracając jedność z Rzymem i tworząc zalążek Kościoła katolickiego obrządku ormiańskiego.

W 1742 papież Benedykt XIV utworzył Kościół katolicki obrządku ormiańskiego, zaś patriarchą z siedzibą w Bejrucie w Libanie i jurysdykcją nad południową częścią Imperium Osmańskiego mianował arcybiskupa Abrahama Ardziwiana. Jego siedzibę przeniesiono czasowo do Konstantynopola, ale w 1928 powróciła do Bejrutu.

Obrządek ormiański

Obrządek ormiański wywodzi się z Armenii i ma dwa główne ryty - libański i lwowski, z których oba znane są w Polsce. Pochodzi głównie od świętego Bazylego z Cezarei i różni się od greckiego tylko szczegółami, spośród których najbardziej charakterystyczny wydaje się "pocałunek pokoju" w trakcie mszy.

Charakterystyczny jest język grabar (staroormiański), który zachował się tylko w modlitwach. Inną cechą wyróżniającą jest dominacja śpiewu (podstawą jest śpiew chóru), szaty liturgiczne księdza, wydłużony czas liturgii do 1,5 godziny oraz ustawienie kapłana "tyłem do wiernych", czyli w kierunku wschodnim (tak jak w większości innych tradycyjnych rytów). Występują również pewne odrębności w układzie mszy św.

W obrządku ormiańskim mamy przygotowanie darów, przeistoczenie, następnie modlitwa „Ojcze nasz”, a dopiero potem następuje podniesienie. W obrządku łacińskim mamy najpierw przygotowanie darów, przeistoczenie, podniesienie, a następnie „Ojcze nasz”. Różnicę możemy również zauważyć w sakramentach świętych. W obrządku łacińskim dziecko otrzymuje na początku swojego życia chrzest, a po osiągnięciu pewnej dojrzałości i wiedzy religijnej przystępuje do sakramentu bierzmowania. W obrządku ormiańskim oba te sakramenty udzielane są jednocześnie już w wieku niemowlęcym. Ale i w samym obrządku ormiańskim możemy zauważyć niewielkie różnice między rytem lwowskim i libańskim.

Ryt libański

Nie należy mylić go z rytem maronickim. W rycie libańskim kapłan do mszy św. zakłada koronę kapłańską, nieco inne (bardzo długie) szaty liturgiczne, a zamiast butów specjalne, ozdobne pantofle.

Ryt lwowski

Ryt lwowski był zbliżony do obrządku łacińskiego. Próby jego "delatynizacji" podejmował przed II wojną światową, za zgodą abpa Teodorowicza, ks. infułat Dionizy Kajetanowicz. Ostatnim kapłanem posługującym w tym rycie był ks. prałat Kazimierz Filipiak.

Kościoły greckokatolickie - zbiorcza nazwa Kościołów (Cerkwi) katolickich tradycji wschodniej. Określenie "greckokatolicki" pozwala odróżnić je od innych tradycji katolickich - przede wszystkim od rytu "łacińskiego". Kościoły greckokatolickie należą do katolickich Kościołów wschodnich będąc jednocześnie częścią Kościoła katolickiego.

Kościoły greckokatolickie powstawały z reguły w drodze unii części Cerkwi prawosławnej z Kościołem katolickim a dokładniej mówiąc rzymskokatolickim, jednak nie wszystkie - Kościół greckokatolicki południowych Włoch nie musiał zawierać unii, gdyż nigdy nie zerwał kościelnej jedności z rzymską stolicą patriarszą (podobnie jak Kościół maronicki). Tak więc Kościołów greckokatolickich nie należy utożsamiać automatycznie z Kościołami unickimi ani tym bardziej ze wszystkimi wschodnimi Kościołami katolickimi.

Wspólny dla Kościołów greckokatolickich jest obrządek grecki (bizantyjski), który jednakże istnieje w bardzo wielu odmianach, nawet w obrębie danego Kościoła, i sprawowany jest w różnych językach liturgicznych. Wspólna jest tradycja tych Kościołów, w zasadzie tożsama z tradycją Cerkwi prawosławnej, w pełni jednak zgodna z nauką Kościoła łacińskiego.

Najliczebniejszym z Kościołów greckokatolickich na świecie jest Ukraińska Cerkiew Greckokatolicka (ponad 6 mln wiernych), oprócz niej działają:

Kościół melchicki (także "melkicki", oficjalnie "Grecki Melchicki Kościół Katolicki") - jeden z katolickich kościołów wschodnich, działający pierwotnie na terenie starożytnych patriarchatów Antiochii, Jerozolimy i Aleksandrii, a obecnie również wśród diaspory wiernych w Europie i w obu Amerykach. Kościół melchicki wywodzi się z prawosławnej cerkwi istniejącej na obszarze wymienionych patriarchatów.

Opis kościoła melchickiego trzeba zacząć od uprzytomnienia sobie, że stolice trzech patriarchów Wschodu - Aleksandria, Antiochia i Jerozolima - już między VII a X wiekiem dostały się pod trwające do dziś panowanie muzułmańskie. Konsekwencją było znaczne osłabienie pozycji tych patriarchów, już wcześniej nadwerężonej przez rozłamy nestoriański i monofizycki. Podbój tych terenów przez Arabów doprowadził do uzależnienia tych patriarchatów od patriarchy konstantynopolitańskiego. Choć bowiem stale istniała świadomość kościelnej odrębności Syrii i Egiptu od Konstantynopola, to jednak nigdy nie kwestionowano, że tamtejsze kościoły są częścią jednej Cerkwi, podległej duchowemu zwierzchnictwu patriarchy ekumenicznego. Paradoksalnie, zależność azjatyckiej i afrykańskiej Cerkwi od patriarchy Konstantynopola przybrała na sile po opanowaniu jego siedziby przez Turków. Wtedy bowiem utworzono w państwie tureckim system millet, w którym patriarcha konstantynopolitański stał się głową rum millet ("nacji prawosławnej"), sprawując władzę cywilną, a zwłaszcza fiskalną i finansową nad wszystkimi wyznawcami prawosławia w Imperium Osmańskim. Ostatecznym skutkiem takiego układu sił stało się niemal całkowite podporządkowanie patriarchów Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy patriarchom Konstantynopola. W szczególności dotyczyło to hierarchii duchownej na tych terenach: mimo że wierni byli Egipcjanami czy też Syryjczykami, mówiącymi po koptyjsku czy po aramejsku (później po arabsku), to nominowani przez Konstantynopol duchowni wszystkich szczebli (łącznie z patriarchami) byli Grekami i językiem tamtejszych cerkwi był język grecki. Sytuacja ta, oczywiście, prowadziła do konfliktów, szczególnie wyraźnych w cerkwi antiocheńskiej.

Zależność od Konstantynopola znalazła swoje odbicie w sytuacji tych cerkwi po wielkiej schizmie wschodniej. Wierni cerkwi antiocheńskiej, jerozolimskiej i aleksandryjskiej nie przejawiali w stosunku do Rzymu wrogości takiej, jak kościół patriarchatu konstantynopolitańskiego, również anatemy z 1054 nie objęły wprost tych patriarchatów. I choć łączność z Rzymem została przez nie w końcu zerwana, zostało to na nich właściwie wymuszone przez patriarchów Konstantynopola. Kwestia stosunku do Rzymu bywała narzędziem w wewnętrznych rozgrywkach politycznych tych patriarchatów. Było to widoczne zwłaszcza w patriarchacie antiocheńskim, przez wiele wieków doświadczającym konfliktu miejscowych wiernych z obcą hierarchią kościelną. Stanowisko patriarchów antiocheńskich w sporze Rzymu z Konstantynopolem bywało chwiejne - zdarzało się zarówno jednoznaczne poparcie dla jednej ze stron, jak i brak jasnego stanowiska. Patriarchowie Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy popierali próby unii podjęte na soborach w Lyonie (1274) i we Florencji (1439). Nawet panowanie krzyżowców, które wykopało emocjonalną przepaść między Rzymem a Konstantynopolem, nie pozostawiło po sobie tak złych wspomnień w Antiochii i Jerozolimie - być może dlatego, że usuwając greckich duchownych krzyżowcy sytuowali się po stronie Syryjczyków w opisanym wyżej wewnątrzkościelnym konflikcie.

Niezależnie od tego już od czasów wypraw krzyżowych datowała się łacińska działalność misyjna w Syrii i Palestynie, prowadzona głównie przez zakony: kapucynów, karmelitów i franciszkanów, a od 1583 - także jezuitów. Przybrała ona na sile w czasach kontrreformacji. Katolicki prozelityzm znajdował dodatkową przewagę w gwarancjach mocarstw europejskich dla katolików mieszkających w Imperium Osmańskim. Układy międzynarodowe ("kapitulacje osmańskie") dawały im prawną ochronę przed prześladowaniami ze strony władz tureckich, której byli całkowicie pozbawieni miejscowi prawosławni.

Takie było tło, na którym doszło do powstania kościoła melchickiego. W 1709 prawosławny patriarcha antiocheński Cyryl V formalnie uznał zwierzchnictwo papieża, przy poparciu części biskupów, szczególnie Eutymiusza Saifi. W cerkwi antiocheńskiej doszło do rozłamu na frakcję prorzymską i prokonstantynopolitańską, a następnie do walki między nimi, co doprowadziło do powstania dwóch konkurencyjnych linii patriarchatów antiocheńskich. W 1724 został obrany patriarchą Cyryl VI Tanas (1724-1759), który natychmiast złożył wyznanie wiary przed papieżem. Został, oczywiście, ekskomunikowany przez patriarchę Konstantynopola Jeremiego, który naznaczył na patriarchę Antiochii Sylwestra z Cypru i nakazał mu zlikwidowanie schizmy. Patriarchowie uniccy zostali zmuszeni do opuszczenia Damaszku (od 1268 siedziby patriarchów antiocheńskich) i do obrania siedziby w Libanie. W roku 1772 patriarcha Maksym II otrzymał od Ojca Świętego Klemensa XIV religijną jurysdykcję nad wszystkimi wschodnimi katolikami podległego mu patriarchatu.

Pierwszy unicki patriarcha nadał unickiemu kościołowi melchickiemu ramy organizacyjne diecezji i parafii. W wyniku emigracji części wiernych do Egiptu również tam została utworzona melchicka organizacja kościelna. Mimo konfliktów z miejscową cerkwią i mimo zerwania z Rzymem przez część wiernych w XIX wieku (biskup Amidy - 1846) kościół rozwija się do dziś. W 1811 otwarto seminarium duchowne w Ain Traz, odnowione w 1866. Dwaj wybitni patriarchowie XIX wieku, Maksymos III Mazloum (1833-1855) i Grzegorz II Youssef-Sayour (1864-1897) zakończyli organizowanie kościoła, rozciągnęli jego organizację na teren Palestyny (patriarchatu Jerozolimy). (Trzeba pamiętać, iż od upadku Jerozolimy nie przebywał tam żaden katolicki patriarcha, a w Rzymie swoją siedzibę miał tytularny łaciński patriarcha Jerozolimy.)

W 1837 patriarcha melchicki Maksymos III Mazloum uzyskał od Imperium Osmańskiego cywilną władzę (tzw. prawo separacji narodu "rum millet") na terytorium podległych mu patriarchatów. W roku następnym przywilej ten zatwierdził Papież Grzegorz XVI.

W 1841 Maksymos III Mazloum został generalnym administratorem Rycerskiego Zakonu św. Łazarza z Jerozolimy, przyjmując także dla siebie i swych następców tytuł Protektora tego zakonu.

Powstały patriarchalne szkoły w Bejrucie (1865) i w Damaszku (1875) oraz seminarium świętej Anny w Jerozolimie (1882). Pod koniec XIX wieku, w ślad za wiernymi emigrującymi do USA, również tam zaczęły powstawać struktury kościelne. W 1893 patriarcha melchicki odegrał główną rolę na kongresie eucharystycznym w Jerozolimie.

Obecnie kościół melchicki ma 7 diecezji w Libanie, 4 w Syrii, po jednej w Izraelu i w Jordanii, w Kanadzie i w USA, oraz pojedyncze parafie w Europie Zachodniej, w Australii i w Ameryce Południowej. Od 2000 patriarchą melchickim jest Grzegorz III Laham.

Kościół melchicki posługuje się obrządkiem bizantyjskim z wieloma naleciałościami łacińskimi, pochodzącymi głównie z XIX wieku, gdy w dążeniu do europeizacji reformowano liturgię i teologię na wzór łaciński. W połowie XX wieku grupa duchownych melchickich skupiona wokół seminarium w Kairze zapoczątkowała powrót do tradycyjnej wschodniej teologii i liturgii. Przedstawiciel tej grupy arcybiskup Józef Tawil działał w tym duchu podczas Soboru Watykańskiego II. Językiem obrzędów kościelnych jest język przeważającej większości wiernych - arabski.

Kościół melchicki szuka zbliżenia z antiocheńską cerkwią prawosławną. Działają wspólne komisje synodalne. W 1996 synod biskupów kościoła melchickiego wydał uroczystą deklarację stwierdzającą brak przeszkód do pojednania obu siostrzanych kościołów.

Zatwierdzona przez papieża pełna tytulatura patriarchów melchickich: Patriarcha (Batriyark) Antiochii, Cylycii, Syrii, Iberii, Arabii, Mezopotamii, Pentapolis, Etiopii, całego Egiptu i całego Wschodu, Ojciec Ojców, Kapłan Kapłanów, Biskup Biskupów, Trzynasty z Apostołów. Jako tytulatura osobista zatwierdzony jest tytuł historyczny: Patriarchy Antiochii, Jerozolimy i Aleksandrii.

Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-albańskiego - niewielki kościół wschodni, rytu bizantyjskiego, działający na terenie Albanii, uznający władzę i autorytet papieża.

Nazwa

Oficjalną i urzędową nazwą kościoła jest Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-albańskiego. Zdecydowana większość wyznawców Kościoła to Albańczycy, dlatego nazywany jest on Kościołem albańskim. Jest to także jeden z Kościołów greckokatolickich, przez co bywa nazywany Albańską Cerkwią Greckokatolicką bądź Albańskim Kościołem Katolickim. Ponieważ Kościół ten powstał wskutek unii z Rzymem, dlatego nazywany jest często Kościołem unickim lub albańsko-katolickim.

Historia

Chrystianizacja Albanii odbywała się pod wpływem Kościoła łacińskiego na północy, natomiast na południu z inicjatywy Kościoła greckiego. Po podboju tureckim XV wieku, około dwie trzecie ludności były zmuszone do zmiany religii na islam.

Obrządek bizantyjski był używany w większości kościołów, pomimo tego Albania była częścią patriarchatu rzymskiego. Dopiero w 731 roku, gdy bizantyjski cesarz Leon III Izauryjczyk, w odpowiedzi na sprzeciw papieżowi Grzegorzowi III w polityce imperialnego ikonoklazmu, przyłączył wschód Ilyrii do patriarchatu konstantynopolitańskiego.

Od dawna katolicy rytu rzymskiego zamieszkiwali północ kraju, natomiast na południu kraju prowadzona była misja katolicka. W 1660 arcybiskup prawosławny przystąpił do Kościoła katolickiego.

Początki grekokatolików na terenie Albanii sięgają XVII-XVIII wieku. Kolejne wspólnoty powstały dzięki duszpasterskiej działalności prawosławnego kapłana o. Georga Germanosa. W roku 1912 wspólnota bizantyjsko-albańska liczyła 120 osób, której centrum stanowiła wieś Elbasan. W 1938 roku duszpasterstwo nad grekokatolikami sprawowali italo-albańscy mnisi z monasteru Grottaferrata. Według danych z roku 1940 wspólnota liczyła wówczas 400 osób. Grekokatolicy w Albanii zanikają po roku 1967, gdy państwo opowiada się za ateizmem.

Struktura

Administratura apostolska Południowej Albanii skupia 3 200 katolików w 9 parafiach, z 11 kościołami, którymi opiekuje się 4 diecezjalnych i 10 zakonnych kapłanów, 10 braci i 97 sióstr zakonnych, którzy nauczają w 10 szkołach i posługują w 20 charytatywnych instytucjach.

Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-białoruskiego (biał. Biełaruskaja Hreka-Katalickaja Carkva) - niewielki kościół wschodni działający na terenie Białorusi oraz wśród emigrantów białoruskich, uznający władzę i autorytet papieża.

Obecnym zwierzchnikiem Kościoła jest ojciec egzarcha Jan Sergiusz Gajek MIC, który jest jedynym archimandrytą omofornym w Kościele katolickim. Kościół nie posiada stałej hierarchii duchownej.

Nazwa

Oficjalną nazwą Kościoła, używaną przez Stolicę Apostolską jest Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-białoruskiego, przez wyznawców nazywany jest również Białoruską Cerkwią greckokatolicką, Bizantyjskim Kościołem katolickim na Białorusi, Greckokatolicką cerkwią na Białorusi lub Białoruskim Kościołem katolickim. Dla porównania Kościoła z Kościołem rzymskokatolickim można użyć nazwy Kościół białorusko-katolicki. Zwyczajowo jest nazywany Kościołem unickim bądź greckokatolickim. Określenie Kościół bizantyjsko-białoruski bywa mylące, bowiem tak określa się czasem białoruską część Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego.

Historia

Chrześcijaństwo na Białorusi zaczęło utrwalać się w X wieku. W jego rozpowszechnieniu pomagało położenie ziem ruskich, przez które wiódł ważny szlak handlowy od Morza Czarnego do Morza Bałtyckiego. Było to chrześcijaństwo wschodnie pochodzące z Bułgarii, skąd przybyli na Ruś Białą pierwsi misjonarze i prawdopodobnie pierwszy biskup. Centrum życia kościelnego, pod którego podlegały te ziemie, był wówczas Kijów. Oficjalną datą chrztu Rusi jest rok 989, kiedy to przyjął chrzest książę połocki i jego matka.

W XVI wieku część Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej dążyła do pojednania z Rzymem, decydując się przystąpić do unii brzeskiej w 1596 roku. Po rozbiorach Polski w XVIII wieku doszło do różnych konfliktów, politycznych i religijnych podziałów, które osłabiły unię. Unici byli często prześladowani i deportowani. Dopiero w 1905 roku car Mikołaj II Romanow wydał dekret tolerancyjny, po którym do katolicyzmu przyznało się około 230 tysięcy Rusinów. Nie posiadając katolickich wspólnot rytu bizantyjskiego Białorusini przystępowali do wspólnot obrządku łacińskiego, chociaż w wielu sprawach pozostawali wierni tradycji swojego pierwotnego obrządku.

Bułgarski Kościół Katolicki - wspólnota katolicka w Bułgarii.

Car Borys (853-889) zaakceptował religię chrześcijańską w zwierzchności Konstantynopola. Jego następca Symeon Wielki (893-927) proklamował patriarchat w 917 który przetrwał upadek cesarstwa bułgarskiego w 1018. W 1235 roku Bizancjum zaakceptowało odrębność Bułgarii i zezwoliło jej patriarsze na używanie tego tytułu. W 1393 roku Turcja Ottomańska zakończyła jego istnienie (patriarchatu Bułgarii).

Tym razem w zależności od Rzymu kościół kraju powstał 8 kwietnia 1861 roku z Archimandrytą Józefem Sokolskim. Potem został on Arcybiskupem.

Obecnie ten kościół ma 10.000 wiernych zgrupownaych w 21 parafiach.

Węgierski Kościół grecko-katolicki - jeden z Kościołów chrześcijańskich połączonych unią kościelną z Rzymem. Jego wyznawcy uznają papieża za swego duchowego zwierzchnika.

Węgierski Kościół grecko-katolicki liczy około 300 tysięcy wyznawców.

Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-rusińskiego - metropolitalny kościół wschodni, rytu bizantyjskiego, działający na terenie Ukrainy, Stanów Zjednoczonych oraz Czech, uznający władzę i autorytet papieża.

Obecnym zwierzchnikiem Kościoła jest metropolita Pittsburgha - ks. abp Basil Myron Schott OFM. Kościół liczy obecnie około 2 985 350 wyznawców (2004 rok).

Nazwa

Oficjalną i urzędową nazwą Kościoła, używaną przez Stolicę Apostolską, jest Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-rusińskiego. Zdecydowana większość wyznawców Kościoła to Rusini, dlatego nazywany jest on Kościołem rusińskim. Jest to także jeden z Kościołów greckokatolickich, przez co bywa nazywany Rusińską Cerkwią Greckokatolicką bądź Rusińskim Kościołem Katolickim. Ze względu na podział geograficzny Rusinów (wspólnota zamieszkuje okolice Karpat), Kościół ten nazywany jest Kościołem karpatoruskim, ze względu na dużą liczbę emigrantów w Ameryce nazywany jest także Amerykańskim Bizantyjskim Kościołem Katolickim lub Greckokatolickim Kościołem w Ameryce. Z powodu zawartej unii nazywany jest Kościołem unickim.

Historia

Wyznawcy prawosławia

Pierwsi Rusini rytu słowiańskiego pochodzą z misji św. Cyryla i św. Metodego. Przyjmujący chrześcijaństwo Rusini, schronili się w Karpatach, przez co uniknęli inwazji Węgrów w X wieku. Z czasem przyjęli oni prawosławie, podlegając diecezji mukaczewskiej, której jurysdykcje stopniowo rozciągnięto na wschodnie Węgry.

Po rozpadzie Królestwa Węgier na początku XVI wieku ziemie te na dwa stulecia znalazły się pod władzą siedmiogrodzkich książąt z rodów Batorych i Rakoczych, którzy prowadzili intensywną kalwinizację i sekularyzację tych terenów.

Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowackiego - Początków cerkwi greckokatolickiej w Słowacji upatruje się jeszcze w czasach misji śś. Cyryla i Metodego w Nitrze. Założony przez nich kościół głagolicki nie przetrwał jednak dłużej, niż do najazdów tatarskich w XIII wieku. Tym niemniej Bracia Sołuńscy stali się tradycyjnymi patronami tego kościoła.

Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego (ukr. Українська Греко-Католицька Церква - Ukrajins'ka Hreko-katołyc'ka Cerkwa) - większy arcybiskupi Kościół wschodni działający na terenie Ukrainy oraz wśród diaspory ukraińskiej, uznający władzę i autorytet papieża.

Oficialną nazwą Kościoła, używaną przez Stolicę Apostolską jest Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego, przez wyznawców nazywany jest również Ukraińską Cerkwią greckokatolicką, Bizantyjskim Katolickim Kościołem Ukraińskim, Greckokatolicką Cerkwią Ukraińską lub Ukraińskim Kościołem katolickim. Dla porównania Kościoła z Kościołem rzymskokatolickim można użyć nazwy Kościół ukraińsko-katolicki, jest to jednak nazwa mylącą, ponieważ może wskazywać że Kościół ten działa wyłącznie na Ukrainie. Zwyczajowo jest nazywany Kościołem unickim (nazwa pochodzi od unii brzeskiej) bądź greckokatolickim. Określenie Kościół bizantyjsko-ukraiński również bywa mylące, bowiem tak określa się czasem ukraińską część Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej.

Nazwę Kościół greckokatolicki wprowadziła cesarzowa Maria Teresa w 1774 dla odróżnienia wiernych tej wspólnoty od wiernych Kościoła rzymskokatolickiego oraz Kościoła ormiańskokatolickiego. W 1999 zaproponowano by nazwać Kościół: kijowskim, kijowskokatolickim czy Kijowskim Kościołem katolickim.

W 988 książę Rusi Kijowskiej Włodzimierz Wielki przyjął chrzest w obrządku wschodnim z rąk patriarchy Konstantynopola, co oznaczało wejście Rusi w krąg chrześcijaństwa bizantyjskiego.

Po wielkiej schizmie wschodniej w 1054 Kościół ruski formalnie dalej podlegał patriarsze Konstantynopola, jednak nie zerwał komunii (jedności) z Rzymem. Nie zważając na fakt, że obie strony - Rzym i Konstantynopol - obłożyły się wzajemnie ekskomuniką, delegaci Kościoła ruskiego uczestniczyli w soborach w Lyonie (1245 i 1274) oraz w Konstancji (1414-1417). W końcu jednak ruska Cerkiew ustąpiła w obliczu narastających nacisków ze strony Konstantynopola i odeszła od komunii z Kościołem rzymskim. Ruscy hierarchowie aktywnie uczestniczyli w pracach nad unią florencką, nie wysłali jednak delegatów na sobór w Trydencie.

W czasie, gdy metropolia kijowska pracowała nad przywróceniem jedności chrześcijan, w 1448 wyemancypowała się z niej metropolia moskiewska. Po upadku Konstantynopola, zdobytego przez Turków w 1453, metropolia moskiewska uzurpowała prawo do zwierzchności nad całą Cerkwią prawosławną i 1589 ogłosiła się patriarchatem.

Ruscy hierarchowie ponowili próby przywrócenia jedności z Rzymem i w 1596 zawarli unię brzeską. Na jej mocy część Cerkwi prawosławnej na terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodów przyjęła zwierzchnictwo papieża, zachowując jednak własną strukturę administracyjną oraz wschodnią liturgię. Oficjalne przyjęcie Kościoła ruskiego do wspólnoty z Rzymem nastąpiło 23 grudnia 1595. Pierwszy synod Katolickiego Kościoła Ruskiego odbył się w 1626.

Kościół unicki (Unici) - chrześcijańska wspólnota wyznaniowa, która przyłączyła się do Kościoła katolickiego na podstawie wzajemnej umowy wyznań i zachowując własny ryt liturgiczny, przyjmuje jednocześnie prymat papieża. Obok uznania prymatu papieża warunkiem koniecznym zawarcia unii jest istnienie sukcesji apostolskiej we wspólnocie aspirującej do katolicyzmu oraz apostolskiego symbolu wiary. Kościoły unickie zachowują częściową lub pełną (sui iuris) autonomię co do własnej organizacji - zależnie od ustaleń umowy.

Do unii katolickiej może przystąpić cała wspólnota wyznaniowa lub tylko jej część.

Praktyka zawierania unii ma długotrwałą tradycję i związana była ze schizmami oraz separatyzmem pierwszych patriarchatów. Nasiliła się jednak i przyjęła formę formalną po Schizmie wschodniej w 1054

Głównym zarzutem stawianym przeciwko praktyce unii jest prozelityzm.

W Polsce unitami potocznie określa się wiernych obecnej Ukraińskiej Cerkwi greckokatolickiej (niegdyś Kościoła greckokatolickiego powstałego w Rzeczypospolitej po unii brzeskiej).

Wprowadzenie do Kościoła anglikańskiego zwyczaju święcenia kobiet oraz afirmacja homoseksualizmu spowodowały rozłam wewnątrz tej wspólnoty i otwarte deklaracje zawarcia unii z Kościołem rzymskim. Na razie z tej wspólnoty nie wyłonił się jednak żaden odrębny kościół unicki.

Nie należy utożsamiać wszystkich katolickich Kościołów wschodnich z Kościołami unickimi, ponieważ pojęcia te nie są wymienne. Z jednej strony istnieją katolickie Kościoły wschodnie, które formalnie nigdy nie zerwały łączności ze Stolicą Apostolską, więc i formalna unia kościelna nie była potrzebna (np. maronici, których łączność z Rzymem potwierdzono w 1182, lub Kościół italo-grecki), z drugiej strony podpisywane są obecnie akty unii z Kościołami tradycji łacińskiej (np. Administratura Apostolska Św. Jana Marii Vianney'a w Campos dos Goytacazes posługująca się rytem trydenckim).

Ponadto istnieją niekatolickie Kościoły unickie - Kościół ewangelicko-unijny.

Wybrane Kościoły unickie

* Kościół katolicki obrządku koptyjskiego - unia zawarta została w 1814

* Kościół katolicki obrządku etiopskiego - 1431

* Syromalankarski Kościół katolicki - 1930

* Kościół katolicki obrządku ormiańskiego - 1195

* Kościół chaldejski - 1245

* Syromalabarski Kościół katolicki - 1599

* Kościół melchicki - 1709

* Grecki Kościół katolicki - 1911

* Słowacka cerkiew greckokatolicka - 1771

* Ukraińska Cerkiew greckokatolicka - 1596

* Bractwo Świętego Piotra - 1988

Prozelityzm (gr. prosēlytos obcy, przybysz) - nawracanie innych na swoją wiarę.

We współczesnym dialogu ekumenicznym, termin ten nabrał negatywnego, na poły politycznego znaczenia w odniesieniu do działalności chrześcijan, mającej na celu pozyskanie wyznawców z innych wspólnot chrześcijańskich poprzez przekupstwo, zastraszenie czy zewnętrzny przymus.

Problem prozelityzmu jest szczególnie często podnoszony przez prawosławnych - oskarżenia o prozelityzm, pod adresem kościoła katolickiego, padają zwłaszcza ze strony rosyjskiej cerkwi prawosławnej. Problem ten pojawia się również we wzajemnych relacjach innych wyznań

W wydanej 14 grudnia 2007 przez Kongregację Nauki Wiary "Nocie doktrynalnej na temat niektórych aspektów ewangelizacji" mówi się, że prozelityzm rozumiany jako niezdrowy przymus do zmiany wyznania jest czymś, co nie powinno mieć miejsca w chrześcijańskiej ewangelizacji. Jednak nie można mówić o prozelityzmie (w negatywnym tego słowa znaczeniu), gdy "chrześcijanin niekatolik, z przyczyn sumienia i przekonany o prawdzie katolickiej, prosi o wejście w pełną jedność z Kościołem katolickim". Pochwala się za to prozelityzm oparty na wzajemnym dialogu i dążeniu do prawdy.

Kościół partykularny (nazywany także kościołem lokalnym lub miejscowym) - termin stosowany przez katolickie prawo kanoniczne jako synonim diecezji/ archidiecezji.

Termin kościół partykularny związany jest ze znaczeniem diecezji jako wspólnoty ochrzczonych wiernych, pozostających pod władzą biskupa miejsca. Natomiast termin diecezja wiąże się głównie z terytorium kanonicznym, na którym mieszkają członkowie kościoła partykularnego i które pozostaje pod administracją biskupa tegoż kościoła. W Kościele Katolickim możliwe jest wymienne stosowanie nazw "oddiecezjalnych" i "odkościelnych". Np. archidiecezja rzymska zwana jest dość często Świętym Kościołem Rzymskim, a arcybiskup metropolita gnieźnieński zwany był w dobie staropolskiej arcybiskupem Świętego Kościoła Gnieźnieńskiego.

PRAWOSŁAWIE

Doktryna ortodoksyjnego (gr. orthodoxos - prawdziwie, prawidłowo wierzący) Kościoła chrześcijańskiego - jednej z dwóch grup Kościołów, obok Kościoła rzymskokatolickiego, powstałych w wyniku rozłamu w Kościele chrześcijańskim z 1054 roku (tzw. schizmy wschodniej, lub - co uznaje się za historycznie bardziej uzasadnione - schizmy wielkiej).

Charakterystyka prawosławia

Doktryna prawosławia opiera się na dekretach siedmiu pierwszych soborów powszechnych i przekazach ojców Kościoła. Nie uznaje ustanowionego po tzw. "schizmie wschodniej" (wielkiej) w Kościele zachodnim prymatu jurysdykcyjnego biskupa Rzymu, opierając się na tradycji Kościoła starożytnego, który zakładał pojęcie kościoła jako wspólnoty opartej na równości jego członków; dogmatu o "Filioque", czyli pochodzenia Ducha Świętego od także Syna (teologowie prawosławni tłumaczą, że Bóg Ojciec, jest jedynym źródłem i Syna, i Ducha Świętego, wywodząc to od ponadczasowego pochodzenia Ducha Świętego, zob. J 15, 26: "Kiedy zaś przyjdzie Pocieszyciel, którego poślę wam od Ojca, Duch Prawdy, który od Ojca pochodzi, on będzie świadczył o mnie". Dlatego Bazyli Wielki napisał "Bóg jest jeden bo Ojciec jest jeden"); odrzuca też ideę odpustu, czyśćca, dogmat o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny), dogmat o Wniebowzięciu Matki Boskiej (dwa ostatnie to nowe elementy wprowadzone do nauki kościoła rzymskokatolickiego w XIX i XX wieku), nauczanie o grzechu pierworodnym Augustyna z Hippony oraz celibat niższego duchowieństwa (diakonów i prezbiterów). Dogmat o Niepokalanym Poczęciu, według teologów Kościoła prawosławnego, zakłada bezgrzeszność Matki Bożej, podczas gdy jedynym bezgrzesznym był sam Jezus Chrystus. Zakłada się także, iż Matka Boska zakończyła swoje ziemskie bytowanie w sposób ludzki, dołączając do swojego Syna w Niebie przez Zaśnięcie (uznawane także przez doktrynę Kościoła rzymskokatolickiego).

Ważnym w Kościele prawosławnym jest fakt znaczącej odmienności eklezjalno-liturgicznej, konkretnie w pojmowaniu Kościoła jako wspólnoty soborowej (scs. sobornost'), co wyklucza prymat jakiegokolwiek biskupa (także papieża), a co za tym idzie uznanie jego nieomylności w sprawach wiary i moralności (co postuluje KRK w uchwalonym na Vaticanum I dogmacie). Wiąże się to z rozumieniem każdego człowieka jako istoty omylnej i błądzącej. Istnieją również różnice w pojmowaniu życia duchowego i sakramentalnego (choć uznaje się często obecnie tożsame rozróżnienie siedmiu sakramentów, jakkolwiek nie jest to prawo w sensie dogmatycznym). Kościół prawosławny uważa się za jedynego "depozytariusza wiary" oraz za jedyny ściśle trzymający się Tradycji Ojców Kościoła, powołanego przez Jezusa Chrystusa.

Strukturę Kościoła tworzą cztery starożytne patriarchaty (składowe dawnej pentarchii) - konstantynopolitański (nazywany ekumenicznym; biskup tego miasta ma tytularne pierwszeństwo primus inter pares w prawosławiu), jerozolimski, antiocheński i aleksandryjski, pięć późniejszych patriarchatów: rosyjski (moskiewski, od 1589), gruziński, bułgarski, rumuński (od 1925), serbski i 6 kościołów autokefalicznych (niezależnych): polski, grecki, cypryjski, albański, czesko-słowacki i amerykański).

Sobór Wasyla Błogosławionego w Moskwie, jedna z wizytówek rosyjskiego prawosławia

W prawosławiu duże znaczenie mają autonomiczne, podlegające biskupom klasztory, nazywane monasterami (te o szczególnie wysokiej randze, podlegające patriarsze to monastery tzw. stauropigalne). W prawosławiu istnieje silna tradycja dużej autonomii organizacyjnej - tzw. autokefalia (od gr. auto i kephalos - głowa).

Autorytetem zdolnym ogłaszać prawdy dogmatyczne jest tylko sobór powszechny, aczkolwiek istnieją też pewne prawdy przyjęte po zakończeniu ostatniego z Soborów, które zostały uznane przez całą Cerkiew. Przykładem jest doktryna św. Grzegorza Palamasa o niestworzonej naturze łaski, ponieważ cerkiew wierzy, że każde twierdzenie usprawiedliwia się jedynie zaakceptowane przez całą wspólnotę kościoła - taką aprobatę muszą uzyskać także uchwały soborów. Jednak nie były to zwykle ustalenia o randze dogmatu tych z okresu patrystycznego (Ojców Kościoła), a raczej porządkujące i dostosowujące Kościół do nowych warunków (tj. z zakresu prawa kanonicznego). Ilość prawd dogmatycznych w Cerkwi Prawosławnej jest o wiele mniejsza niż w katolicyzmie. Twierdzi się, że dogmatyzować należy tylko prawdy zagrożone - ta zasada tłumaczy, dlaczego nie zapisano w dogmatach nowych tez mariologicznych (jak Wniebowzięcie NMP). Stąd wszystkie dogmaty w prawosławiu, również dotyczące Bogurodzicy, mają charakter chrystocentryczny (dowodzą bóstwa Chrystusa). Dogmaty Soborów Powszechnych uznawane są przez całą Cerkiew jako stałe, niezmienne części wiary, o wiele więcej jednak występuje tu teologumenów (prywatnych, dopuszczalnych ale nie obowiązkowych opinii teologicznych), które pozostawiają wiele spraw otwartych (np. nie neguje się Wniebowzięcia Matki Boskiej, ale też nie widzi się potrzeby podniesienia do rangi dogmatu). Kościół prawosławny nie wykazuje potrzeby dogmatyzacji wiary w takim stopniu jak katolicki, zostawiając wiele spraw natury moralnej i etycznej do indywidualnego rozpatrzenia na poziomie wierny-opiekun duchowy. To właśnie tłumaczy brak oficjalnego stanowiska Cerkwi w sprawie np. antykoncepcji, a zauważa się głosy zezwalające na nią przy pewnych okolicznościach.

Liturgia

Prawosławie uznaje liturgikę za istotną formę przekazu wiary, zgodnie z zasadą lex orandi lex credendi (łac. "reguła modlitwy jest regułą wiary"). Do tradycji liturgicznych należą gesty oraz czynności, wyjątkiem są tylko słowa padające w trakcie nabożeństwa.

Ksiądz prawosławny (prezbiter) w stroju liturgicznym

Wynika to z podwójnego rozumienia określenia prawosławny - ktoś kto prawidłowo rozpoznaje Boga, ale jednocześnie ten, który w sposób prawidłowy oddaje mu chwałę (scs. sławit', gr. doxios) podczas nabożeństw.

Najważniejszym obrządkiem w Cerkwi prawosławnej jest obrządek bizantyjski, ale dopuszcza się również inne (np. koptyjski lub tzw. ryt zachodni oparty o anglikańską The Book of Common Prayer). Istnieją wspólnoty prawosławne na Zachodzie, które uznają, że właściwe jest dla nich używanie obrządków zachodnich, takich jak ryt trydencki.

Doba liturgiczna w prawosławiu rozpoczyna się wieczorem, wraz z scs. wieczernią, czyli Nieszporami, poprzedzonymi Noną - 9. godziną kanoniczną (scs. 9. czas), odpowiadającej godzinie 15 po południu. Po kolacji następuje Wielka (w okresie Wielkiego postu wraz z Kanonem św. Andrzeja z Krety) lub Mała Kompleta (scs. powieczerije). O północy rozpoczyna się Nokturn (scs. połunoszcznica), praktykowany współcześnie jedynie w monasterach. Następnie, przed wschodem słońca, rozpoczyna się Jutrznia, zakończona Prymą - pierwszą godziną kanoniczną (scs. pierwszy czas), odpowiadającą godzinie 7 rano. Boską Liturgię Eucharystyczną poprzedza Tercja (scs. trzeci czas) i Seksta (scs. szósty czas), czyli trzecia i szósta godzina kanoniczna, odpowiadająca godzinie 9 i 12. Eucharystia kończy dzień liturgiczny.

Patena (scs. diskos) z oddzielonymi podczas proskomidii cząsteczkami, które zostaną następnie wrzucone do kielicha

Rodzaje sprawowanych Świętych Liturgii:

* Liturgia Jana Złotoustego - odprawiana w większość dni w roku, i w soboty Wielkiego postu;

* Liturgia św. Bazylego Wielkiego - odprawiana w niedziele Wielkiego Postu, w Boże Narodzenie, Św. Bazylego;

* Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów (Liturgia papieża Grzegorza Wielkiego) - odprawiana we środy i piątki wielkiego postu;

* Liturgia św. Jakuba - wg starożytnego rytu, odprawiana w dniu Św. Jakuba w katedrach.

* Liturgia św. Marka - sprawowana przez prawosławnych Koptów

Ikony

Innym ważnym sposobem wyrażania tradycji jest sztuka. Ikona ma znaczenie nie tylko przedstawiające, jest także objawieniem Boga. Z tego powodu pisarze Ikon nie mają pełnej swobody twórczej i muszą uwzględniać ważne aspekty religijne swojego dzieła. W szczególności istotne jest, żeby ikonograf (scs. ikonopisiec) był dobrym wiernym Kościoła, a sam akt twórczy był poprzedzony spowiedzią i przyjęciem eucharystii. Tworzenie Ikony jest modlitwą, stąd Ikonę się "pisze" a nie "maluje". Używa się kanonów barw i sposobów przedstawień ustalonych już w pierwszym wieku po Chrystusie.

Ikony są częścią tradycji prawosławia na równi z Biblią, soborami, ojcami Kościoła, liturgią i kanonami. Nazywa się je objawieniem bożym przedstawionym za pomocą kreski i barwy, jak w Piśmie Świętym słowem. Kościół prawosławny uznaje je wszystkie za pochodzące od Ducha Świętego oraz nawzajem ze sobą powiązane. Podobnie powiązana jest prawosławna teologia i mistycyzm, miłość Boga i ludzi, a także osobista wiara poszczególnych członków Kościoła i liturgia nabożeństw. Ta jedność jest traktowana jako podstawowy warunek prawidłowego życia duchowego Kościoła. Według Ewagriusza prawdziwa modlitwa jest równoznaczna z uprawianiem teologii, zaś św. Maksym stwierdził, że teologia pozbawiona rzeczywistego przeżycia mistycznego, jest teologią demonów.

Prawo kanoniczne

W Kościele prawosławnym kanony związane z organizacją i dyscypliną były ustalane zarówno przez sobory powszechne jak i lokalne a także przez biskupów. Zbiory kanonów z komentarzami tworzyli w Bizancjum Teodor między innymi Balsamon, Zonaras. W 1800 r. ukazał się „Ster” (gr. Pedalion, cs. Kormczaja Kniga) świętego Nikodema ze Świętej Góry, który jest wzorcowym greckim komentarzem do kanonów.

Mimo że kanony są tylko doczesnymi regulacjami dogmatów, są ważne jako próba ich realizacji w zmiennych warunkach życia Kościoła i wiernych, i uznawane są pośrednio także za część tradycji.

Sobory powszechne

Według Kościoła prawosławnego prawdy wiary określone w ramach siedmiu ekumenicznych soborów powszechnych mają znaczenie równorzędne z Pismem Świętym, a więc są w nim autorytetem absolutnym.

Najważniejszy jest Nicejsko-Konstantynopolitański Symbol Wiary, wypowiadany w każdej sprawowanej Eucharystii oraz codziennie w trakcie nabożeństw Środka Nocy (gr. Mesonyktikon, cs. полунощница) i Powieczerza (gr. Apodeipnon, scs. повечерїе). Ponieważ sobory powszechne oficjalnie nie zaświadczały autorytetu Apostolskiego i Atanazjańskiego Wyznania Wiary, mają one mniejsze znaczenie. Wprawdzie Apostolskie Wyznanie Wiary (Skład apostolski) jest uznawane, ale nie jest wypowiadane w prawosławnych nabożeństwach, podobnie Atanazjańskie Wyznanie Wiary (Quicumque), które poza tym pojawia się czasem, (oczywiście bez Filioque), w Horologionie (scs. Czasosłow, Księdze Godzin Kanonicznych).

1. Sobór Nicejski I (325) - potępił arianizm, sformułował chrześcijańskie wyznanie wiary, uroczyście potwierdzono dogmat o Bóstwie Chrystusa.

2. Sobór Konstantynopolitański I (381) - uzupełnił wyznanie wiary (zwane także nicejsko-konstantynopolitańskim) do postaci Credo (czyli wyznania wiary) nicejsko-konstantynopolitańskiego, odmawianego podczas nabożeństw, potwierdzono wiarę w Ducha Świętego.

3. Sobór Efeski (431) - potępił nestorianizm, uznał, że Dziewicy Maryi przysługuje tytuł Matki Bożej (Θεοτόκος, gr. Theotokos). Ten i następne sobory nie są uznawane przez Kościół asyryjski.

4. Sobór Chalcedoński (451) - odrzucił monofizytyzm, sformułował doktrynę o dwóch naturach Chrystusa: boskiej i ludzkiej.

5. Sobór Konstantynopolitański II (553) - potwierdził doktryny i kanony poprzednich soborów, potępił nowe pisma heretyckie.

6. Sobór Konstantynopolitański III (680-681) - potępił monoteletyzm.

* Sobór w Trullo (692) - był przedłużeniem poprzedniego soboru, znany również jako piąto-szósty (Quinisext/Penthekte). Zajął się gł. sprawami administracji i dyscypliny kościelnej - nie uczestniczyli w nim biskupi Zachodu i jego kanony nie są uznawane przez Kościół katolicki. Prawosławni traktują go jako część szóstego Soboru Powszechnego.

7. Sobór Nicejski II (787) - potępił ikonoklazm i uznał za słuszny kult ikon i relikwii.

Późniejsze sobory

Po siedmiu soborach powszechnych, tj. od 787 r., prawosławie kształtowało się pod wpływem soborów lokalnych (w których brali udział tylko niektórzy patriarchowie lub były zwoływane przez autokefalie) i listów oraz wyznań wiary poszczególnych biskupów. Nie są one uznawane za nieomylne, lecz jeśli przyjmuje je reszta Kościoła, to ich ranga wzrasta niemal do autorytetu prawd ogłoszonych przez sobory powszechne. W odróżnieniu jednak od prawd wiary soborów powszechnych, mogą być poprawiane lub uznawane tylko w pewnych częściach. Najważniejsze z tych dokumentów to:

1. Encyklika św. Focjusza (867).

2. Sobór Konstantynopolitański IV (879-880) - zrehabilitował i przywrócił patriarchę Focjusza na zajmowane stanowisko, początkowo uznany na Zachodzie jako powszechny, następnie podtrzymano opinię o błędach Focjusza.

3. Pierwszy list Michała Cerulariusza do Piotra z Antiochii (1054).

4. Sobór Konstantynopolitański V (1341-1351) - uznał ortodoksyjność nauki Grzegorza Palamasa o hezychazmie i przebóstwieniu człowieka (tzw. spory hezychastyczne) i potępił nauki inspirowanego zachodnią filozofią Barlaama z Kalabrii.

5. Encyklika św. Marka z Efezu (1440-1441).

6. Wyznanie Wiary Gennadiusza, patriarchy Konstantynopola (1455-1456).

7. Odpowiedzi udzielone luteranom przez patriarchę Jeremiasza II (1573-1581).

8. Wyznanie Wiary Mitrofana Kritopoulosa (1625).

9. Prawosławne Wyznanie Wiary Piotra Mohyły w wersji poprawionej (uznane przez sobór w Jassach w 1642).

Współcześnie wielu uczonych z kręgu prawosławia odrzuca stosowaną do nich (zwłaszcza do pozycji 5.-9.) nazwę "Księgi Symboliczne".

Tradycja Święta: źródło prawosławnej wiary

Tradycja w prawosławiu ma szczególne znaczenie, a w jej skład wchodzi Pismo Święte, Symbole Wiary, postanowienia soborów powszechnych i dokumenty pochodzące od ojców Kościoła, kanony, księgi liturgiczne oraz ikony, rozumiane jako spójny system religijny. Tradycja ustna pojmowana jest czasem przez inne wyznania oddzielnie od tradycji pisanej, czyli Biblii. Przyjmują ten punkt widzenia niektórzy wierni prawosławni, inni jednak przypominają, że są one częścią tego samego dziedzictwa. Jednocześnie trzeba pamiętać, że waga różnych elementów Tradycji nie jest w prawosławiu jednakowa.

Kościół prawosławny uznaje za swoje zadanie odczytywać, przeżywać i przekazywać tradycję chrześcijańską bez uszczerbku. Należy odróżnić tak określoną tradycję od tradycji ludzkich, zwyczajów, które niekoniecznie muszą być prawdziwe, dlatego współcześni prawosławni starają się badać przeszłość i przyjmować ją krytycznie, i uznają, że mogą być w tym pomocne kontakty z zachodnim chrześcijaństwem. Twórcze odczytywanie tradycji wynika także z konieczności jej bezpośredniego przeżywania.

W prawosławiu dominuje teologia apofetyczna, głosząca, że Boga nie da pojąć się rozumowo i pojęciowo, można go jedynie odczuwać. Stąd brak w prawosławiu dyskusji i polemik na temat istoty Boga.

Filioque (łac. i [od] Syna) - sformułowanie zawarte w katolickiej i protestanckiej wersji wyznania wiary (Credo): część zdania qui ex Patre Filioque procedit - "który od Ojca i Syna pochodzi". Formuła ta odzwierciedla dogmat o pochodzeniu Ducha Świętego od dwóch innych osób boskich - Boga Ojca i Syna Bożego i podkreśla równorzędność wszystkich trzech osób boskich w Trójcy Świętej.

Analizując problem Filioque należy wyraźnie odróżnić samo sformułowanie od dogmatu, który się za nim kryje.

Istotna dla teologii fundamentalnej kwestia pochodzenia Ducha Świętego w pierwszych wiekach chrześcijaństwa nie wywoływała większych kontrowersji. Dla starożytnych Ojców Kościoła było pewne, że Duch Święty pochodzi od Boga Ojca. To, czy pochodzi również od Syna Bożego, było mniej pewne, jednak żaden teolog tego oficjalnie nie zakwestionował. W nicejsko-konstantynopolitańskim wyznaniu wiary nie ma wzmianki o pochodzeniu Ducha Świętego od Syna Bożego, czyli słowa Filioque - skoro kwestia pochodzenia Ducha Świętego nie nastręczała problemów teologicznych, nie było potrzeby ujmować jej w wyznaniu wiary.

Jednak już niedługo później na Wschodzie i na Zachodzie zapanowały odmienne prądy teologiczne, w ramach których pojawiło się odmienne podejście do problemu pochodzenia Ducha Świętego. Zachodnia teologia za czasów Karola Wielkiego w drodze rozumowań opartych na Piśmie Świętym doszła do wniosku, że Duch Święty pochodzi również od Syna Bożego. Pogląd ten z czasem utrwalił się w kościele rzymskim i stał się w nim dogmatem wiary, zatwierdzonym na soborach laterańskim (1215), lyońskim (1274) i florenckim (1439). Wschodnia teologia, unikająca ścisłych definicji i rozstrzygających twierdzeń odnośnie prawd wiary, nie wypowiedziała się zdecydowanie również na ten temat. Nie jest zgodny z prawdą rozpowszechniony pogląd, że greccy teologowie negowali pogląd o pochodzeniu Ducha Świętego od Ojca i Syna. Przeciwnie - część z nich wprost wyznawała ten pogląd, zaś niemal wszyscy byli gotowi przyjąć kompromisową formułę, że Duch Święty pochodzi od Ojca "przez Syna".

Kolejnym etapem rozwoju kontrowersji wokół Filioque stał się okres walki kościoła ortodoksyjnego z herezjami antytrynitarnymi - negującymi istnienie Trójcy Świętej lub jej kształt przyjęty w ortodoksyjnej nauce, oraz subordynacjonistycznymi - poszukującymi hierarchii wśród osób boskich. Brak wyraźnego poglądu o pochodzeniu Ducha Świętego od obu pozostałych osób boskich stał się dla heretyków asumptem do poglądu o podporządkowaniu tej osoby pozostałym. Naturalną reakcją Kościoła było szerzenie ortodoksyjnej nauki o równości osób boskich, a więc i o pochodzeniu Ducha Świętego. Narzędziem tej walki stało się między innymi wyznanie wiary uzupełnione o stwierdzenie, że Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna.

Potrzeba tej walki znacznie ostrzej objawiła się na Zachodzie, gdzie na większości terenów wyznaniem panującym stała się najbardziej masowa z herezji antytrynitarnych - arianizm. Dlatego Filioque najpierw pojawiło się w wyznaniu wiary kościoła wizygockiej Hiszpanii, gdzie oficjalnie zostało zatwierdzone przez trzeci synod w Toledo w 589. Na synodzie we Friuli w 796 zatwierdził Filioque kościół Królestwa Longobardów. W 809 zatwierdził je synod w Akwizgranie. Postanowienia tego ostatniego synodu zostały zatwierdzone przez papieża Leona III, który, akceptując pogląd, nie zgodził się na oficjalne wprowadzenie Filioque do wyznania wiary. Na używanie Filioque naciskali jednak kolejni cesarze karolińscy i ottońscy, którzy upatrywali w nim oznaki niezależności kościoła Zachodu od swych wielkich konkurentów - cesarzy Bizancjum. Wbrew postawie kolejnych papieży, dodatek utrwalił się w całym kościele Zachodu. Dopiero w 1014 papież Benedykt VIII uległ żądaniu cesarza Henryka II i zezwolił na odmawianie wyznania wiary z Filioque podczas jego mszy koronacyjnej. Od tego czasu, mimo oporu poszczególnych ośrodków myśli teologicznej (ostatnim z nich była paryska Sorbona, gdzie jeszcze w połowie XIII wieku odmawiano wyznanie wiary w pierwotnym brzmieniu), wyznanie wiary z Filioque stało się na Zachodzie powszechne do tego stopnia, że poczytywano je za prawidłowe, pierwotne, ustalone przez sobory.

Jak można się spodziewać, praktyka ta wywoływała zastrzeżenia ze strony strzegącego ortodoksji kościoła Wschodu - w najlepszym razie zarzucano łacinnikom samowolną zmianę uświęconego przez sobór wyznania wiary, w najgorszym - herezję. Wschód zachował bowiem wyznanie wiary w treści ustalonej przez pierwsze sobory. Paradoksalnie, wierni kościoła Zachodu byli przekonania, że to ich wyznanie jest prawidłowe, zaś Grecy samowolnie usunęli z niego Filioque. Taki zarzut stawiał Grekom np. kardynał Humbert da Silva Candida podczas sporów w 1054.

W okresie definitywnego rozłamu obu gałęzi Kościoła powszechnego (IX-XI wiek) problemowi pochodzenia Ducha Świętego nadano rangę naczelnej kontrowersji miedzy teologiami Wschodu i Zachodu. Kościół i Cerkiew zarzucały sobie wzajemnie herezję z powodu przyjęcia lub nieprzyjęcia tego dogmatu. Z powodu tej herezji od 1014 kościół konstantynopolitański nie wpisywał do dyptychów kolejnych papieży. Jednakże przy obu próbach pojednania w drodze unii, na soborze lyońskim II w 1274 i na soborze florenckim w 1439, strona prawosławna nie miała trudności z przyjęciem dogmatu w kształcie sformułowanym przez kościół Zachodu. Należy podkreślić, że warunkiem unii nie było wprowadzenie Filioque do wyznania wiary, lecz przyjęcie dogmatu o pochodzeniu Ducha Świętego. Osobną kwestią było tło polityczne tych Soborów (zagrożenie atakiem muzułmanów w Bizancjum), które stawiało Kościół prawosławny pod ścianą. Obie Unie prawosławie odrzuciło, jako niezgodne z Tradycją i nauczaniem Ojców Kościoła.

Spór Wschodu z Zachodem wokół Filioque miał więc za podstawę nie tyle treść dogmatu, który ta formuła ujmuje, lecz wprowadzenie jej do wyznania wiary, a zwłaszcza sposób, w jaki się w nim pojawiła. Zarzut ten sprowadza się do tego, że wyznanie wiary sformułowane przez sobór powszechny może zostać zmienione tylko przez ten sobór, reprezentujący cały Kościół, zaś samowolne uzupełnienia przez kościoły lokalne są niedopuszczalne.

W ostatnich dekadach, pod wpływem postaw ekumenicznych w podzielonych Kościołach, spór o Filioque stracił na ostrości. Jan Paweł II, celebrując msze z udziałem prawosławnych, odmawiał Credo bez Filioque.

Patriarcha Konstantynopola - Konstantynopol stał się siedzibą patriarchy w 381, gdy do czterech dotychczasowych stolic patriarszych - Rzymu, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy - Sobór Konstantynopolitański I dodał piątą: Nowy Rzym (gr. Nea Roma), czyli Konstantynopol, sytuując ją jako drugą w hierarchii patriarchatów. Ustanowienie stolicy patriarszej w Konstantynopolu było wynikiem zabiegów biskupów tego miasta, dotychczas skromnych sufraganów Heraklei. Wśród hierarchii, wiernych i cesarzy przeważył pogląd, że skoro dotychczasowe Bizancjum, którego znaczenie wynikało "tylko" z ruchu handlowego przez Bosfor, stało się stolicą wschodniej części Cesarstwa, to powinno zostać wyniesione do rangi równej Rzymowi - starej stolicy. Mimo przeciwdziałania papieży kolejne sobory powszechne przyznały biskupom Konstantynopola godność patriarszą i wydzieliły im kanoniczne terytorium, składające się ostatecznie z całej europejskiej części Cesarstwa Wschodniorzymskiego, diecezji Ilirii (należącej do cesarstwa zachodniorzymskiego) i całej Azji Mniejszej.

Patriarchowie Konstantynopola objęli przewodnią rolę w kościele wschodniej części cesarstwa rzymskiego, który później stał się Cerkwią prawosławną. Na osiągnięcie tej pozycji złożyło się kilka czynników. Pierwszym (chronologicznie) było to, że cesarze bizantyjscy faworyzowali patriarchów rezydujących w ich stolicy, którzy też naturalną koleją rzeczy mieli największe możliwości działania u tronu. Dalej: pozostałe patriarsze stolice Wschodu, Aleksandria, Antiochia i Jerozolima, wcześnie znalazły się pod władzą muzułmanów, co automatycznie odebrało im wiele z ich pierwotnego znaczenia - przestały być jakakolwiek konkurencją dla Konstantynopola. Po upadku Konstantynopola znaczenie jego patriarchów, paradoksalnie, jeszcze wzrosło, ponieważ w systemie millet, zgodnie z którym Turcy osmańscy urządzili swoje państwo, patriarcha konstantynopolitański został uznany za głowę całego rum millet ("narodu rzymskiego" - wiernych cerkwi prawosławnej), z czym wiązała się pewna władza świecka, a przede wszystkim fiskalna i finansowa. Uzależnienie patriarchów Antiochii, Aleksandrii i Jerozolimy od patriarchy Konstantynopola doszło do tego stopnia, że niektórzy z nich rezydowali w Konstantynopolu, a nie w swoich stolicach.

Wszystko to działo się w warunkach nieustannego konfliktu z Rzymem, który tlił się od początku istnienia patriarchatu, niekiedy otwarcie, innym razem tylko w formie nieprzychylnej postawy wobec "łacinników". Przejawami tego konfliktu były zwłaszcza schizmy: akacjańska (482-519), focjańska (867-893) i ostatnia, nie zakończona jak dotąd, wielka schizma wschodnia (1054). Patriarchowie Konstantynopola konsekwentnie odmawiają papieżom w Kościele prymatu innego, niż honorowy, uważając siebie, patriarchów ekumenicznych, za równych "papieżom rzymskim".

Zarówno wrogość wobec Rzymu, jak i władza nad całym prawosławiem wydają się słabnąć od początku XX wieku. Po upadku Imperium Osmańskiego upadła świecka władza patriarchów. W obecnej strukturze cerkwi prawosławnej dominują partykularne cerkwie autokefaliczne, niezależne jurysdykcyjnie od patriarchy ekumenicznego, a tylko uznające jego zwierzchnictwo duchowe. W cerkwi osłabł wpływ kultury greckiej, a i Konstantynopol przestał być jej ośrodkiem. 7 grudnia 1965 papież Paweł VI i patriarcha Atenagoras I odwołali wzajemne klątwy rzucone jeszcze w 1054. Stosunki między Rzymem a Konstantynopolem uległy po tym fakcie ogólnemu ociepleniu, choć nie doszło jeszcze do interkomunii ani do wypracowania wspólnego stanowiska w sprawach wiary. Najdalszym krokiem w tym kierunku pozostaje prawosławno-katolicka Deklaracja z Balamand z 1993.

Poza patriarchą prawosławnym, od 1461 w Konstantynopolu rezyduje jeszcze ormiański patriarcha Konstantynopola, jeden ze zwierzchników Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego. Nie ma natomiast w Konstantynopolu patriarchy łacińskiego (katolickiego). Jedynym okresem w dziejach, gdy w Konstantynopolu rezydowali patriarchowie łacińscy, pozostaje okres Cesarstwa Łacińskiego (1204-1261) (prawosławni patriarchowie konstantynopolitańscy rezydowali wtedy, wraz z dworem cesarskim, w Nicei). Później był to urząd tytularny, sprawowany przez jednego z urzędników Kurii Rzymskiej, zniesiony w 1964.

Prawosławny patriarcha Aleksandrii - jeden z patriarchów w Kościołach Wschodnich, czasem jest nazywany greckim patriarchą Aleksandrii dla odróżnienia od koptyjskiego patriarchy Aleksandrii. Ustanowiony w 381 r. W latach 1215-1964 istniał również łaciński patriarchat Aleksandrii.

Biskupi Aleksandrii

* 43-63 - Marek Ewangelista

* 61-82 - Anian

* 83-95 - Awil

* 96-106 - Kedron

* 106-118 - Prim

* 118-129 - Justus

* 131-141 - Eumenes

* 142-152 - Marcjan

* 152-166 - Keladion

* 167-178 - Agrypin

* 178-189 - Julian

* 189-232 - Demetriusz

* 232-248 - Heraklas

* 248-264 - Dionzy

* 265-282 - Maksym

* 282-300 - Teonas

* 300-311 - Piotr I

* 312-313 - Achill

* 313-328 - Aleksander I

* 328-339 - Atanazy I

* 339-346 - Grzegorz z Kapadocji

* 346-373 - ponownie Atanazy I

* 373-380 - Piotr II

Patriarchowie Aleksandrii

* 380-385 - Tymoteusz I

* 385-412 - Teofil I

* 412-444 - Cyryl I

* 444-451 - Dioskur I

* 460-475 - Tymoteusz III

* 477 - Piotr III

* 477-482 - ponownie Tymoteusz III)

* 482 - Jan I

* 482-489 - ponownie Piotr III

* 489-496 - Atanazy II

* 496-505 - Jan II

* 505-516 - Jan III

* 516-517 - Dioskur II

* 517-535 - Tymoteusz IV

* 535-536 - Teodozy

* 537-540 - Paweł

* 541-551 - Zoilus

* 551-569 - Apolinariusz

* 569-579 - Jan IV

* 581-607 - Eulogiusz

* 607-609 - Teodor

* 610-619 - Jan V

* 621-631 - Jerzy I

* 631-643 - Cyrus

* 643-651 - Piotr IV

* Coadjutor - Teodor II

* Coadjutor - Piotr V

* Coadjutor - Piotr VI

* Coadjutor - Teofil II

* Coadjutor - Onopsus

* 727-768 - Kosma I

* 768-813 - Politianus

* 813-817 - Eustacjusz

* 817-841 - Krzysztof I

* 841-860 - Sofroniusz I

* 860-870 - Michał I

* 870-903 - Michał II

* 907-932 - Christodulos

* 932-940 - Eutychiusz

* 941 - Sofroniusz II

* 941-954 - Izaak

* 954-960 - Job

* 963-1000 - Eliasz I

* 1000-1010 - Arseniusz

* 1010-1020 - Teofil

* 1021-1051 - Jerzy II

* 1052-1059 - Leon

* 1059-1062 - Aleksander II

* 1062-1100 - Jan VI

* 1100-? - Eulogiusz

* ? - Sabbas

* ? - Cyryl II

* ?-1116 - Teodozy II

* 1116-1171 - Sofroniusz III

* 1171-1175 - Eliasz II

* 1175-1180 - Eleuteriusz

* 1180-1209 - Marek III

* 1210-1243 - Mikołaj I

* 1243-1263 - Grzegorz I

* 1263-1276 - Mikołaj II

* 1276-1316 - Atanazy III

* 1316-1354 - Grzegorz II

* 1354-1366 - Grzegorz III

* 1366-1385 - Nifon

* 1385-1389 - Marek IV

* 1289-1398 - Mikołaj III

* 1398-1412 - Grzegorz IV

* 1412-1417 - Mikołaj IV

* 1417-1425 - Atanazy IV

* 1425-1435 - Marek V

* 1435-1459 - Filoteusz

* 1459-1484 - Marek VI

* 1484-1486 - Grzegorz V

* 1486-1567 - Joachim

* 1569-1590 - Sylwester

* 1590-1601 - Melecjusz I

Patriarcha Antiochii - tradycyjny tytuł przysługujący biskupowi Antiochii.

W wyniku podziałów w kościele można mówić o następujących patriarchach Antiochii:

Lista patriarchów Antiochii (początkowo wspólna)

W wyniku schizmy różne grupy powołały własnych patriarchów:

Arianie:

  • Euzoius (361-378)

  • Dorotheos (378-381)

Grupa Meletiusza:

Największa grupa, nie uznana przez patriarchów Rzymu i Aleksandrii:

  • Meletiusz (patriarcha Antiochii) (362-381)

  • Flawian I (patriarcha Antiochii) (381-404), uznany przez Rzym i Aleksandrię w 399

  • Porfirusz (patriarcha Antiochii) (404-412)

  • Aleksander (patriarcha Antiochii) (412-417), w 415 zakończył schizmę.

Grupa Eustatiusza:

Grupa uznana przez Rzym i Aleksandrię:

  • Paulinus (362-388)

  • Ewagriusz (388-393)

Po śmierci Ewagriusza nie wybrano nowego patriarchy. W 399 stracili poparcie Rzymu i Aleksandrii, lecz schizma trwała do 415.

Apolinaryści:

  • Witalis (patriarcha Antiochii) (376-?)

  • 417-428 - Teodotusz (patriarcha Antiochii)

  • 428-442 - Jan I (patriarcha Antiochii)

  • 442-449 - Domnus II (patriarcha Antiochii)

  • 449-455 - Maksymus II (patriarcha Antiochii)

  • 456-458 - Bazyli (patriarcha Antiochii)

  • 458-461 - Akacjusz (patriarcha Antiochii)

  • 461-465 - Martyriusz (patriarcha Antiochii)

  • 465-466 - Piotr Folusznik

  • 466-476 - Julian (patriarcha Antiochii)

  • 476-488 - (ponownie) Piotr Folusznik

  • 488-490 - Jan II (patriarcha Antiochii)

  • 490-495 - Stefan II (patriarcha Antiochii)

  • 495-496 - Kalandion (patriarcha Antiochii)

  • 496-498 - Palladiusz (patriarcha Antiochii)

  • 498-512 - Flawian II (patriarcha Antiochii)

  • 512-538 - Sewerusz (patriarcha Antiochii) (Sewerusz został odwołany przez kościół prawosławny w 518 i przebywał na wygnaniu w Egipcie, jednak kościół syryjsko-prawosławny uznawał go jako patriarchę do jego śmierci w 538)

Prawosławny patriarchat Jerozolimy - jeden z patriarchatów w Kościele prawosławnym, historycznie piąty po Konstantynopolu, Rzymie, Aleksandrii i Antiochii (tzw. pentarchia). Historia Kościoła Jerozolimy sięga czasów apostoła Jakuba Sprawiedliwego. W 451 r. Sobór Chalcedoński wyniósł biskupa Jerozolimy do godności Patriarchy. W latach 1099 - 1187, gdy Jerozolima znajdowała się w rękach krzyżowców, Patriarcha rezydował w Konstantynopolu.

Euzebiusz z Cezarei podaje, że do czasu oblężenia Żydów w Jerozolimie za panowania cesarza Hadriana nastąpiło po sobie kolejno 15 biskupów o rodowodzie hebrajskim. Wszyscy pochodzili z obrzezanych. Powstaje pytanie, dlaczego w tak krótkim czasie nastąpiło po sobie tylu biskupów. Niektórzy historycy proponują by listę stworzoną przez Euzebiusza traktować jako wykaz prezbiterów (starszych) jerozolimskich, spośród których wybierano biskupa.

1. Jakub brat Pański 30/33 - 62

2. Symeon I (Szymon) 70 - 99 (wg innych źródeł 106-107)

3. Justus 99 - 111

4. Zacheusz 111 - ?

5. Tobiasz ?

6. Beniamin I ? - 117

7. Jan I (Joachim?) 117 - ?

8. Mateusz I ?

9. Filip (Beniamin II?) ?

10. Seneka ?

11. Justus II ?

12. Lewi ?

13. Efrem I ?

14. Józef I ?

15. Juda (Judasz) ? - 134

Biskupi Jerozolimy narodowości rzymskiej

* Marek z Jerozolimy (134-?)

* Kasjan z Jerozolimy (?)

* Polibiusz z Jerozolimy (?)

* Maksym I z Jerozolimy (?)

* Julian I z Jerozolimy (?)

* Gajusz I z Jerozolimy (?)

* Symmach z Jerozolimy (?)

* Gajusz I z JerozolimyI (?-162)

* Julian II z Jerozolimy (162-?)

* Kapiton z Jerozolimy (?)

* Maksym II z Jerozolimy (?)

* Antonin z Jerozolimy (?)

* Walens z Jerozolimy (?)

Biskupi Jerozolimy narodowości greckiej

* Dolichian z Jerozolimy (?-185)

* Narcyz z Jerozolimy (185-?)

* Dios z Jerozolimy (?)

* Germanion z Jerozolimy (?)

* Gordius z Jerozolimy (?-211)

* Narcyz z Jerozolimy (ponownie) (?-231)

* Aleksander z Jerozolimy (231-249)

* Mazabanes z Jerozolimy (249-260)

* Hymenajos z Jerozolimy (260-276)

* Zabdas z Jerozolimy (276-283)

* Hermon z Jerozolimy(283-314)

* Makary I z Jerozolimy (314-333)

* Maksym III z Jerozolimy (333-348)

* Cyryl Jerozolimski (348-386)

* Jan II z Jerozolimy (386-417)

* Prauliusz z Jerozolimy (417-422)

* Juwenalios z Jerozolimy (422-451)

W 451 r. Wyniesienie do rangi patriarchy przez Sobór Chalcedoński

Patriarchowie Jerozolimy

* Juwenaliusz z Jerozolimy (Juwanalios)(422-458)

* Anastazy I (patriarcha Jerozolimy) (Anastazjusz) (458-478)

* Martyriusz (patriarcha Jerozolimy) (478-486)

* Sallustiusz (patriarcha Jerozolimy) (486-494)

* Eliasz I (patriarcha Jerozolimy) (494-516)

* Jan III (patriarcha Jerozolimy) (516-524)

* Piotr I (patriarcha Jerozolimy) (524-552)

* Makary II (patriarcha Jerozolimy) (552), (564-575)

* Eustachy (patriarcha Jerozolimy) (Eustachiusz) (552-564)

* Jan IV (patriarcha Jerozolimy) (575-594)

* Amos (patriarcha Jerozolimy) (594-601)

* Izaak (patriarcha Jerozolimy) (Isaakiusz) (601-609)

* Zachariasz (patriarcha Jerozolimy) (609-632)

* Modest (patriarcha Jerozolimy) (Modestus) (632-634)

* Sofroniusz I (patriarcha Jerozolimy) (634-638)

* ???

* Anastazy II (patriarcha Jerozolimy) (Anastazjusz) (?-706)

* Jan V (patriarcha Jerozolimy) (706-735)

* Teodor I (patriarcha Jerozolimy) (735-770)

* Eliasz II (patriarcha Jerozolimy) (770-797)

* Jerzy (patriarcha Jerozolimy) (797-807)

* Tomasz I (patriarcha Jerozolimy) (807-820)

* Bazyli (patriarcha Jerozolimy) (820-838)

* Jan VI (patriarcha Jerozolimy) (838-842)

* Sergiusz I (patriarcha Jerozolimy) (842-844)

* Salomon (patriarcha Jerozolimy) (Solomon) (844-860)

* Teodozjusz (patriarcha Jerozolimy) (862-878)

* Eliasz III (patriarcha Jerozolimy) (878-907)

* Sergiusz II (patriarcha Jerozolimy) (908-911)

* Leoncjusz (patriarcha Jerozolimy) (912-929)

* Atanazy I (patriarcha Jerozolimy) (Atanazjusz) (929-937)

* Christodolus I (patriarcha Jerozolimy) (?-937)

* Agathon (patriarcha Jerozolimy) (950-964)

* Jan VII (patriarcha Jerozolimy) (964-966)

* Chrystodulos II (patriarcha Jerozolimy) (966-969)

* Tomasz II (patriarcha Jerozolimy) (969-977)

* Józef II (patriarcha Jerozolimy) (980-983)

* Orestes (patriarcha Jerozolimy) (984-1005)

* Teofil I (patriarcha Jerozolimy) (Teofilus) (1012-1020)

* Nicefor I (patriarcha Jerozolimy) (Niceforus) (?)

* Joannicjusz (patriarcha Jerozolimy) (1020-1084)

* Sofroniusz II (patriarcha Jerozolimy) (?)

* Eutymiusz I (patriarcha Jerozolimy) (?-1084)

* Symeon II (patriarcha Jerozolimy) (Szymon) (1084-1106)

* Sawa (patriarcha Jerozolimy) (?)

* Jan VIII (patriarcha Jerozolimy) (1106-1156)

* Mikołaj (patriarcha Jerozolimy) (?)

* Jan IX (patriarcha Jerozolimy) (1156-1166)

* Nicefor II (patriarcha Jerozolimy) (Niceforus) (1166-1170)

* Leoncjusz II (patriarcha Jerozolimy) (1170-1190)

* Dosyteusz I (patriarcha Jerozolimy) (?-1191)

* Marek II (patriarcha Jerozolimy) (1191-?)

* Eutymiusz II (patriarcha Jerozolimy) (?-1223)

* Atanazy II (patriarcha Jerozolimy) (Atanazjusz) (1224-1236)

* Sofroniusz III( patriarcha Jerozolimy) (1236-?)

* Grzegorz I (patriarcha Jerozolimy) (?-1298)

* Tadeusz (patriarcha Jerozolimy) (?-1298)

* Atanazy III (patriarcha Jerozolimy) (Atanazjusz) (1313-1334)

* Grzegorz II (patriarcha Jerozolimy) (1332)

* Łazarz (patriarcha Jerozolimy) (Lazarus) (1334-1368)

* Arseniusz (patriarcha Jerozolimy) (?-1344)

* Doroteusz I (patriarcha Jerozolimy) (1376-1417)

* Teofil II (patriarcha Jerozolimy) (1417-1424)

* Teofan I (patriarcha Jerozolimy) (Teofanes) (1424-1431)

* Joachim (patriarcha Jerozolimy) (1431-1450)

* Teofan II (patriarcha Jerozolimy) (Teofanes) (1450-1452)

* Atanazy IV (patriarcha Jerozolimy) (Atanazjusz) (1452-1460)

* Jakub II (patriarcha Jerozolimy) (przed 1460)

* Abraham (patriarcha Jerozolimy) (1468)

* Grzegorz III (patriarcha Jerozolimy) (1468-1493)

* Marek III (patriarcha Jerozolimy) (1503)

{ *Łaciński Patriarchat Jerozolimy - patriarchat utworzony w 1099 r. po zdobyciu Jerozolimy przez krzyżowców. w miejsce patriarchatu prawosławnego. Po zdobyciu Jerozolimy przez Saladyna siedzibę patriarchy przeniesiono do Akki, a po jej upadku w 1291 r. na Cypr.

W 1342 r. patriarchat został zniesiony przez Klemensa VI, jednak zachowano tytuł Wielkiego Mistrza Grobu Świętego, nadawany przez papieża jednemu z rzymskich biskupów. W 1847 r. przywrócono łaciński patriarchat w Jerozolimie.

*Ormiański patriarcha Jerozolimy to jeden z patriarchów Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego, autonomiczny jurysdykcyjnie, jednak podległy duchowej zwierzchności Katolikosa Wszystkich Ormian rezydującego w Eczmiadzynie. Ormiański patriarchat Jerozolimy został powołany w 638 roku, kiedy Apostolski Kościół Ormiański rozpoczął mianowanie własnych patriarchów Jerozolimy.}

Rosyjska Cerkiew Prawosławna - kanoniczny Kościół prawosławny, obejmujący swoją jurysdykcją większość parafii prawosławnych na terenie Rosji, Białorusi i Ukrainy oraz innych państw byłego Związku Radzieckiego. Od 1990 do 2008 roku zwierzchnikiem Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej był Patriarcha Aleksy II.

W 988 roku chrześcijaństwo w jego wschodnim rycie przyjął kijowski książę Włodzimierz I. Data chrztu Rusi często jest uważana za początek samego Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Kościół stanowił początkowo metropolię w składzie Patriarchatu Konstantynopola i to właśnie patriarcha ekumeniczny dokonywał konsekracji głowy ruskiego prawosławia. Metropolita początkowo rezydował w Kijowie. Po najazdach tatarskich Kijów traci jednak swe polityczne znaczenie. W 1299 metropolita Maksym przenosi swoją siedzibę do Włodzimierza. W I połowie XIV wieku siedzibą ruskich metropolitów staje się Moskwa. W 1448 roku Kościół uzyskał niezależność od Patriarchatu Konstantynopolitańskiego (status autokefalii), a metropolita Jonasz tytuł Metropolity Moskwy i Wszechrusi. Działo się to zaledwie na 5 lat przed upadkiem Konstantynopola, toteż Moskwa zaczęła być postrzegana jako sukcesorka jego tradycji, co zrodziło pojęcie Trzeciego Rzymu.

Gruziński Kościół Prawosławny - jeden z kanonicznych kościołów prawosławnych, będący równocześnie jednym z najstarszych kościołów chrześcijańskich. Założony został w I w. n.e. przez apostoła Andrzeja, który powołał w Atskuri pierwsze na ziemiach gruzińskich chrześcijańskie biskupstwo. Z tego względu określany jest jako kościół apostolski (jego oficjalna nazwa brzmi Gruziński Kościół Prawosławny i Apostolski, gruz. ქართული მართლმადიდებელი და სამოციქულო ეკლესია , Kartuli Martlmadidebeli da Samocikulo Ek'lesia). Najwyższa władza w Kościele należy do Świętego Synodu, na którego czele stoi Katolikos-Patriarcha Całej Gruzji (od 1977 roku jest nim Eliasz II, który nosi równocześnie tytuł arcybiskupa Mcchety i Tbilisi).

Oprócz apostoła Andrzeja, który obok szerzenia ewangelii zapoczątkować miał silny kult Matki Boskiej, na terytorium Gruzji nauczali także apostołowie Szymon oraz Maciej. Niektóre źródła chrześcijańskie wspominają także o działalności na tych ziemiach apostołów Bartłomieja oraz Judy Tadeusza. Od 303 roku szerzenie Ewangelii rozpoczyna święta Nino z Kapadocji, czczona w Kościołach prawosławnych jako równa apostołom. Nauczała ona w położonym we wschodniej Gruzji królestwie Iberii, której władcy, król Mirian II i królowa Nana, nadali chrześcijaństwu w 317 roku status religii państwowej. Obszary Gruzji zachodniej, które znajdowały się pod panowaniem rzymskim, zostały ostatecznie schrystianizowane w VI wieku. W 523 roku chrześcijaństwo stało się religią państwową w zachodniogruzińskim królestwie Egrisi, którego pierwszym chrześcijańskim władcą był Gubaz I. Między VI a IX wiekiem nastąpił w Kościele gruzińskim rozwój monastycyzmu. W nurt ten wpisuje się położony na Górze Athos monaster Ivirion, jeden z najbardziej znanych gruzińskich monasterów, który wniósł ogromny wkład w rozwój gruzińskiego chrześcijaństwa między innymi dzięki prowadzonym przez tamtejszych mnichów pracom nad przekładem ksiąg liturgicznych z języka greckiego na gruziński.

Od 320 roku chrześcijanie w Gruzji znajdowali się w jurysdykcji Patriarchatu antiocheńskiego. Autokefalię Kościoła gruzińskiego można datować już na 466 rok, kiedy patriarcha Antiochii podniósł urząd biskupa Mcchety do rangi Katolikosa Gruzinów. Od 1010 roku urzędujący katolikosi noszą równocześnie miano patriarchów. Jako pierwszy tytuł Katolikosa-Patriarchy nosił Melkisedek I, stojący na czele Kościoła gruzińskiego w latach 1010-1032.

Najazdy Czyngis-chana w XIII oraz Timura w XV wieku zadały Kościołowi gruzińskiemu wiele strat. Między XV a XVIII wiekiem przeżywał on podział. W okresie tym istniały dwa Kościoły gruzińskie, na czele których stali odrębni patriarchowie. W latach 1801-1810 podbój ziem gruzińskich przeprowadziło Imperium Rosyjskie. Nowo zdobyte ziemie były poddawane silnej rusyfikacji. Władze rosyjskie doprowadziły do włączenia Cerkwi gruzińskiej w skład Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego i zniesienia w 1811 roku jej autokefalii. Wraz ze zmianą statusu Cerkwi gruzińskiej wprowadzone zostały m.in zmiany w liturgii na ryt obowiązujący w Kościele rosyjskim. Tuż po detronizacji cara Mikołaja II, w marcu 1917 roku, biskupi gruzińscy zadecydowali o przywróceniu swemu Kościołowi autokefalii. Nie została ona uznana przez Kościół rosyjski. Cerkiew gruzińska, podobnie jak i inne Kościoły w Związku Radzieckim, nie zdołała uniknąć krwawych represji ze strony władz komunistycznych, które miały miejsce zarówno w pierwszym okresie istnienia ZSRR, jak i po II wojnie światowej. Czystki stalinowskie przyniosły śmierć setek gruzińskich duchownych, zlikwidowano większość parafii. W 1943 roku Rosyjski Kościół Prawosławny uznał autokefalię Cerkwi gruzińskiej. Została ona potwierdzona w 1989 roku przez patriarchę Konstantynopola, co ostatecznie uregulowało status Cerkwi gruzińskiej. Wraz z upadkiem Związku Sowieckiego następuje rozwój Gruzińskiego Kościoła Prawosławnego, w którym w latach osiemdziesiątych pozostawało czynnych mniej niż 100 cerkwi (w 1917 roku- prawie 2500).

Obecnie Gruziński Kościół Prawosławny liczy około 5 milionów wiernych, z których około 3,7 miliona zamieszkuje na terenie Gruzji. W 2002 roku w składzie Kościoła znajdowało się 35 diecezji oraz 512 parafii, w których posługę kapłańską niosło 730 księży.

Grecki Kościół Prawosławny to jeden z kanonicznych Kościołów prawosławnych. Liczbę wiernych należących do tego Kościoła szacuje się na 10 milionów. Skupia on większość prawosławnych mieszkańców Grecji. Do Kościoła tego należą również niektóre parafie prawosławne w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych, skupiające przeważnie grecką diasporę.

Na czele Kościoła stoi arcybiskup Aten i całej Hellady (obecnie arcybiskup Hieronim). Do Greckiego Kościoła Prawosławnego należy około 9 tysięcy świątyń i 300 monasterów (nie licząc Św. Góry Athos). Administracyjnie Kościół podzielony jest na 81 diecezji. Dwadzieścia z nich (położonych w Grecji północnej i na wyspach) znajduje się nominalnie w jurysdykcji patriarchy Konstantynopola. Diecezje Krety i Dodekanezu, choć położone na terytorium Grecji, znajdują się pod jurysdykcją patriarchatu ekumenicznego i nie należą do Greckiego Kościoła Prawosławnego.

Początki chrześcijaństwa w Grecji związane są z działalnością św. Pawła, który w trosce o duchowy rozwój tamtejszych wspólnot chrześcijańskich wystosował listy do Tessaloniczan, Filipian i Koryntian. Od czasów pierwszych soborów powszechnych chrześcijanie w Grecji znajdowali się pod jurysdykcją patriarchy Konstantynopola. Po IV soborze powszechnym obiektem waśni pomiędzy Rzymem a Konstantynopolem stały się wspólnoty we wschodniej Ilirii. Diecezje iliryjskie zostały wyjęte spod władzy rzymskiej dopiero w 732 roku na mocy decyzji cesarza Leona Izauryjczyka. Dążenie Kościoła konstantynopolitańskiego do objęcia swoją jurysdykcją chrześcijaństwa w Grecji ostatecznie uzyskało moc prawną za panowania patriarchy Focjusza w drugiej połowie IX w. Wtedy też greckie chrześcijaństwo zaczęło przejawiać oznaki szybkiego rozwoju. Po IV wyprawie krzyżowej i złupieniu Konstantynopola w 1204 roku Kościół grecki doznaje prześladowań ze strony łacińskich okupantów. Po zdobyciu Konstantynopola przez Turków rozpoczął się trudny dla Kościoła okres intensywnej islamizacji. Mimo ograniczeń działalności pomagał on swym wiernym w zachowaniu tożsamości narodowej i religijnej i odegrał dużą rolę w greckim powstaniu narodowowyzwoleńczym 1830 roku. Autokefalię Kościół uzyskał w 1850 roku.

Prawosławie jest w Grecji religią państwową od 1864 roku.

Wielka Schizma Wschodnia

Wielka Schizma Wschodnia[1] - rozłam w chrześcijaństwie na Kościół wschodni i zachodni, który miał miejsce w 1054 r.

Schizma wschodnia nie przebiegła w jednym momencie, lecz był to proces, który jest upatrywany w szerokich ramach chronologicznych, trwający aż do XIII w. Właściwie jeszcze wtedy wiele osób nie do końca zdawało sobie sprawę z istnienia schizmy. Winą za jej powstanie obarcza się zarówno Rzym jak i Konstantynopol.

Wielką schizmę wschodnią poprzedziły dwie inne: schizma Akacjusza (484) i schizma Focjusza (861).

Geneza

Podział Kościoła na część wschodnią i zachodnią sięgał czasów Imperium Rzymskiego, kiedy to cesarz Teodozjusz I Wielki w 395 r. podzielił cesarstwo na zachodniorzymskie i wschodniorzymskie. Przyczyną tego były znaczące różnice kulturowe i niemożność zarządzania tak ogromnym organizmem. Zachód był światem łaciny i kultury rzymskiej, zaś na wschodzie dominowała greka i wpływy kultury śródziemnomorskiej. Początkowo Rzym odgrywał główną rolę, lecz w 330 r. Konstantynopol został mianowany nową stolicą Cesarstwa Rzymskiego, a w 451 r. na soborze chalcedońskim patriarchat zrównano w prawach z papiestwem. Papież Leon I Wielki, w sporze o prymat, powoływał się na Ewangelię (Mt 16,18 i Łk 22,31 n), i porównywał papieża do Piotra; tak jak Piotr był pierwszym wśród apostołów, tak papież był pierwszy pośród biskupów. Spór o prymat w świecie chrześcijańskim angażował również władców świeckich; cesarz wschodniorzymski na soborze trullańskim II w 692 uznał papieża za "przeklętego heretyka". Eskalacja konfliktu doprowadziła do schizmy Focjusza (861), a w konsekwencji - do wielkiej schizmy wschodniej.

Przyczyny

Pośrednie

Bezpośrednie

Wzajemna niechęć i różnice między wschodem a zachodem skłoniły jednego z biskupów wschodnich, Leona z Ochrydy, do ogłoszenia listu potępiającego niektóre ze zwyczajów łacińskich. List ten został przetłumaczony na łacinę przez kardynała Humberta, którego papież Leon IX wysłał do Konstantynopolu w roli legata papieskiego. Wymiana korespondencji w bardziej umiarkowanym tonie między hierarchami (choć ówczesnemu patriarsze, Michałowi Cerulariuszowi przypomniano o wątpliwej legalności jego wyboru i prymacie papieża) nastąpiła za pośrednictwem kard. Humberta, który udał się do Konstantynopola z odpowiedzią na pojednawczy list Patriarchy Michała. Odbyła się tam dysputa teologiczna między legatem a mnichem z klasztoru Studytów, Nicetasem Stethanosem (zarzucono Grekom m.in. wyrzucenie Filioque z Credo). Patriarcha nie brał udziału w tej polemice i ignorował legatów. Dodatkowym problemem była próba unifikacji obrządku: papież wydał nakaz przyjęcia obrządku łacińskiego przez klasztory w południowej Italii, prowadzone przez Italo-Greków. W odwecie Cerulariusz nakazał klasztorom łacińskim, znajdującym się w Konstantynopolu, przyjęcie obrządku bizantyjskiego, zaś te, które nie podporządkowały się - zostały zamknięte. W odpowiedzi Humbert 16 lipca 1054 złożył na ołtarzu w bazylice Hagia Sophia bullę wyklinającą Michała Ceruliasza i jego zwolenników. 24 lipca bullę spalono z polecenia cesarskiego i wyklęto legata papieskiego.

Kontrowersje

Przypisy

  1. ↑ "Schizma wschodnia" jest błędną nazwą, ponieważ nie nastąpiło oderwanie się Kościoła na Wschodzie od Kościoła, był to rozłam całości Kościoła na dwie części.

Schizma Focjusza (867) - spór pomiędzy papieżem Mikołajem I Wielkim a patriarchą Konstantynopola Focjuszem.

Mikołaj pragnął ugruntować w całym Kościele zasadę, iż biskup Rzymu (papież) ma pełną władzę w Kościele, a władza innych biskupów pochodzi od papieża, który ma prawo sądzić każdego duchownego. Focjusz uznawał prymat Rzymu, jednak nie godził się na jurysdykcję papieską nad diecezjami wschodnimi. Spór dotyczył także zakresu wpływów Konstantynopola w Bułgarii i na Słowiańszczyźnie. Mikołaj I Wielki i Focjusz obłożyli się ekskomuniką, która jednak później została zniesiona.

Za pontyfikatu papieża Hadriana II kompromisowy Sobór Konstantynopolitański IV (869) potępił Focjusza, ale nigdy nie został uznany w Kościele Wschodnim.

Bogomili lub bogomilcy - wyznawcy synkretycznej sekty chrześcijańskiej, łączącej zaratustriański dualizm z chrześcijaństwem. Nazwa Bogomił oznacza w języku bułgarskim miły Bogu.

Religia ta powstała w efekcie buntu przeciw wpływom bizantyjskim w Bułgarii w X wieku i przeciwstawiała się ówczesnemu religijno-społecznemu systemowi (duchowieństwo, oddawanie czci świętym, ale też władza państwowa i przywileje dla możnych). Wyznawcy odrzucali nawet krzyż Chrystusa, jako symbol męki. Uznawali, iż świat jest dziełem Szatana - odrzucali Stary Testament, odrzucali kult NMP, odpusty, liturgię. Spowiedź przebiegała w grupach. Ze względu na owe radykalne poglądy stali się przedmiotem prześladowań nie tylko Kościoła, lecz także państwa. Bogomilizm stanowił pomost dla herezji, gnozy między Wschodem, a Zachodem. Dalszy rozwój herezji doprowadził do powstania sekty Albigensów (czyli Katarów).

Jedną z prawd wiary bogomiłów było to, że Bóg ma dwóch synów - młodszego Jezusa i starszego Satanaela.

Bogomili odrzucali dzieje stworzenia świata przedstawione w Księdze Rodzaju, uważali natomiast, że świat został stworzony przez szatana. Nie uznawali również sakramentów, świętych obrazów, dni świątecznych, liturgii ani hierarchii kościelnej. Odrzucali budownictwo sakralne, uznając materię za wytwór szatana; z tego powodu nie istnieją bogomilskie zabytki. Wiedzę o tej sekcie czerpie się głównie z pisemnych relacji duchownych i podróżników.

Być może z bogomilstwa wywodzi się religia patereńska, która w latach 1180-1214 była religią państwową na terenie obecnej Bośni, jedynego wówczas oficjalnie heretyckiego państwa w Europie. Istnieje również teza, że bogomilizm był inspiracją dla Katarów.

Historia

W 975 cesarz Jan I Tzimiskes przesiedlił wspólnotę armeńskich paulicjanów - heretyków, którzy na pograniczu bizantyjsko-armeńskim założyli nawet swoje krótkotrwałe państewko, do bułgarskiej Tracji. W tym samym czasie (za panowania cara Piotra I, ok. 972 r.) kościół prawosławny zwrócił uwagę na grupę zwolenników jakiegoś bułgarskiego popa - Bogomiła, którego odstępstwa przypominały błędy paulicjanów. Obie sekty prawdopodobnie miały podobne korzenie - niechrześcijańskie manichejskie z silnymi elementami gnostycyzmu. Obie grupy połączyły się tworząc wiarę zwaną - od imienia założyciela - Bogomilizmem.

Bogomili - zwani także bogomilcami, bogomolcami, bogomołami, fundaktami, fundaitami (czyli nosicielami pielgrzymich toreb), babunami, runcari, runkeler, kudugerami, poplicainami, bougresami, textoresami, tisserandsami, albigenesiansami - działali w okresie od X do XII w. Rozwinęli swoją religię w dwóch wariantach: głównym „bułgarskim” i pobocznym „dragowickim” - bardziej radykalnym wywodzącym się z paulicjanizmu, który wziął swoją nazwę od Dragowicy - wsi na pograniczu Macedonii. Przez zwierzchników Cerkwi prawosławnej Bogumilizm z początku nie był postrzegany jako oddzielna herezja lecz rozrośnięty paternalizm. Jego zwolennikami byli z początku przede wszystkim chłopi niesłowiańscy, którzy nie czuli związku z łacińskojęzyczną arystokracją i słowianojęzycznymi duchownymi. Z kolei, według niektórych badaczy, dla chłopów słowiańskich był to element buntu feudalnego. Bogomilizm najsilniej działał na terenie Macedonii, a także w Bułgarii i Serbii. Mnich Bazyli Bułgar - bogomil - zaniósł ją nawet do Konstantynopola, gdzie w 1118 r. został spalony ze swoimi zwolennikami, którzy nie chcieli okazać skruchy w obliczu przygotowanych stosów.

Dualizm manichejski

Głównymi źródłami wiedzy o religii bogomiłów pozostają traktat Kosmasa (ok. 972 r.) oraz dzieło Eutymiusza Zigabenusa „Panoplia dogmatyczna”. Dzieło mnicha Eutymiusza opisywało szereg herezji chrześcijańskich a część poświęcona bogomiłom oparta była między innymi na słowach samego Bazylego. Ten przywódca bogomiłów przedstawił zasady bogomilskiej wiary cesarzowi Aleksemu, który rozkazał wszystko to spisywać ukrytemu sekretarzowi.

Bogomilizm oparty był na dualizmie manichejskim z niewielkimi modyfikacjami. Dualizm ten polegał na wyodrębnieniu dwóch przeciwstawnych sobie sił: duszy (dobrej) i materii (złej). Skrajny w przypadku odłamu dragowickiego. W ruchu bułgarskim wkrótce zbliżył się jednak do monarchianizmu (czyli wierze w istnienie jednego Boga objawiającego się tylko pod różnymi postaciami Trójcy Świętej). Bogomili odrzucali Stary Testament (jako opisujący dzieje stwórcy świata materialnego, którym był według bogomiłów Szatan), [lecz bez Psalmów i Ksiąg Proroków], a cuda jakich miał dokonać Chrystus uznawali za alegorie. Negowali instytucję Kościoła (tworzyli konkurencyjne struktury), sakramenty (dopuszczali jedynie chrzest z ducha przez położenie Ewangelii św. Jana na głowę), okazywanie czci ikonom i szczególnie znienawidzonym krzyżom. Odrzucali również wiarę w zmartwychwstanie ciał, kult świętych, rytuały katolickie oraz liturgię (oprócz "Ojcze nasz" odmawianego 120 razy dziennie). W konsekwencji uznania, że świat materialny jest dziełem Satanaela (złego Boga) bogomiłowie odrzucali także takie przejawy materializmu jak spożywanie mięsa i picie wina. Odradzali zawieranie małżeństwa i nakazywali życie w ścisłej ascezie. Uznawali wzajemną spowiedź. Szkolili elitę „wybranych”. Dzielili się na trzy grupy: „doskonałych”, „słuchaczy” oraz „wierzących”. Do każdej z nich stosowały się odrębne przepisy, różniące się stopniem surowości. Tak więc „doskonali” zobowiązani byli do ścisłej ascezy, dbałości o gminę oraz nauczania. Kierowali oni sektą, stanowiąc zarazem starszyznę i apostołów swojej gminy.

Również w zakresie teorii dotyczących powstania świata bogomilizm odwołuje się do manicheizmu, w niewielkim stopniu go modyfikując. Pierwotnie istniał samotnie panujący Bóg a Syn Boży i Duch Święty istniały w Nim jako emanacje. Bóg następnie zrodził dwóch synów, pierworodnego Satanaela i Logosa (Chrzystusa). Satanael był gospodarzem niebieskim jednak zbuntował się przeciw Ojcu i został wygnany wraz z niektórymi aniołami. Chcąc mieć własne królestwo stworzył świat materialny wraz z nowym niebem. Ulepił pierwszego człowieka i poprosił Boga o tchnienie życia dla niego - na mocy tego układu człowiek miał być wspólna własnością Boga i Satanaela. Bóg tchnął życie w Adama oraz w Ewę (według innych źródeł Satanael wykradł duszę Bogu i włożył ją do ciała ludzkiego przez usta). Następnie Satanael uwiódł Ewę, z którą spłodził Kaina oraz Kalomenę (Adam spłodził z Ewą Abla i Seta). Bóg, chcąc jednak uratować dusze ludzkie zesłał na świat swojego drugiego syna, Logosa. Jezus „wniknął w ciało dziewicy przez jej ucho, przybrał w nim cielesną formę, po czym wyłonił się tą samą drogą. Dziewica niczego nie spostrzegła, lecz odnalazła Go jako niemowlę w jaskini w mieście Betlejem. Żył i nauczał, a stworzywszy pozory własnej śmierci, mógł zstąpić do Piekieł i okiełznać Szatanela” odebrawszy mu boski przyrostek "el" (pozostał jedynie Satan), a następnie powrócić do Boga.

Odłamy

Bogomilizm miał różne odłamy: zwolennicy Cyryla Bosego uprawiali nudyzm, traktując to jako próbę odzyskania prawa powrotu do Raju. Zwolennicy Teodozjusza oddawali się orgiom, celowo doświadczając grzechu po to, aby móc dostąpić pokuty.

Bogomilizm był religią scalającą ludność macedońską. Szybko przerodził się w odrębny ruch religijny z istotnym zabarwieniem narodowo-społecznym. Do głosu doszły bowiem konflikty z bizantyjskim zwierzchnictwem (Bułgaria utraciła niezależność około 972 roku) oraz między warstwami społecznymi (religia bogomiłów odegrała ważna rolę jednoczącą chłopów w czasie powstania przeciw Grekom w XII wieku). Co charakterystyczne dla ruchów gnostyckich, była atrakcyjna zarówno dla klasy feudalnej, jak i w późniejszym okresie dla wykształconej arystokracji. To i element scalający zagwarantowało jej silną pozycję w społeczeństwie.

Schyłek i upadek

W trzynastowiecznej Bułgarii bogomilizm znajdował się niekiedy pod ochroną domu panującego - do tego stopnia, że w tym XIII wieku Kościół bułgarski zdawał się wręcz stapiać w jedno z bogomilskim. Skutkiem rozprzestrzeniania się bogomiłów na tereny Macedonii i Tesalii ich doktryna w XIV stuleciu dotarła nawet na świętą górę prawosławia Athos. Sporadyczne sukcesy trafiały im się aż po XV wiek, kiedy to, jak daje się wykazać, należało do tego wyznania jeszcze kilka wsi macedońskich. Ślady wiary bogomilskiej można stwierdzić jeszcze w XVI wieku na Rusi.

Taktyka lawirowania pomiędzy cesarzem i Kościołem łacińskim, wpływami bizantyjskimi i prawosławiem, katolicko-węgierskimi pretendentami do tronu i serbskimi aspiracjami do władzy umożliwiła Kościołowi bogomilskiemu przetrwanie, choć już w izolacji, do późnych lat XV wieku.

Okoliczność, że Kościół bogomilski był zrazu wyrazicielem purytańskiej krytyki władzy, z jaką występowała przeciw swym feudalnym panom anarchiczna ludność chłopska, nie zdołała go uchronić ani przed tym, że sam stał się przedmiotem manipulacji w walce mającej na celu umocnienie władzy, ani też przed tym, że w okresie swej dominacji odnosił się sam w równie nietolerancyjny sposób do katolicyzmu, jak później katolicyzm odnosił się do niego.

Manicheizm - system religijny stworzony w III wieku przez Babilończyka Maniego (Manesa). Był syntezą wielu religii: staroirańskiego zoroastryzmu, buddyzmu i chrześcijaństwa. Dwa podstawowe elementy systemu filozoficzno-religijnego manicheizmu to dualizm i podkreślanie poznania w procesie wyzwalania się spod wpływu zła. Wyznawcą (374-383), a później krytykiem manicheizmu był m.in. święty Augustyn. Manicheizm objął swoim zasięgiem znaczne obszary Azji, północnej Afryki i Europy.

Podobnie do staroirańskiego zoroastryzmu i irańskiej myśli religijnej podstawowym elementem manicheizmu jest dualizm. W świecie toczy się walka między dwoma przeciwstawnymi pierwiastkami: światłem (dobrem) i ciemnością (złem). Historia kosmosu dzieli się na trzy etapy: przeszłość - złoty wiek, gdy pierwiastki te współistniały odrębnie, teraźniejszość - gdy pierwiastki te są wymieszane i walczą o dominację w kosmosie oraz przyszłość, w której nastąpi oczyszczenie: rozdzielenie wyznawców światła i ciemności. Przejawem zła jest materia. Walka między dobrem i złem toczy się w każdym człowieku. Człowiek ma dwie dusze: jedną związaną z dobrem i drugą związaną ze złem. Odpowiedź manicheizmu na jeden z centralnych dylematów chrześcijaństwa jest radykalna: zło jest wszędzie i jest wieczne. Manicheizm dzieli w ten sposób z gnostycyzmem pesymizm co do kondycji człowieka i świata. Doktrynę Maniego ilustruje bogata kosmogoniczna i antropogeniczna mitologia, której przykładem jest mit powstania świata, opisujący walkę między Ojcem Światłości (wraz z pięcioma eonami, którymi emanował: rozumu, intelektu, postu, poznania i myśli) i Księciem Ciemności, w wyniku której powstają Adam i Ewa. Mitologia manicheizmu czerpie z wielu tradycji, przemawiających do ludzi różnych kultur.

Drogą wyzwolenia spod wpływu zła jest poznanie. Zbawienie może być osiągnięte nie tylko dzięki wierze i moralności, ale przede wszystkim dzięki własnemu rozumowi. Dzięki zdobywaniu wiedzy o sobie i Bogu można zrozumieć naturę siebie, świata i przeznaczenia, to skąd przychodzimy, gdzie jesteśmy i dokąd zmierzamy. Ten aspekt manicheizmu zbliża go do gnostycyzmu, czyniąc go czymś więcej niż systemem religijnym: mieszaniną systemu religijnego i filozoficzno-naukowego. To właśnie racjonalność manicheizmu tak pociągała świętego Augustyna.

Dzieje świata wg Manichejczyków polegały na ciągłym uwalnianiu duszy z ciemności ku światłości (dusza przebywała w ciemności), natomiast grzechem był każdy kontakt z materią.

W odróżnieniu od innych nurtów gnostycyzmu manicheizm miał ambicję religii uniwersalnej, nie zarezerwowanej jedynie dla wtajemniczonych. Mani prowadził działalność misyjną. Po próbach zdobycia wyznawców wśród buddystów w południowo-wschodnim Iranie, Mani powrócił do Persji, gdzie pod przychylnym okiem Szapura I, władcy państwa perskiego, i jego urzędników zdobywał swoich wyznawców w Persji. Przewodzony przez Maniego Kościół manichejski zaczął zdobywać wyznawców także poza granicami imperium. Po blisko ćwierćwieczu zmienił się stosunek władz do manicheizmu, głównie ze względu na konflikty z hierarchami oficjalnej religii - zoroastryzmu. Z ich inicjatywy około roku 276 r. Mani został stracony. Manichejczycy byli w Cesarstwie Rzymskim zwalczani zarówno przez władzę, jak i jeszcze silniej przez chrześcijańską ortodoksję. Również muzułmanie nie tolerowali ich, wyznaczając do ich ścigania specjalnych inkwizytorów. Kościół manichejski był w średniowieczu przez krótki okres oficjalną religią państwa Ujgurów, a w Chinach przetrwał do XIV wieku (wiernych Kościoła spotkał tam Marco Polo).

I Sobór Nicejski - pierwszy sobór powszechny biskupów chrześcijańskich, zwołany przez cesarza Konstantyna 20 maja 325, w Nicei (około 80 km od Konstantynopola) w celu uczczenia 20 rocznicy swojego panowania.

W celu uświetnienia obchodów rocznicy, Konstantyn I Wielki zaprosił do Nicei pod Konstantynopolem wszystkich chrześcijańskich biskupów Cesarstwa. Poprosił ich wtedy o ułożenie wyznania wiary, które mogłoby pomóc w rozstrzyganiu, czy ktoś jest chrześcijaninem czy nie. Cesarz potrzebował takiego aktu jako Pontifex Maximus, czyli zwierzchnik wszystkich religii i kultów w Cesarstwie. Do jego obowiązków należało dopilnowanie, aby wszystkie kulty sprawowane były zgodnie z prawem. Do tej pory Kościół nie czuł potrzeby ujednolicania wyznań wiary, które funkcjonowały w ramach rytu chrztu jako inicjacji chrześcijańskiej. Dotychczas bowiem każdy Kościół lokalny posiadał swój tekst.

Sobór potępił poglądy arian, jednak nie wymienił z imienia Ariusza ani arian, scharakteryzował tylko ich poglądy i wyłączył ze wspólnoty kościelnej.

Wśród teologów i historyków upowszechnił się pogląd, że sobór ten został zwołany z powodu kontrowersji ariańskiej, nie jest to jednak prawdą. Pogląd ten upowszechnił się na skutek stwierdzeń Ojców Soboru Konstantynopolitańskiego III, którzy stwierdzili w wyznaniu wiary tego soboru, że 318 Ojców Nicei zebrało się przeciwko szaleństwu Ariusza. Z czasem pogląd ten błędnie uznano za prawdę.

Sobór trwał dwa miesiące i 12 dni. Według tradycji brało w nim udział 318 biskupów, a także cesarz. Na podstawie starożytnych dokumentów należy jednak przyjąć, że w soborze uczestniczyło od 250 do 300 biskupów. Liczba 318 jest symboliczna i nawiązuje do 318 sług Abrahama, z którymi ten pokonał wrogów (Rdz 14,14). Już Pseudo-Barnaba interpretował tę liczbę jako oznaczającą imię Jezusa (po grecku 18 = IH) oraz krzyż (greckie T = 300). W soborze uczestniczyli w większości Ojcowie ze Wschodu. Z Zachodu było tylko kilka osób: Hozjusz z Kordoby, dwaj prezbiterzy jako przedstawiciele biskupa Rzymu (samego biskupa nie było), biskup Cecylian z Kartaginy i trzej inni niezidentyfikowani biskupi.

Dokładnego przebiegu soboru nie można odtworzyć, ponieważ nie przechowały się protokoły i akta. Po soborze pozostał tylko jego wynik, to znaczy kanony i wyznanie wiary. Zachowały się także, w postaci szczątkowej, notatki jego uczestników, takich jak Atanazy Wielki (De decretis Nicaenae Synodi), oraz notatki historyków kościelnych: Vita Constantini Euzebiusza, Historia Kościoła Rufina oraz Sokratesa Scholastyka, który jednak pisał je dopiero wiek później, Sozomena, Teodoreta i Filostorgiusza.

Najprawdopodobniej soborowi przewodniczył sam Konstantyn lub Hozjusz z Kordoby, którego imię znajduje się zawsze pierwsze na wszystkich listach. Sobór podjął wiele decyzji, które zaważyły na dalszym rozwoju chrześcijaństwa.

Ostatecznie ujednolicono datę święcenia Wielkanocy, wyznaczając ją na niedzielę po żydowskim święcie Paschy (wcześniej niektóre grupy chrześcijan obchodziły Święto Zmartwychwstania dnia 14 Nisan kalendarza żydowskiego - czyli w dzień Paschy). Najważniejszym wynikiem soboru było wyznanie wiary, które jednoznacznie skierowane było przeciw interpretacji ariańskiej, wyznanie to oparte było na symbolu chrzcielnym używanym przez biskupa Euzebiusza z Cezarei w jego Kościele lokalnym. Początkowo nie było zgodności wśród biskupów, 17 z nich sprzeciwiło się. Po mediacjach Konstantyna podpisy pod ustaleniami soboru złożyli wszyscy biskupi poza dwoma Libijczykami zwolennikami Ariusza: Sekundusem z Ptolemaidy i Teonasem z Marmaryki, za co zapłacili zdjęciem z urzędu i wygnaniem.

Wyznanie wiary

Wierzymy w jednego Boga Ojca Wszechmogącego, Stworzyciela wszystkich rzeczy widzialnych i niewidzialnych. I w jednego Pana Jezusa Chrystusa, Syna Bożego, zrodzonego z Ojca, jednorodzonego, to jest z istoty Ojca, Boga z Boga, Światłość ze Światłości, Boga prawdziwego z Boga prawdziwego, zrodzonego, a nie uczynionego, współistotnego Ojcu, przez którego wszystko się stało, co jest w niebie i co jest na ziemi, który dla nas ludzi i dla naszego zbawienia zstąpił i przyjął ciało, stał się człowiekiem, cierpiał i zmartwychwstał trzeciego dnia, wstąpił do nieba, przyjdzie sądzić żywych i umarłych. I w Ducha Świętego. Tych, którzy mówią: «był kiedyś czas kiedy go nie było» lub «zanim się narodził nie był» lub «stał się z niczego» lub pochodzi z innej hipostazy, lub z innej substancji [niż Ojciec], lub, że Syn Boży jest zmienny i przeobrażalny, tych wszystkich powszechny i apostolski Kościół wyłącza.

Sobór nicejski przyczynił się do rozwoju kultu Marii, a to dlatego, że ostatecznie stwierdzono Bóstwo Jezusa Chrystusa.

Sobór w Konstantynopolu I (381) - Sobór ten rozwiązać miał przede wszystkim problem teologiczny herezji pneumatomachów, polegającej na uznawaniu Ducha świętego za istotę stworzoną. W wyniku dyskusji dotyczącej Jego natury do artykułu Credo Nicejskiego: Wierzymy w Ducha Świętego, ojcowie soborowi dodali słowa: Pana i Ożywiciela, który od Ojca pochodzi, który z Ojcem i Synem wspólnie odbiera uwielbienie i chwałę, który mówił przez proroków. W ten sposób powstał ogłoszony na soborze Symbol (Credo), które nosi nazwę nicejsko-konstantynopolitańskiego i od VI wieku jest wypowiadane podczas mszy świętej.

Kanony soboru dotyczyły także kwestii jurysdykcyjnych: ustalono że biskup (patriarcha) Konstantynopola, a nie Aleksandrii ma posiadać prymat honorowy następujący po prymacie biskupa Rzymu.

Sobór Efeski - trzeci Sobór powszechny, zwołany w Efezie przez cesarza Teodozjusza II w 431, w celu zakończenia sporu wywołanego przez Nestoriusza dotyczącego natury (physis) i osoby (hypostasis) Jezusa.

Wśród ówczesnych teologów wytworzyły się dwa stronnictwa. Pierwsze, związane było z patriarchą Konstantynopola Nestoriuszem, za którym stał dwór cesarski i większość kleru. Drugiemu stronnictwu przewodził patriarcha Aleksandrii Cyryl, którego popierali przede wszystkim mnisi. Spór zaognił się gdy Nestoriusz zabronił używania tytułu Theotokos (Boża Rodzicielka) w stosunku do Maryi. Skutkiem tego Cyryl zwołał synod w Aleksandrii, który potępił Nestoriusza i wystosował do niego list.

Przychylny Nestoriuszowi cesarz Teodozjusz zwołał Sobór Powszechny. Nie czekając na wszystkich biskupów 22 czerwca 431 Cyryl otworzył sobór i tego samego dnia ogłoszono dogmat o Bożym macierzyństwie Maryi oraz zdegradowano Nestoriusza. Takie postępowanie Cyryla zirytowało spóźnionych biskupów, oraz tych którzy popierali Nestoriusza. Czterdziestu pięciu z nich, pod przewodnictwem biskupa Jana z Antiochii otworzyło ponownie Sobór (tzw. Antysobór lub Mały Sobór) i wydało postanowienia przeciwne oraz ekskomunikowało swoich adwersarzy. Postawieni przed faktem dokonanym 11 lipca 431 do Efezu przybyli legaci biskupa Rzymu, którzy zgodnie z wolą Celestyna I poparli Cyryla składając podpisy pod postanowieniami Soboru, który on otworzył.

Sobór zamknięto we wrześniu, ale jego zamknięcie nie zakończyło dyskusji. Schizma trwała jeszcze dwa lata. Żadna ze stron nie chciała ustąpić uciekając się do przeróżnych sposobów i metod (nie zawsze bez zarzutu) utwierdzenia swoich racji oraz zjednania swemu stronnictwu Teodozjusza II. Dzięki mediacjom greckiego biskupa Akacjusza z Beroe i syryjskiego biskupa Pawła z Emezy udało się pogodzić zwaśnione strony. Ostatecznie w 433 cesarz Teodozjusz II zatwierdził postanowienia Soboru otwartego przez Cyryla z Aleksandrii uznając go Soborem Powszechnym. Cyryl podpisał wyznanie wiary ułożone przez Jana z Antiochii, a Nestoriusz skazany został na wygnanie z Konstantynopola.

Sobór Efeski II - czwarty Sobór powszechny, zwołany w Efezie przez cesarza Teodozjusza II w 449, w celu zakończenia sporu o naturę Jezusa (monofizytyzm).

Obrady soboru ropoczęły się 8 sierpnia 449 i wzięło w nim udział około 150 biskupów. Obradami soboru kierowali Teodozjusz II i patriarcha Aleksandrii Dioskur, obaj będący zwolennikami monofizytyzmu.

Do obrad w soborze nie dopuszczono wielu przeciwników monofizytyzmu, chcąc utrzymać liczebną przewagę jego zwolenników. Dioskur nie zezwolił na odczytanie listu papieża Leona I.

Sobór uznał nauki Eutychesa za prawowierne. Kiedy nieliczna mniejszość przeciwników monofizytyzmu zaczęła protestować przeciwko uchwałom soboru, do kościoła w którym odbywały się obrady, wtargnęła uzbrojona grupa i siłą usunęła opornych biskupów z miejsca obrad. Z powodu tych zdarzeń sobór ten zyskał miano synodu zbójeckiego.

Leon I odmówił uznania uchwał soboru. Śmierć Teodozjusza II w 450 i wstąpienie na tron nowego cesarza, będącego przeciwnikiem monofizytyzmu, doprowadziła do zwołania w 451 nowego soboru w Chalcedonie, na którym zostały cofnięte wszystkie uchwały synodu zbójeckiego.

Sobór chalcedoński - czwarty sobór powszechny biskupów chrześcijańskich, który odbywał się w dniach 8-31 października 451 roku w kościele św. Eufemii w Chalkedonie (mieście zwanym obecnie Kadi-Koy, położonym w Turcji). Został zwołany przez cesarza Marcjana i zatwierdzony przez papieża Leona I Wielkiego listem do tegoż cesarza.

Sobór uzgodnił wiarę dotyczącą istnienia dwóch natur w Chrystusie, boskiej i ludzkiej, z wiarą w to, że jednocześnie jest On jedną Osobą - unia osobowa. Był to najliczniejszy sobór starożytności. Źródła podają, że ojców soborowych mogło być od 360 do 600 (prawie wszyscy ze Wschodu oraz legaci papiescy). Z cesarskiego punktu widzenia podstawowym celem soboru było zaprowadzenie jednej wiary w cesarstwie i przezwyciężenie istniejących kontrowersji. Z punktu widzenia ojców soborowych pierwszym zadaniem zgromadzenia było naprawienie szkód wyrządzonych przez pseudosobór zwołany w Efezie w 449 r. (tzw. rozbój efeski albo sobór zbójecki). Potępiono więc ustalenia zgromadzenia z 449 r. oraz pozbawiono urzędu i skazano na zesłanie Dioskura, patriarchę Aleksandrii, który mu przewodniczył. Uczestniczący w soborze komisarze cesarscy zalecali uchwalenie takiego dokumentu doktrynalnego, który rozstrzygałby wszystkie spory i wprowadzał pokój w Kościele i w cesarstwie. Biskupi, ojcowie soborowi nie popierali tej myśli, twierdząc, że wystarczają dotychczasowe wyznania wiary są wystarczające. Ojcowie soborowi powoływali się na zakaz podjęty przez Sobór Efeski co do uchwalania jakiejkolwiek nowej formuły wiary.

Uzgodniono w końcu Definicję, która przybrała następującą postać:

1) na wstępie potwierdzono uroczyście poprzednie Symbole wiary (nicejski i konstantynopolski);

2) następnie przyjęto jako obowiązujące dwa Listy Cyryla Aleksandryjskiego i liście papieża Leona I do Flawiana (Tomus ad Flavianum). Zaakceptowano te pierwsze jako rozprawiające się z nestorianizmem i przekazujące właściwą interpretację wyznania wiary, a ten ostatni jako potępiający Eutychesa i potwierdzający autentyczną wiarę. Odczytane pisma Cyryla i Leona zostały przyjęte aklamacją: To jest wiara Ojców. To jest wiara Apostołów. My wszyscy wierzymy w ten sposób. My, ortodoksi, wierzymy w ten sposób. Anatema każdemu, kto w ten sposób nie wierzy. Piotr wypowiedział przez Leona te rzeczy. Apostołowie nauczali w ten sposób. Leon pouczył zgodnie z pobożnością i z prawdą. Tak samo nauczał Cyryl. Wieczna pamięć Cyrylowi. Leon i Cyryl przekazali te same pouczenia. Anatema każdemu, kto w ten sposób nie wierzy. Taka jest prawdziwa wiara. My prawowierni wyznawcy trwamy w tych przekonaniach.

3) przyjęto formułę chrystologiczną następującej treści: Idąc za świętymi Ojcami wszyscy jednogłośnie uczymy wyznawać, że jest jeden i ten sam Syn, Pan nasz Jezus Chrystus, doskonały w Bóstwie i doskonały w człowieczeństwie, prawdziwy Bóg i prawdziwy człowiek, złożony z rozumnej duszy i ciała, współistotny Ojcu co do Bóstwa, współistotny nam co do człowieczeństwa, "we wszystkim nam podobny oprócz grzechu" (Hbr 4, 15). Przed wiekami z Ojca zrodzony jako Bóg, w ostatnich zaś czasach dla nas i dla naszego zbawienia narodził się jako człowiek z Maryi Dziewicy, Bożej Rodzicielki; jednego i tego samego Chrystusa Pana, Syna Jednorodzonego należy wyznawać w dwóch naturach, bez zmieszania, bez zmiany, bez rozdzielania i rozłączania. Nigdy nie zanikły różnice natur przez ich zjednoczenie, ale została zachowana właściwość obu, tworzących jedną osobę i jedną hipostazę. Nie można Go dzielić na dwie osoby ani ich w Nim rozróżniać, ponieważ jest jeden i ten sam Syn jednorodzony, Słowo Boże, Pan Jezus Chrystus, jak przedtem prorocy nauczali o Nim, jak sam Jezus Chrystus o tym nas pouczył i jak nam przekazał Symbol Ojców (BF VI,8).

Z treści orzeczenia chalcedońskiego widać troskę Ojców o zachowanie jedności osobowego bytu Jezusa Chrystusa, ale także wysiłek podkreślenia w Chrystusie dwóch odrębnych wymiarów, boskiego i ludzkiego. Dla uwydatnienia tych treści sobór używa wielu zwrotów znanych z wcześniejszych dokumentów.

Ponadto sobór ogłosił 30 kanonów dotyczących spraw dyscyplinarnych, między innymi ogłosił Jerozolimę piątym patriarchatem. 28 kanon dotyczący szczególnej godności i uprawnień biskupich stolicy w Konstantynopolu nie został zaakceptowany przez papieża, gdyż uchwalono go pod nieobecność legatów papieskich i - jak uważa Kościół Zachodni - na podstawie zasady politycznej a nie teologicznej.

Sobór konstantynopolitański II - zwołany w 553 przez cesarza Bizancjum Justyniana (527-565) w celu osiągnięcia jedności z monofizytami, którzy przeważali na znacznym obszarze Syrii, Etiopii i Egiptu.

Cesarz, pragnąc zjednoczyć Cesarstwo wokół idei "jedno cesarstwo - jedna religia", dążył do przywrócenia do jedności kościelnej monofizytów. Cel ten chciał osiągnąć poprzez reinterpretację lub rewizję stwierdzeń dogmatycznych przyjętych przez sobór chalcedoński w taki sposób, aby definicje dogmatyczne soboru w Chalcedonie stały się możliwe do przyjęcia dla monofizytów. W tym celu w 544 roku potępił tak zwane Trzy Rozdziały, czyli pisma trzech teologów antiocheńskiej szkoły teologicznej - Ibassa z Edessy, Teodoreta z Cyru i Teodora z Mopsuestii, którzy swoim nauczaniem przygotowali grunt pod orzeczenia dogmatyczne soboru chalcedońskiego.

Chcąc nadać powagi swoim postanowieniom, cesarz skłonił papieża Wigiliusza do wydania w 548 roku tak zwanego Wyroku-Iudicatum, potępiającego Trzy Rozdziały. Warto dodać, że miasto Rzym znajdowało się wtedy pod panowaniem Bizancjum. Wywołało to powszechne oburzenie w Kościołach na Zachodzie, więc wkrótce papież wycofał swoje poparcie dla Iudicatum. W tej sytuacji cesarz Justynian doszedł do wniosku, iż jedyną instytucją mającą wystarczający autorytet, aby przeforsować jego polityczno-religijne plany, jest sobór powszechny.

Sobór zwołany przez cesarza zebrał się w Konstantynopolu 3 maja 553 roku. Zgromadził 166 ojców wybranych przez cesarza, w tym 18 z Zachodu. Potępiono na nim Trzy Rozdziały, Orygenesa ( w tym teorię preegzystencji dusz[1]) oraz papieża Wigiliusza (ale nie Kościół Rzymski). Cesarz nakazał skreślić jego imię z wykazu papieży. Papież Wigilusz, mimo iż przebywał w tym czasie w Konstantynopolu, nie stawił się na znak protestu na wezwanie ojców soborowych, jednakże w grudniu 553 roku cesarz zmusił go do podpisania akt soboru i dopiero wtedy pozwolił wrócić do Italii. Sobór ten, mimo że jest uznawany przez większość wyznań chrześcijańskich, nie cieszy się wielkim autorytetem, historycy Kościoła mówią o nim z zakłopotaniem.

Sobór konstantynopolitański III (680 - 681) - sobór powszechny biskupów chrześcijańskich stawiający sobie za cel rozwiązanie sporu, który narósł wokół nauki zwanej monoteletyzmem a sformułowanej w I poł. VII wieku przez patriarchę konstantynopolitańskiego Sergiusza, popieranego przez cesarza bizantyjskiego Herakliusza. Obaj dygnitarze pragnęli pojednać monoteletów z oficjalna doktryną religijną Cesarstwa Bizantyjskiego. Monoteletyzm uznawał istnienie w Jezusie dwóch natur - boskiej i ludzkiej, lecz podkreślał istnienie jednej woli i działania.

Sobór został zwołany przez cesarza Konstantyna IV na 7 października 680 roku. W obradach brało udział początkowo 100, a później 174 biskupów. Naukę o dwóch wolach i działaniach w Jezusie a zarazem potępienie poprzedniej doktryny, która przez pewien czas była uznawana za oficjalną w Cesarstwie, sformułowano w 681 roku. Papież Agaton wysłał delegację swoją jak i synodu rzymskiego. Wbrew prośbom patriarchy Konstantynopola nie oszczędzono pamięci twórców i propagatorów monoteletyzmu (patriarchy Sergiusza, jego następców Pyrrusa I, Pawła II i Piotra, patriarchy Aleksandrii Kyrosa oraz zmarłego w 638 roku papieża Honoriusza I). Papież Honoriusz I, który przez nieopatrzność uznał doktrynę w jednym ze swoich listów napisał: "Dlatego my także wyznajemy również jedną wolę w Chrystusie".

Tymczasem, w Rzymie, podczas obrad soboru, zmarł papież Agaton. Jego następca papież Leon II przyjął w 683 roku uchwały z Konstantynopola i potępił monoteletyzm. Ustalenia uznał także następca Konstantyna IV, Justynian II. Krótką restaurację potępionej nauki przyniosło panowanie imperatora Filipikosa (711-713), który nakazał zwołać synod rehabilitujący patriarchę Sergiusza oraz okładający klątwą sobór konstantynopolitański III. Po śmierci władcy ponownie uznano soborowe uchwały.

Sobór Nicejski II (787) - sobór powszechny biskupów chrześcijańskich zainaugurowany w Konstantynopolu, przeniesiony do Nicei i tam obradujący od 28 września do 23 października 787 roku. Na soborze uchwalono 22 kanony dyscyplinarne.

W soborze brało udział 335 biskupów (tylko 14 z Zachodu) pod nominalnym przewodnictwem legatów papieskich, a faktycznie patriarchy Tarazjusza. Cesarzową Irenę i jej syna reprezentowali urzędnicy. Nieobecni byli patriarchowie Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy znajdujący się pod panowaniem islamskim.

Głównym celem soboru było zakończenie kontrowersji ikonoklastycznej. Po pewnych wahaniach dopuszczono biskupów opowiadających się za ikonoklazmem, ale większość postanowiła złożyć z katedr biskupów organizujących w przeszłości prześladowania zwolenników czci obrazów. Ikonoklazm został potępiony jako herezja. Cześć ikon (pokłony, palenie świec i kadzidła) uznano za naukę prawowierną. Podkreślono jednak, że kult obrazów odnosi się do osoby przedstawionej na obrazie, a nie do samego obrazu. Ustalono także zasady tworzenia ikon, wykluczające dowolność i zezwalające na pisanie obrazów tylko duchownym. Postacie na ikonach powinny mieć duże szerokie oczy, całe ciało osłonięte odzieniem - jedynie odsłonięte twarze i czasem dłonie, figury miał okalać czarny kontur, karnacja postaci winna być ciemna, święci mieli posiadać długie brody, schematycznie zarysowane szaty nie powinny uwidaczniać kośćca, powinien być stosowany umowny światłocień.

Na soborze zezwolono nie tylko na kult obrazów ale także na kult relikwii, na co nie zezwalał jeszcze sobór w Elwirze z roku 306.

Sobór Konstantynopolitański IV- sobór biskupów chrześcijańskich, zwołany na przełomie 869 i 870 roku w Konstantynopolu przez cesarza Bazylego I Macedończyka. Sobór, odbywający się za zgodą papieża Hadriana II, zajął się rozsądzeniem sporu między papieżem a patriarchą Konstantynopola Focjuszem. Focjusz został potępiony, pozbawiony godności patriarszej. Uważany jest przez Kościół katolicki za ósmy Sobór Powszechny, dla prawosławnych ma charakter soboru lokalnego.

Na przełomie 879 i 880 roku sobór zebrał się ponownie. Zrehabilitowano na nim Focjusza. Druga sesja soboru została początkowo uznana za powszechną przez Kościół katolicki i prawosławie, jednak w XI wieku na skutek schizmy wschodniej Kościół katolicki powrócił do opinii o błędach Focjusza.

Przez wielu historyków i teologów katolickich Sobór Konstantynopolitański IV nie jest uważany za powszechny.

Sobór sub Trullo (prawosławie) - tak zwany piąto-szósty (Quinisext/Penthekte) sobór powszechny, zwołany w latach 691 - 692 Konstantynopolu przez cesarza Justyniana II.

Na sobór przybyło 215 biskupów Kościoła Wschodniego. Jedynym obecnym na soborze biskupem Kościoła Zachodniego był Bazyli z Gortyny, który sam nadał sobie tytuł legata papieskiego. Z tego też powodu Kościół katolicki nigdy nie uznał tego soboru za powszechny.

Sobór uchwalił 102 dekrety o charakterze administracyjno-dyscyplinarnym. Zajęto się głównie sprawami świętowania Wielkanocy.

Sobór zajął się także sprawą celibatu. Uchwalono, że diakoni i księża do stopnia biskupa są zwolnieni z celibatu, zaś każdy duchowny który z powodu święceń porzuca swoją żonę podlega ekskomunice.

Uchwały soboru potępił papież Sergiusz I i odmówił ich podpisania. W odpowiedzi cesarz wysłał armię na Rzym w celu uwięzienia papieża. Nie doszło jednak do aresztowania, w obronie papieża stanął lud Rzymu oraz wojsko; wysłannicy cesarscy zostali wypędzeni.

Sobór Konstantynopolitański V (prawosławie)- przez część prawosławnych uznawany za sobór powszechny. Sobór odbył się w Konstantynopolu w 3 sesjach: w 1341, 1347 i 1351.

Uznał ortodoksyjność nauki Grzegorza Palamasa o hezychazmie i przebóstwieniu człowieka i potępił nauki inspirowanego zachodnią filozofą Barlaama z Kalabrii.

Sobór Laterański I (1123) - sobór powszechny kościoła katolickiego zwołany przez papieża Kaliksta II. Był to pierwszy sobór kościoła katolickiego, na którym nie było przedstawicieli kościołów wschodnich. Według rachuby katolickiej był IX soborem powszechnym.

Rozpoczął się 18 marca i trwał do 6 kwietnia 1123 roku. W jego obradach uczestniczyło około 300 biskupów, opatów i innych reprezentantów kleru. Sobór ten uchwalił dwadzieścia dwa kanony reformy Kościoła dotyczące m.in. konkubinatu duchownych, symonii, wyboru biskupów, podporządkowania zakonników oraz wiernych opiece lokalnych biskupów. Wprowadził również zakaz zawierania małżeństw przez księży, mnichów, diakonów i subdiakonów, a także potwierdził postanowienia konkordatu wormackiego.

Sobór Laterański II - sobór powszechny kościoła katolickiego, który został zwołany przez papieża Innocentego II w kwietniu 1139 r. Według rachuby rzymskokatolickiej był X soborem powszechnym.

Pierwszym jego działaniem była likwidacja skutków schizmy, do jakiej doszło za życia antypapieża Anakleta II. Wszystkie konsekracje przez niego dokonane uznano za nieważne, usunięto z urzędów kościelnych mianowanych przez niego duchownych. Ogłoszono ekskomunikę króla Sycylii Rogera II. Potępiono i wygnano z Włoch Arnolda z Brescii. Postanowienia tego soboru można potraktować jako pierwszą w historii Europy międzynarodową konwencję o zasadach prowadzenia wojny. Chrześcijanie wyrzekli się stosowania kuszy w walkach pomiędzy sobą.

Sobór Laterański III - sobór powszechny kościoła katolickiego, zwołany przez papieża Aleksandra III w marcu 1179. Udział w nim wzięło 302 biskupów. Według rachuby rzymskokatolickiej był XI soborem powszechnym.

Sobór został zwołany wkrótce po zwycięstwie papieża w sporze z Fryderykiem Barbarossą i jednym z jego celów było unieważnienie wszystkich decyzji antypapieży. W czasie trzech sesji (5, 14 i 19 marca) dyskutowano o waldensach oraz ustalono normy obyczajowe dla księży. Podjęto decyzję o ekskomunikowaniu katarów i ich protektorów.

Najważniejszym ustaleniem III Soboru Laterańskiego było wprowadzenie nowych zasad wyboru papieża. Przyjęto, że dla ważnego wyboru papieża potrzebna jest większość dwóch trzecich kardynalskich głosów, co miało zapobiec ogłaszaniu antypapieży oraz uniezależniało elekcję od cesarza, niższego kleru i ludu rzymskiego - przyjęty mechanizm przypominał konklawe, termin ten został jednak użyty dopiero przez Grzegorza X niemal sto lat później.

Sobór Laterański IV - sobór powszechny kościoła katolickiego, który miał miejsce w 1215 r. w Lateranie.

Papież Innocenty III w 1213 r. wydał oficjalną zapowiedź soboru, w której ogólnie przedstawił sprawy, którymi sobór miałby się zająć. Były to: odzyskanie Ziemi Świętej, reforma powszechna Kościoła, wykorzenienie herezji i ogólne dobro chrześcijan.

Na obrady soborowe zjechali biskupi, opaci, przedstawiciele kapituł katedralnych i wielcy mistrzowie zakonów. Uroczyste rozpoczęcie odbyło się 1 listopada 1215 r. Sobór odbył 3 posiedzenia w dniach 11, 20, 30 listopada. Uchwalił przeszło 70 dekretów, z czego 59 weszło do zbioru Prawa Kościelnego. Owocem soboru były następujące ustalenia:

Sobór Lyoński I - XIII sobór powszechny Kościoła katolickiego zwołany przez papieża Innocentego IV do Lyonu. Trwał od 26 czerwca 1245r. do 17 lipca 1245 roku.

Na sobór przybyło ok. 150 biskupów i wielu innych wyższych duchownych. Ich liczba była więc niewielka, a przyczyny tego należy szukać w najeździe mongolskim i trwającej wobec tego w Europie wojny z ordami Batu-chana. Szczególnie niewiele wyższego kleru zjawiło się natomiast z samego Cesarstwa niemieckiego, co jest zrozumiałe, gdyż jedną z przyczyn zwołania soboru był konflikt pomiędzy papiestwem a cesarzem Fryderykiem II, ciągnący się od pontyfikatu Grzegorza IX. Rosnące zapędy cesarza na sprawowanie całości władzy świeckiej i częściowe podporządkowanie sobie Kościoła oraz postać i ambicje papieża Innocentego IV, dążącego z kolei do sprawowania powszechnej władzy przez biskupa Rzymu, doprowadziły do ostatecznej konfrontacji. Sobór ten zdetronizował Fryderyka II jako króla niemieckiego i cesarza rzymskiego, co okazało się decyzją trwałą i skuteczniejszą od ekskomuniki. Cesarza, który miał się zjawić na posiedzeniu soboru jako oskarżony, reprezentował jego sędzia dworski, Tadeusz z Suessa. Sobór ów zatwierdził również kościelne prawo procesowe, opracowane przez papieża oraz zajął się problemem Mongołów w Europie. Następstwem tego, było wysłanie rok później, pierwszej europejskiej delegacji do chana mongolskiego, Batu-chana. Zwrócono także baczną uwagę i omówiono problemy moralne we wnętrzu Kościoła, głównie odnoszące się do duchowieństwa, co miało swój oddźwięk w uchwalonych konstytucjach. Ogłoszono także nową krucjatę przeciwko Turkom Seldżuckim, która spotkała się z odezwą Ludwika IX Świętego i przeszła do historii jako VI krucjata (bądź VII, zależnie od tego, czy za pełnoprawną krucjatę uzna się tą prowadzoną przez Fryderyka II w latach 1227-1229).

Sobór Lyoński II - XIV sobór powszechny Kościoła Katolickiego zwołany przez papieża Grzegorza X do Lyonu, podobnie jak to miało miejsce z poprzednim soborem - Soborem Lyońskim I za pontyfikatu Innocentego IV. Obrady rozpoczęły się 7 maja 1274 roku. Przybyło na niego ok. 560 opatów i biskupów. Jednymi z zaproszonych byli także święty Bonawentura i święty Tomasz z Akwinu, który niestety nie dotarł na miejsce, gdyż zmarł w drodze do Lyonu.

Przebieg soboru

Sobór obradował głównie nad problemem ponownego złączenia Kościoła Zachodniego z Wschodnim i podpisania między nimi unii. Dążył do niej zarówno papież Grzegorz X jak i Michał VIII Paleolog. Ten ostatni czynił to jednak jedynie z pobudek czysto politycznych. Karol I Andegaweński, ówczesny król Sycylii, Neapolu, Andegawenii oraz kilku innych państw i krain, czynił bowiem wielkie starania zmierzające do odbudowy Imperium Romanum. Naturalnie jednym z kroków urzeczywistniających ten cel było podporządkowanie sobie Bizancjum, przy czym najlepszym rozwiązaniem dla Karola I było przywrócenie na miejscu dziedzictwa Paleologów Cesarstwa Łacińskiego. Zawarcie unii uchroniłoby więc cesarza przed ewentualnym, acz coraz bardziej realnym, atakiem. Kościół katolicki ze swej strony, za warunki unii postawił zaakceptowanie formuły filioque („Duch Święty pochodzi odwiecznie od Ojca i od Syna nie jako od dwóch odrębnych początków, ale jako od jednego początku (tamquam ex uno principio)”) oraz ważności siedmiu sakramentów. Michał VIII, reprezentowany w Lyonie przez eks-patriarchę Konstantynopola i prałata, zgodził się na te warunki oraz przyjął doktrynę o supremacji Stolicy Apostolskiej. Zawarto w ten sposób trwającą zaledwie siedem lat Unię Lyońską. Ponadto na soborze przeprowadzono reformę Kościoła rzymskiego, kasując m.in. wiele nowo powstałych zakonów.

Ogłoszono także nową krucjatę. Na jej potrzeby zarządzono specjalną dziesięcinę z każdej parafii. Nie doczekała się ona jednak wcielenia w życie (odzew na nią był znikomy).

Nauka o czyśccu

Potwierdzono także istnienie czyśćca i naukę o nim, którą zaakceptował i w którą wyznał wiarę Michał VIII Paleolog. W czyśćcu miały się znaleźć dusze, które nie zdążyły zadośćuczynić za popełnione grzechy. Potwierdzono znaczenie modlitwy za zmarłych i moc odpustów. Karę piekła miały odbywać osoby, które zmarły w stanie grzechu ciężkiego bądź pierworodnego, ale z zastrzeżeniem, że kary w piekle były różne. "Do złagodzenia tego rodzaju kar (tzn. czyśćcowych) dopomaga wstawiennictwo wiernych żyjących, a mianowicie ofiary Mszy św., modlitwy, jałmużny i inne akty pobożności, które zgodnie z postanowieniami Kościoła jedni wierni zwykli ofiarować za innych wiernych... Dusze zaś tych, którzy umierają bądź w grzechu śmiertelnym, bądź z samym tylko grzechem pierworodnym, natychmiast zstępują do piekła, gdzie jednak nierównym podlegają karom." Nauka owa, z pewnymi zmianami obowiązuje w Kościele katolickim do dzisiaj.

Zasady koklawe

Niezwykle ważne było także ostateczne przyjęcie i usankcjonowanie zasady konklawe przy wyborze każdego kolejnego papieża. Próbowano ją wprowadzić już na Soborze Laterańskim III zwołanym przez papieża Aleksandra III. Odtąd ostatecznie wybór miał zapadać na zgromadzeniu kardynałów elektorów, którzy zbierali się po śmierci głowy Kościoła. Wybór miał być dokonany większością 2/3 głosów, a kandydat nie musiał pochodzić z grona elektorów. Papieżem mógł więc w zasadzie zostać każdy katolik (do XVI wieku wiele osób świeckich zostawało papieżami np. Leon X).

Znaczenie soboru

Sobór, mimo niezrealizowania ogłoszonych na nim, w zamierzeniach głównych konstytucji i uchwał, był niezwykle ważny z punktu widzenia historii i rozwoju Kościoła Rzymskiego. Dał ostateczne wskazówki co do wyboru głowy Kościoła Katolickiego; powstrzymał mnożenie się nowych zakonów i zgromadzeń, które powstawały na fali ogólnej acz nierzadko powierzchownej i płytkiej fascynacji życiem kontemplacyjnym i ascetycznym. Postawiono więc wyraźnie na jakość i skuteczność życia w zgromadzeniu, odrzucając wspólnoty nie potrafiące przyciągnąć nowicjuszy i te o wątpliwych regułach. Sobór starał się także porozumieć i przywrócić stosunki ekumeniczne z Kościołem prawosławnym, z którym łączność została zerwana ponad 200 lat wcześniej (patrz: unia florencka). Czynił to jednak z pozycji strony silniejszej, wiec nie może być on nazwany ekumenicznym w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Wyznaczył on trwały kierunek postępowania Kościoła na następne dekady i stulecia.

Sobór w Vienne - sobór zwołany przez papieża Klemensa V w latach 1311-1312 w Vienne. Najważniejszą decyzją soboru było potępienie zakonu templariuszy.

Sobór w Pizie - sobór powszechny biskupów chrześcijańskich zwołany przez 23 kardynałów obu obediencji w 1409 r. w celu przywrócenia jedności chrześcijaństwa i zakończenia ponad 30. letniego okresu Wielkiej Schizmy. Nie został zwołany przez papieża, i dlatego nie jest uznawany przez Kościół katolicki.

Wcześniejsze próby rozwiązania sporu między papieżem Grzegorzem XII a antypapieżem Benedyktem XIII na drodze jednoczesnej rezygnacji obu z nich albo zawarcia jakiegoś kompromisu, nie doszły do skutku. Do Pizy zjechało ponad 300 biskupów i opatów, przedstawiciele 100 kapituł katedralnych i 13 uniwersytetów. Sobór wytoczył proces obu papieżom, uznał ich za niegodnych tiary, za wrogów jedności kościelnej i zdetronizował jako heretyków. 26 czerwca 1409 r. nowym papieżem wybrany został kardynał Piotr Philargi jako Aleksander V. Wkrótce okazało się, że sobór w Pizie nie tylko nie zdołał przywrócić jedności w Kościele, ale przyczynił się do pogłębienia schizmy. Okazało się bowiem, że żaden z odwołanych papieży nie zrezygnował ze swoich uprawnień, a do walki o władzę papieską dołączył trzeci papież. Dopiero na soborze w Konstancji (1414-1418) miano przezwyciężyć schizmę.

Sobór w Konstancji - ekumeniczny sobór powszechny kościoła rzymskokatolickiego zwołany przez pizańskiego antypapieża Jana (XXIII) (później potwierdzony przez papieża Grzegorza XII) na życzenie cesarza Zygmunta, trwający od 16 listopada 1414 do 22 kwietnia 1418 r. w Konstancji. Jego głównym celem było zakończenie Wielkiej Schizmy, która miała związek z papiestwem awiniońskim. Kościół rzymskokatolicki uznaje formalnie tylko te posiedzenia soborowe, które odbyły się po zatwierdzeniu Soboru przez Grzegorza XII. Poprzednie posiedzenia pod przewodnictwem cesarza Zygmunta i antypapieża Jana XXIII nie są uznawane przez Kościół.

Uczestnicy

Według kroniki Ulricha von Richentala w obradach Soboru brało udział: 33 kardynałów, 5 patriarchów, 47 arcybiskupów, 145 biskupów, 93 biskupów tytularnych, 217 doktorów teologii, 361 doktorów prawa cywilnego i kanonicznego, 171 doktorów medycyny, wielka liczba magistrów reprezentujących 37 uniwersytetów, posłańcy reprezentujący 83 królów i książąt, 38 książąt, 173 hrabiów, 71 baronów, ponad 1500 rycerzy, 142 pisarzy bulli, 1700 trębaczy, skrzypków oraz osób grających na innych instrumentach muzycznych.

Tło historyczne

Gdy Sobór był zwoływany, istnieli trzej - uważający się za prawowitych - papieże: Benedykt XIII, Grzegorz XII i Jan XXIII. Kilka lat wcześniej (1409), biskupi na soborze w Pizie zakwestionowali prawa do Piotrowego Tronu papieży rzymskiego i awiniońskiego wybierając trzeciego papieża, twierdząc przy tym, że rada biskupia ma większe prawa niż tylko jeden biskup, nawet jeśli jest biskupem Rzymu. Schizma nasiliła się.

Z poparciem Zygmunta, cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Sobór w Konstancji sugerował wszystkim trzem papieżom abdykację i opowiadał się za wyborem nowego - następnego. W związku z ciągłą obecnością cesarza, inni władcy żądali prawa do głosu odnośnie wyboru. Większość czasu trwania Soboru zajęły więc swary na tle politycznym - bardziej usiłowano ułagodzić świeckich władców niż rzeczywiście podjąć reformę Kościoła i jego hierarchii

Nowością podczas Soboru było, że zamiast głosować indywidualnie, biskupi głosowali w blokach narodowych. Stanowiło to odzwierciedlenie waśni leżących u podstawy schizmy drążącej Kościół.

Wydarzenia

2 marca 1415 Jan XXIII nakłoniony do przeczytania na głos obietnicy dobrowolnej rezygnacji z tronu papieskiego oraz do powtórzenia tej obietnicy w bulli z 8 marca.

20 marca 1415 z Konstancji uciekł Jan XXIII do Schaffhausen, następnie do Freiburga w Breisgau. 29 marca formalnie pozbawiony urzędu podporządkował się Soborowi.

6 kwietnia 1415 Sobór opublikował podczas swojego szóstego posiedzenia dekret Haec sancta zobowiązujący papieża do posłuszeństwa (obedire tenetur in his), ponieważ Sobór jest zgromadzony w Duchu Świętym (in Spiritu sancto legitime congregata). Dekretu tego nigdy nie zaakceptował Kościół Katolicki, jako że nie został zaakceptowany przez Grzegorza XII, a wydano go zanim Grzegorz XII formalnie zatwierdził zwołany już Sobór.

4 lipca 1415 pełnomocni papiescy delegaci - Carlo di Malatesta i kardynał Dominici di Ragusa - przeczytali zgromadzonym dokument Grzegorza XII zwołujący Sobór i zatwierdzający z góry jego decyzje. Po akceptacji dokumentu zebrani zagłosowali za bezzwłoczną abdykacją papieża, a pełnomocni delegaci zatwierdzili ją przekazując stosowne dokumenty. Dla Grzegorza XII utworzono tytularną diecezję Porto-Santa Rufina czyniąc go jej kardynałem o statusie ustępującym jedynie papieżowi. W chwili wyboru nowego papieża Grzegorz już nie żył.

27 lipca 1417 Benedykt XIII wciąż odmawiający zrzeczenia się tytułu został ogłoszony schizmatykiem i ekskomunikowany z Kościoła rzymskokatolickiego. Pierwszy cel, jakim było przełamanie schizmy, został osiągnięty.

Ostatecznie schizmę zakończył 11 listopada 1417 wybór papieża Marcina V. Było to jedyne w historii konklawe na północ od Alp.

Sobór przeciw herezji

Drugim celem soboru było kontynuowanie reform rozpoczętych podczas Soboru w Pizie. Reformy te były skierowane przede wszystkim przeciwko Johnowi Wyclifowi (wyklęty na ósmej sesji 4 maja 1415), Janowi Husowi i ich następcom. Jan Hus pomimo poręczenia żelaznym listem przez cesarza Zygmunta został podczas Soboru skazany oraz spalony na stosie 6 lipca 1415.

Sobór w Konstancji a sprawa polska

Jan Falkenberg, krakowski dominikanin, działający w interesie Krzyżaków profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego przekazał uczestnikom swoje dziełko Tractatus doctoris cuiusdam de Prutenis contra Polonos et paganos de potestate papae et imperatoris respectu infidelium (Satyra na herezje i na nikczemności Polaków oraz ich króla Jagiełły). Oskarżał w nim Polskę o nikczemne przestępstwo korzystania ze wsparcia wojskowego pogan w wojnie prowadzonej z Zakonem. Argumentował, że cesarzowi wolno zabijać pogan tylko dlatego, że są poganami - natomiast Polaków tym bardziej, bo z poganami się sprzymierzają. Według Falkenberga Polacy powinni być eksterminowani, pozbawieni suwerenności i sprowadzeni do roli niewolników. Próby uzyskania oficjalnego potępienia broszury ponawiane były aż do końca Soboru.

W trakcie Soboru pod dyskusję poddawano również tematy polityczne, m.in. zarzut zakonu krzyżackiego, jakoby Polska miała bronić pogan. Paweł Włodkowic, ówczesny rektor krakowskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego, zaprezentował pogląd, że wszystkie narodowości, nie wyłączając pogańskich, mają prawo do samorządności i życia w pokoju na ziemiach, które są ich własnością - jest to jedna z najwcześniejszych fundamentalnych myśli prawa międzynarodowego. Podnoszono też inne ważkie i rewolucyjnie brzmiące postulaty:

Paweł Włodkowic i cała delegacja polska (poza Mikołajem Trąbą) publicznie występiła w obronie Jana Husa.

Mikołaj Trąba wstąpił do antypolskiej koalicji w nadziei uzyskania godności papieskiej. Jego kandydatura została oficjalnie zgłoszona, jednak papieżem wybrano kandydata Francuzów, Włocha Oddona Colonne (Marcin V).

Marcin V unieważnił korzystne dla Polski bulle Jana XXIII, potwierdził Zakonowi Krzyżackiemu wszystkie poprzednio uzyskane przywileje (również te fałszywe).

4 maja 1418 nie wpuszczeni do pałacu papieskiego Polacy dostali się do niego siłą wyłamując bramę.

9 maja Zawisza Czarny z Garbowa i Janusz z Tuliszkowa w obecności papieża oświadczyli, że czci króla polskiego będą bronić "gębą i ręką" - uzyskali od Marcina V potępienie traktatu Falkenberga. Na oficjalną bullę papieską trzeba było jednak czekać do 10 stycznia 1424

Mikołaj Trąba został nominowany przez papieża Primas Regni - pierwszym prymasem Polski.

Sobór w Sienie - sobór powszechny Kościoła Katolickiego, który miał miejsce w latach 1423 - 1424 w Sienie.

Sobór ten cechował się nierozstrzygnięciem kwestii podniesionych przez ruch pojednawczy, który próbował przeprowadzić reformy w Kościele. W Kościele rzymskokatolickim sobór ten nie jest już uznawany jako oficjalny ekumeniczny sobór biskupi, ponieważ stopień i wymiar proponowanego 'pojednania' (chodzi tutaj przede wszystkim o przepaści wynikłe z wieloletniej schizmy oraz herezje na łonie Kościoła jak np. husytyzm) został uznany za herezję.

Zgodnie z dyrektywami Soboru w Konstancji (q.v.) stanowiącymi o regularnym zwoływaniu soborów ekumenicznych celem dyskusji polityki kościelnej, papież Marcin V powołał sobór w Pawii - zainaugurowany 23 kwietnia 1423 - kiedy to niespodziewanie wybuchła tam epidemia i rada przeniosła się do Sieny.

W Sienie, postępowanie i działanie Soboru naśladowało ten z Konstancji. Już na początku, pewne formalności związane z zapewnieniem bezpieczeństwa członkom Soboru przez miasto spowodowała tarcia jurysdykcyjne z papieskimi prerogatywami. Niemniej jednak, 8 listopada już cztery dekrety zostały zatwierdzone, wszystkie skierowane przeciwko dogodnym celom: dekret przeciwko zwolennikom heretycznych reformatorów - Jana Husa, spalonego wcześniej na stosie podczas Soboru w Konstancji, oraz Johna Wyclifa, który twierdził, że największym autorytetem i władzą jest Biblia; dekret przeciwko zwolennikom schizmatycznego antypapieża Benedykta XIII; dekret opóźniający w czasie negocjacje z Kościołami wschodnimi (podczas Soboru we Florencji 1438-1445 wypracowano rozsądne porozumienie); dekret sugerujący większe okrucieństwo i wrogość wobec herezji.

Propozycje reform instytucjonalnych w Kościele katolickim powodowały złowrogie swary i kłótnie. Francuskie propozycje zwiększenia lokalnej władzy świeckiej nad organami kościelnymi (poglądy gallikańskie) wywołały sprzeciw lojalistów Kurii Papieskiej. Nic nie zostało dokonane w tej dziedzinie.

19 lutego 1424 na następne miejsce Soboru została wybrana Bazylea, a obecny Sobór rozwiązał się następnego dnia (dekret opublikowany 7 marca). Francuscy uczestniczy woleliby kontynuować Sobór do czasu przeprowadzenia gruntownych reform w kościele, zarówno in capite et in membris ('na czele i wśród członków'), lecz z powodu strachu przed kolejną schizmą, lub też nie chcąc irytować papieża (Siena w południowej Toskanii była blisko Państwa Kościelnego), odjechali. Wybór miejsca na następny Sobór, daleko od Państwa Kościelnego i ewentualnej możliwości jego zbrojnej interwencji, jest bardzo ważny.

Zarządcy Sieny dopilnowali by nikt nie odjechał przed spłaceniem swoich długów.

Sobór w Bazylei - został zwołany przez papieża Marcina V. Odbył się po jego śmierci, kiedy papieżem był Eugeniusz IV. Został otwarty 23 VII 1431 r. Ze względu na małą liczbę uczestników pierwsze uroczyste posiedzenie odbyło się dopiero 18 XII 1431 r.

Cele soboru: rozwiązanie problemu husytyzmu, zaprowadzenie pokoju między władcami chrześcijańskimi oraz reforma Kościoła. 12 XI 1431 r. papież Eugeniusz IV ze względu na rokowania w sprawie unii z Grekami przeniósł na 18 miesięcy obrady soboru do Bolonii.

Na soborze uchwalono dekret o wyższości soboru nad papieżem. Spowodowało to konflikt z papieżem Eugeniuszem IV, który ogłosił nieważność soboru i 8 sierpnia 1438 zwołał nowy sobór w Ferrarze.

W odpowiedzi sobór ekskomunikował Eugeniusza IV i wybrał antypapieża Feliksa V.

Sobór w Ferrarze - został zwołany przez papieża Eugeniusza IV. Bezpośrednią przyczyną zwołania soboru był sprzeciw Eugeniusza IV wobec ogłoszonej przez sobór w Bazylei wyższości soboru nad papieżem. Eugeniusz ogłosił bazylejski sobór nieważnym i 8 sierpnia 1438 roku nowy sobór rozpoczął obrady.Eugeniusz zaprosił na sobór cesarza bizantyjskiego Jana VII i patriarchę Konstantynopola Józefa II, chcąc doprowadzić do unii z prawosławiem.16 stycznia 1439 obrady soboru przeniesiono do Florencji, rozpoczynając tym samym Sobór Florencki.

Sobór Florencki - sobór powszechny Kościoła katolickiego. Zwołany przez papieża Eugeniusza IV. Obradowano od 16 stycznia 1439 r. do 1443 r. Podczas sesji 6 lipca 1439 r. odczytano bullę (po łacinie i po grecku) Laetentur coeli, ogłaszającą unię Kościołów rzymskokatolickiego i bizantyjskiego. W 1439 r. zawarto unię również z Kościołem ormiańskim. Od 14 października 1443 r. sobór obradował w Rzymie.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Koscioły wschodnie do XVw
Pismo zakres zagadnień do II zajeć (2), religioznawstwo, Cywilizacje starożytne i wczesnośredniowiec
Sobory, Religioznawstwo, Chrześcijaństwo, Nowożytne
sobory powszechne, religioznawstwo, chrześcijaństwo starożytne i wczesnośredniowieczne
Ojcowie Kościoła, religioznawstwo, chrześcijaństwo starożytne i wczesnośredniowieczne
D Sikorski Chrzest Polski i początki Kościoła w Polsce (do pierwszej połowy XI wieku)
chrzescijanstwo kolokwium I, Religioznawstwo, Rok II, Chrześcijanstwo starożytne, Cwiczenia, Notatki
inkwizycja.itp, religioznawstwo, chrześcijaństwo starożytne i wczesnośredniowieczne
chrześcijaństwo starożytne i średniowieczne - wykłady prof. Drabiny (I-IV), Religioznawstwo
zakony rycerskie, Religioznawstwo, Chrześcijaństwo, Starożytne
zakony rycerskie, religioznawstwo, Chrześcijaństwo starożytne i średniowieczne
herezje, religioznawstwo, chrześcijaństwo starożytne i wczesnośredniowieczne
gnoza, Religioznawstwo, Chrześcijaństwo, Starożytne

więcej podobnych podstron