herezja [łac. haeresis < gr. haíresis `wybór'], kacerstwo, poglądy rel. uznane za sprzeczne z oficjalnie głoszoną przez Kościół doktryną (dogmatami). Termin wywodzi się ze staroż. Grecji, gdzie oznaczał preferowaną doktrynę filoz. i naukową. Z literatury gr. przeniknął do chrześcijaństwa, nabierając pejoratywnego sensu — oznaczał te poglądy doktrynalne, które przez autorytety poszczególnych gmin zostały uznane za niezgodne z zasadami wiary chrześc. i na tej podstawie potępione jako błędne. W dalszym rozwoju chrześcijaństwa pojęcie h. zostało nieodłącznie związane z pojęciami ortodoksji i dogmatu. Świadome lub mimowolne odejście od ustanowionych dogmatów i ortodoksyjnej postaci doktryny, określonej w sposób normatywny przez zwierzchnie autorytety kośc. (biskup, synod, papież, sobór), stało się podstawą do zakwalifikowania pewnych poglądów rel. jako h. W katolicyzmie stanowisko to znalazło formalny wyraz w kodeksie prawa kanonicznego (kanon 1364); wg jego sformułowań należy odróżnić h. od apostazji i schizmy. Rozróżnia się h. formalną — świadome i uporczywe głoszenie przez członków Kościoła poglądów sprzecznych z dogmatami, oraz h. materialną — nieświadomą, dokonywaną bez właściwego rozeznania negację dogmatów. H. formalna została uznana przez Kościół katol. za grzech i obłożona wieloma karami kośc. (gł. ekskomuniką). Karom kośc. od IV w. towarzyszyły często kary świeckie, a od ukazania się Kodeksu Justyniana (VI w.) h. została uznana za zdradę stanu. Kościół przeciwdziałał h. na różne sposoby: przez argumentację (np. apologeci wczesnochrześc.), niszczenie ksiąg heretyckich, usuwanie ze stanowisk kośc., nakładanie anatemy, w niektórych przypadkach zbrojne krucjaty; XIII-XVII w. gł. rolę w zwalczaniu h. odgrywała inkwizycja.
We wczesnym okresie Kościoła chrześc. (II-V w.) najważniejsze h. dotyczyły zagadnień chrystologicznych (doketyzm, arianizm, monofizytyzm), Trójcy Świętej (sabelianizm) oraz kwestii stosunku natury do łaski (pelagianizm). Polemika z tymi h., prowadzona przez obrońców „ortodoksyjności” nauki Kościoła, w znacznym stopniu wpłynęła na uformowanie się dogmatów.
doketyzm [gr. dokeín `wydawać się', dókema `wizja', `zjawa', `pozór'], herezja powstała w pierwotnym chrześcijaństwie, głosząca że Jezus Chrystus nie miał prawdziwego ciała ludzkiego, ale ciało pozorne lub niebiańskie (eteryczne). D. negował w konsekwencji rzeczywistość męki i śmierci Jezusa; był związany z poglądem o złej naturze ciała i materii, co musiało prowadzić do przekonania o bezcielesnej naturze Boga. Zarzut d. pojawił się już na pocz. II w. w polemice Ignacego z Antiochii z anonimowymi przeciwnikami. Ireneusz z Lyonu postawił zarzut chrystologii Bazylidesa, że głosi ona ideę pozornej śmierci boskiego Ducha-Syna w postaci człowieka (Duch-Syn miał dokonać wymiany swego zewn. przejawu z przejawem Szymona z Cyreny, który w ten sposób zmarł za niego). D. głosił także Marcjon z Synopy, który przyjmował jedynie zbawienie duszy, i Walentyn, który głosił, że ciało Chrustusa miało jedynie charakter psychiczny; jego szkoła odróżniała transcendentny wymiar Chrystusa pochodzący z pleromy, od duchowego, psychicznego i cielesnego, będącego jednak jakością niematerialną. Obok środowisk gnostyckich (gnostycyzm) d. głosili manichejczycy (manicheizm); Faust z Milewe negował fakt rzeczywistych narodzin Jezusa jako człowieka i jego śmierci. W czasach pokonstantyńskich o d. oskarżano chrystologię Apolinarego z Laodycei i jego szkołę (apolinaryzm), a 448 naukę Eutychesa, który kwestionował pełnię człowieczeństwa Chrystusa. Mimo że d. został oficjalnie odrzucony przez Sobór Chalcedoński (451), nie przeszkodziło to w odrodzeniu jego popularności. W IX w. doketystyczne poglądy głosili paulicjanie i bogomili. Szczególne znaczenie miał jednak dla katarów. Francuscy katarzy głosili, że Chrystus miał jedynie pozorne ciało; odrzucali zatem fakt jego rzeczywistych narodzin, poczucia głodu, pragnienia czy bólu. Natomiast wł. albigensi uczyli, że Chrystus sprowadził na ziemię swe ciało niebiańskie, a zamiast niego został ukrzyżowany demon. W XVI w. za przedstawiciela d. został uznany M. Servet, który głosił, że ciało Chrystusa ma charakter boski. D. był wielokrotnie odrzucany przez Kościół jako herezja (ostatni raz 1442 na soborze we Florencji). Według J. van Essa doketystyczne znaczenie ukrzyżowania zawarte jest w Koranie (sura 4,157), który głosi, że Bóg wprowadził Żydów w błąd: chcąc zabić Jezusa, pomylili go jednak z kimś innym. Inna jednak niż w chrześcijaństwie jest tu podstawa poglądów doketystrycznych; nie jest nią natura Chrystusa, która wg islamu nie może być poznana, lecz niemożliwość pokrzyżowania planów Boga; a prorok nie może być przez Boga opuszczony.
sabelianie, zwolennicy jednej ze staroż. doktryn antytrynitarnych (antytrynitaryzm), wywodzonej od przybyłego ok. 215 do Rzymu Libijczyka Sabeliusza (stąd nazwa); s. zanegowali istotową odrębność osób Trójcy Świętej, głosząc, że istnieje tylko jeden Bóg, który w swym działaniu objawił się jako Zbawiciel (Chrystus) i Uświęciciel (Duch Święty); osoby Trójcy Świętej uważali za 3 różne aspekty jednego Bóstwa: substancję (Ojciec), myśl (Syn) i wolę (Duch Święty); naukę Sabeliusza szczególnie ostro potępił patriarcha Aleksandrii Dionizy oraz papież Kalikst I; doktryna s. (zw. sabelianizmem) rozpowszechniała się w Afryce Pn., Azji Mniejszej i Mezopotamii i przetrwała do IV w.; w czasach nowoż. poglądy zbliżone do sabelianizmu głosili socynianie i częściowo E. Swedenborg.
pelagianie, zwolennicy poglądu teologicznego głoszącego, że łaska Boża nie jest konieczna do zbawienia, które można osiągnąć bez jej pomocy dzięki własnemu wysiłkowi kierowanemu przez wolę; p. uważali ponadto, że grzech pierworodny nie obciążył całej ludzkości, a cierpienie i śmierć nie są jego następstwami; doktrynę p., zwaną pelagianizmem, zapoczątkował brytyjski mnich Pelagiusz (360?-422?), autor m.in. De natura et gratia i De libero arbitio, zyskując poparcie m.in. u prawnika rzymskiego Celestiusza i 18 biskupów, w tym Juliana z Eklanum; poglądy p. były zwalczane szczególnie ostro przez św. Augustyna, gdyż przeciwstawiały się one jego nauce o predestynacji; jako niezgodna z doktryną katolicką, nauka p. została potępiona przez papieży Innocentego I i Zozyma, synod w Kartaginie (418) i sobór w Efezie (431); po śmierci Pelagiusza (około 420) jego doktryna szerzyła się w złagodzonej formie (semipelagianie); przeciwko wątkom pelagiańskim w teologii wystąpiła reformacja XVI w., a następnie janseniści.
herezje średniowieczne, dysydenckie ruchy rel., które rozwijały się w średniow. Europie od pocz. XI w. do pocz. XVI w.; często do tak rozumianych h.ś. zalicza się także bogomilizm (bogomili) i paulicjanizm (paulicjanie), które powstały wcześniej i miały częściowy (bogomilizm) lub nie miały wcale (paulicjanizm) kontaktu z Kościołem zachodnim. Wspólne h.ś. było potępienie, jakie spotkało je ze strony Kościoła zachodniego. Konflikty z władzami kośc. wywoływała krytyka Kościoła za porzucenie ideałów pierwotnego chrześcijaństwa, spontaniczna religijność nie mieszcząca się w ramach oficjalnego Kościoła oraz tworzenie niezależnych wspólnot. Odmienność wspólnot heretyckich przejawiała się w sferze doktryny (idee dualistyczne, millenarystyczne, panteistyczne), kultu (odrzucenie lub ograniczenie pośrednictwa w zbawieniu albo ustanowienie własnych obrzędów zbawczych) i w postulacie przekazania świeckim uprawnień duchowieństwa (głoszenie Słowa Bożego przez świeckich, upowszechnianie znajomości Pisma Świętego). Często, zwł. w przypadku wielkich herezji (bogomilizm, kataryzm, husytyzm), h.ś. stały się zjawiskami także z dziedziny polit., nar., społ., obyczajowej czy militarnej. Mimo polityki Kościoła i władzy świeckiej zmierzającej do wytępienia h.ś. (przez pokojową rekoncyliację lub przez zbrojne krucjaty i postępowanie inkwizycyjne) przygotowały one grunt pod rozwój reformacji.
Doktryna. Herezje dualistyczne. Dualizm był wyznawany przez 3 h.ś.: paulicjanizm, bogomilizm i kataryzm. Podstawową jego cechą było przekonanie o istnieniu podwójnego aktu stworzenia, 2 stwórców i 2 stworzonych światów. Występowała opozycja: dobry-duchowy-niewidzialny i zły-materialny-widzialny. Istniały 2 wersje dualizmu: radykalny, zw. skrajnym (paulicjanie, większość katarów), głosił, że obie zasady istniały odwiecznie i są sobie równe, natomiast umiarkowany, zw. monarchianizmem (bogomili, część katarów), twierdził, że na początku istniał jeden stwórca, który powołał świat duchowy, a świat materialny został powołany do życia przez jego zbuntowanego syna Satanaela. Bogomili łączyli z koncepcją dobrego Boga dogmat Trójcy, twierdząc, że istniała ona w Bogu od początku, a Syn Boży i Duch Święty to emanacje wyodrębnione, aby uporządkować sprawy kosmosu stworzonego wskutek podwójnej kreacji. Zmieszanie substancji obu światów polegało na umieszczeniu aniołów (niematerialnych istot ze świata dobrego Boga) w materialnych ciałach, czyli na powstaniu człowieka. Dualiści podawali różne przyczyny, dla których mogło tak się stać: 1) aniołowie z własnej woli przyłączyli się do zbuntowanego Satanaela; 2) diabeł zwiódł ich podstępem; 3) zostali zmuszeni do wejścia w ciała, które stworzył diabeł; 4) Satanael stworzył ludzkie ciało, lecz nie mógł tchnąć weń ducha; uczynił to dopiero Bóg Ojciec na jego prośbę. Chrystus w ujęciu dualistów był nadprzyrodzoną istotą, której misja polegała na ogłoszeniu nauki o dobrym Bogu. Bogomili i katarzy podkreślali, że zapoczątkował także sprawowanie chrztu duchowego (consolamentum), który przynosił obietnicę zbawienia. Według bogomilów Bóg posłał swego Syna, utożsamianego ze Słowem, Michałem Archaniołem czy Doradcą z Księgi Izajasza (Iz 9,5), by zstąpił w postaci Jezusa i jako Chrystus przyniósł pomoc aniołom zamkniętym w materii. Jezus umarł na krzyżu pozornie (doketyzm), zstąpił do piekieł, związał Satanaela i odjął mu boską cząstkę imienia -el, a następnie powrócił do Ojca. Staraniem dualistów było odseparowanie ich istoty duchowej od substancji materialnej; dotyczyło to gł. doskonałych (duchownych Kościołów dualistycznych), którzy poddawali się ascezie cielesno-pokarmowej i przestrzegali surowej etyki. Consolamentum udzielane doskonałym wlewało w nich Ducha Świętego, powodując przywrócenie łączności z niewidzialnym światem dobrego Boga. Według katarów, oczyszczanie anioła uwięzionego w materii trwało kilka wcieleń (reinkarnacja). Radykalni katarzy byli zwolennikami „cichego” końca świata: rozdzielenie obu substancji nastąpi, gdy wszystkie dusze-aniołowie przejdą swoje inkarnacje i uwolnią się; nie będzie temu towarzyszyć widzialna katastrofa kosmiczna. Katarzy umiarkowani wierzyli w dramatyczny koniec świata: po Sądzie Ostatecznym źli pójdą do piekła, a ziemia zostanie spalona ogniem.
Herezje dobrowolnego ubóstwa. Idea dobrowolnego ubóstwa była najpopularniejszą doktryną h.ś. Dla części wspólnot była ideą podstawową (petrobruzjanie, henrycjanie, waldensi, humiliaci, franciszkańscy spirytuałowie i begini, bracia apostolscy w okresie Segarellego), dla innych była częścią doktryny (bogomili i katarzy, beginki i begardzi, lollardzi, husyci). Jej istotą było odwołanie się do życia Chrystusa i apostołów, którzy nie posiadali własności; stąd liczne nawiązania do Ewangelii i Dziejów Apostolskich, zwyczajów pierwotnego Kościoła, a także krytyka tzw. donacji Konstantyna (przyznanie Kościołowi własności i przywileju ściągania dziesięciny). Szczególnym symbolem wyrzeczenia się własności był przykład nagiego Chrystusa na krzyżu. Nurt dobrowolnego ubóstwa znajdował miejsce także w ramach oficjalnego Kościoła, popierali go papieże: Grzegorz VII, Paschalis II i Celestyn V, a Innocenty III zezwolił na działalność wspólnoty św. Franciszka. Pierwsze zgromadzenia dobrowolnego ubóstwa były wędrownymi grupami kaznodziejskimi żyjącymi z jałmużny. Już jednak waldensi, reguła św. Franciszka, a potem spirytuałowie i begini przez dobrowolne ubóstwo rozumieli życie z pracy rąk, brak własności indywidualnej i wspólnotowej, z wyjątkiem tej, która służyła bezpośredniemu utrzymaniu się przy życiu (usus pauper). Doktryna dobrowolnego ubóstwa przez pochwałę prostego życia rel. przeciwstawiała się Kościołowi materialnemu, będąc tym samym podstawą do rozwoju herezji millenarystycznych i prereformacyjnych.
Herezje millenarystyczne (chiliastyczne). Zwolennikami herezji millenarystycznych byli przede wszystkim wyznawcy dobrowolnego ubóstwa: spirytuałowie, begini, bracia apostolscy za przywództwa Dolcino i taboryci. Nazwa nawiązuje do znanego z Apokalipsy (Ap 20,1-6) tysiącletniego (łac. millenium, gr. chilioi `tysiąc') okresu, gdy szatan zostanie wtrącony do czeluści, a na ziemi będzie rządzić wraz z Chrystusem garstka sprawiedliwych. Wizja ta została rozwinięta w średniowieczu przez Joachima z Fiore oraz Piotra Jana Oliviego, którzy tysiącletni okres szczęścia, pokoju, sprawiedliwości i wzajemnej miłości ustalili na ostatni etap swoich historiozofii (Joachim wyróżnił 3 epoki dziejów ludzkości, Piotr — 7). W doktrynach wspólnot heretyckich, w porównaniu z ideami obu teologów, większy nacisk kładziono na program negatywny: potępienie grzesznego świata i oczekiwanie nadchodzącej katastrofy. Wizja przyszłych czasów była zróżnicowana w ideologiach poszczególnych wspólnot. Według franciszkańskich rygorystów (spirytuałowie i begini) owo szczęśliwe tysiąclecie miało oznaczać realizację „Kościoła duchowego”, dla braci apostolskich był to czas triumfu ich wspólnoty, a dla husyckich taborytów zwycięstwo „prawdy Bożej”. W millenarystycznych wizjach dużego znaczenia nabrała postać Antychrysta (już działającego lub dopiero nadchodzącego), utożsamianego najczęściej z konkretnymi władcami lub papieżami. Natomiast przedstawiciele wspólnot heretyckich identyfikowali się z wybranymi, mającymi przeżyć apokalipsę i przez tysiąc lat współkrólować na ziemi z Chrystusem. Wszystkie h.ś. były krytyczne wobec rzeczywistości rel. i społ., jednak tylko wyznawcy doktryny herezji millenarystycznych (bracia apostolscy, taboryci) wstąpili na drogę zbrojną, aby zrealizować swoje ideały.
Herezje wolnego ducha (panteistyczne). Wyznawcami herezji wolnego ducha, która pojawiła się na przeł. XII i XIII w. byli: amalrykianie, beginki, begardzi, turlipini, pikardzi. Podstawowa ideą tych herezji było przekonanie, że człowiek może sam osiągnąć boski stan doskonałości (wolność ducha), bez pośrednictwa Kościoła czy Bożej łaski. Często owi „wolni duchem” utożsamiali się z Osobami Trójcy, pierwszymi rodzicami lub którymś ze świętych. Życie doskonałego miało być całkowicie bezgrzeszne, bez względu na jego czyny i postawę wobec powszechnych norm rel. i społecznych. Wyznawcy herezji wolnego ducha uważali, że „wolny duchem” nie jest winien nikomu posłuszeństwa, gdyż — jak twierdzili — ubi spiritus Domini, ibi libertas [`gdzie duch Pański, tam wolność']. Jako inspiracje tych herezji wskazywano filozofię panteistyczną, średniow. mistykę (Amalryk z Bène, Dawid z Dinant) i spontaniczną religijność kobiecą beginek. Ocena herezji wolnego ducha nie jest jednoznaczna ze względu na zarzucany im antynomizm i libertynizm. Część tej krytyki można odrzucić z powodu stronniczości źródeł i błędnego identyfikowania zgromadzeń wolnego ducha z grupami żebrzącymi pozbawionymi aspektu rel.; jeżeli przyjąć hipotezę o inicjacyjnym charakterze wspólnot wolnego ducha (M. Benad), to występki związane z ich działalnością można przypisać charakterowi ich wieloletniej inicjacji, której jedną z cech było odrzucenie powszechnych norm.
Herezje prereformacyjne. Główny nurt doktryny herezji prereformacyjnych (lollardzi, husyci) został wyznaczony przez ang. teologa J. Wiklefa, który idei prawdziwego, niewidzialnego Kościoła przeciwstawiał instytucjonalny Kościół widzialny. Pierwszy z nich jest wspólnotą wybranych („predestynowanych”), żywych i umarłych, o których zbawieniu wie jedynie Bóg. Kościół widzialny zatracił natomiast swoją doskonałość przez zaangażowanie się w życie doczesne i lekceważenie sfery duchowej. Wiklef za jedyne źródło objawienia uważał Pismo Święte, w związku z tym przypisywał wielką rolę samodzielnej jego lekturze i kaznodziejstwu. Z sakramentów uznawał tylko chrzest i eucharystię, twierdząc ponadto, że podczas eucharystii nie dokonuje się przeistoczenie: chleb i wino stają się jedynie symbolem obecności mistycznego ciała Chrystusa. Lollardzi podejmowali z myśli Wiklefa przede wszystkim krytykę Kościoła. Proponowali zupełną sekularyzację dóbr kośc., uproszczenie ceremonii oraz uznanie kaznodziejstwa za gł. zajęcie kapłanów, a studium Biblii za istotę działalności religijnej. Podstawowa teza Wiklefa: rozróżnienie między Kościołem widzialnym i niewidzialnym została przejęta przez J. Husa, gł. ideologa ruchu husyckiego. Hus, w przeciwieństwie do swego ang. poprzednika, uznawał przeistoczenie chleba i wina w eucharystii. Pozostałe postulaty rel. husytyzmu: komunia pod dwiema postaciami dla świeckich oraz odrzucenie odpustów, wstawiennictwa za zmarłych, czyśćca, pielgrzymek, kultu obrazów i świętych zrodziły się w innych kręgach reformatorskich (wskazuje się tu często na wpływy doktryny waldensów oraz tzw. grupę teologów i kaznodziejów Kolegium Czarnej Róży, w skład której wchodził m.in. Mikołaj z Drezna). W husytyzmie radykalnego nurtu taboryckiego znajdowały miejsce doktryny adamickie (adamici), wolnego ducha czy millenarystyczne.
katarzy [od gr. katharós `czysty'], jeden z największych średniow. Ruchów dysydenckich (obok bogomilizmu i husytyzmu), który ze względu na doktrynę, a także własną liturgię i niezależną organizację, można uznać z perspektywy hist. za próbę założenia religii dualistycznej lub ustanowienia chrześcijaństwa dualistycznego jako nowego wyznania. Nierzadko przeceniano wpływ innych religii i nurtów rel. na powstanie i rozwój kataryzmu (reforma gregoriańska, bogomilizm, idee wczesnego chrześcijaństwa, kabała, sufizm, czy nawet relikty manicheizmu), nie doceniając własnego wkładu katarów w tworzenie tożsamości ruchu (np. dualistyczna interpretacja Biblii).
Historia. Między 1000 a 1030 w niektórych rejonach Francji, Niemiec i Włoch odkryto zorganizowane grupy heretyckie oskarżane o manicheizm, które mogły być pierwszymi wspólnotami katarskimi. Niewątpliwym momentem narodzin kataryzmu we wspomnianych krajach był pocz. XII w. Pod koniec 1. połowy tego stulecia kataryzm był rozpowszechniony w Langwedocji, Nadrenii, Périgord, Szampanii, a także we Flandrii. W 1145 w Liège uznano, że ośrodki kataryzmu znajdują się we wszystkich częściach królestwa Francji. W 2. poł. XII i na pocz. XIII w. k. podjęli nieudaną próbę zaszczepienia swojej nauki w Anglii. Na pocz. XIII w., w związku z ożywionymi kontaktami hrabiów Tuluzy z władcami chrześc. państw Płw. Iberyjskiego i w wyniku emigracji wywołanej represjami krucjaty przeciw albigensom, wpływy katarskie sięgnęły Aragonii i Królestwa Leónu. Należy wspomnieć także o domniemanych wpływach katarskich w Polsce. Na Wawelu, w grobowcu biskupa krak. Maura (zm. 1118) znajduje się ołowiana plakietka z Credo zapisanym inicjałami słów; fr. badacz P. David postawił tezę, że brak inicjałów odpowiadających słowom inferos, mortuis, carnis ressurectionem może być spowodowany wpływami katarskimi. Obecnie przeważa opinia, że opuszczenia te należy łączyć raczej z powszechną w średniowieczu pogardą dla spraw ciała. O wpływach bogomilskich na kataryzm można mówić dopiero od poł. XII w., gdy Frankowie podczas drugiej krucjaty (1147) zetknęli się w Konstantynopolu z umiarkowanym dualizmem bogomilów; po powrocie do kraju założyli katarskie biskupstwo Francji. Stąd właśnie południowofr. albigensi i katarzy lombardzcy przejęli naukę dualizmu umiarkowanego. Około 1167 w Saint-Félix-de-Caraman k. Tuluzy, skrajny dualista Niketas (Niquinta), katarski bp Konstantynopola, nawrócił na swoją naukę Kościół z pn. Francji, 4 Kościoły langwedockie (Tuluzy, Albi, Carcassonne i Agens) oraz wł. Kościół Lombardii. W 1226 wynikł spór między biskupstwami Tuluzy i Carcassone, który rozwiązano pokojowo na synodzie w Pieusse, powołując Kościół w Razes. Kościoły wł. cechowały się większą konfliktowością: w 1. poł. XIII w. słynny był spór między albanitami i konkorezzanami, który doprowadził do ich wzajemnego potępienia się. Na przeł. XII i XIII w. konfederacja Kościołów katarskich obejmowała tereny od Pirenejów po Azję Mniejszą. Poparcie społ. i duży zasięg terytorialny nie zabezpieczyły jednak k. przed bezwzględnym wyniszczeniem. Przeciwko k. langwedockim skierowano najpierw krucjatę (1209-29), a następnie przez ponad 150 lat byli tropieni i skazywani na śmierć przez inkwizycję papieską (1233). Na południu Francji w poł. XIII w. wraz z upadkiem ostatnich twierdz katarskich Montségeur (1244) i Queribus (1255) Kościoły albigensów zostały zdezorganizowane, a doskonali (duchowni katarscy) wymordowani albo zmuszeni do odejścia na tereny sąsiednich krajów: Włoch i Hiszpanii. Wiara katarska pozbawiona duchowych przywódców wkroczyła w fazę degeneracji (folkloryzacji i zabobonu), by zaniknąć w Langwedocji i na pozostałych obszarach do końca XIV w.
Źródła doktryny. Nauka katarska opierała się gł. na Biblii, interpretowanej w duchu dualistycznym. Pierwsze pewne świadectwo używania Biblii przez k. pochodzi z poł. XII w. z rejonu Nadrenii. K. posługiwali się ortodoksyjną Wulgatą; z niej też dokonali przekł. Nowego Testamentu na język prowansalski. Swoją dualistyczną egzegezę opierali gł. na Psalmach, księgach proroków Izajasza i Ezechiela, Ewangelii Mateusza, 1 Liście św. Pawła do Koryntian i pismach św. Jana (Ewangelia, 1 List, Apokalipsa). K. korzystali też z apokryfów przejętych za pośrednictwem bogomilów: Wizji Izajasza, zawierającej motywy doketystyczne i adopcjanistyczne, doketystycznych Pytań Janowych (Tajemna Ostatnia Wieczerza), uznających m.in. Marię za anioła; znali prawdopodobnie Ewangelię Nazarejczyków zawierającą logion deprecjonujący wartość Eucharystii.
Doktryna. Katarska wizja świata wychodziła od podstawowego rozróżnienia między 2 królestwami: ludzkim, które jest złe, materialne, widzialne, przemijające i zepsute, oraz innym — dobrym, duchowym, niewidzialnym, wiecznym i świetlistym. Zagadnienie stworzenia obu światów i władania nimi podzieliło katarów na 2 odłamy doktrynalne: dualistów skrajnych (tzw. obrządek dragowicki), głoszących istnienie 2 niezależnych i równych sobie bogów-stwórców, i dualistów umiarkowanych (tzw. obrządek bułgarski), nauczających o jednym stwórcy, który stworzył świat duchowy, a świat materialny został uczyniony za jego zgodą przez zbuntowanego syna Satanaela. K. odrzucali równość Osób Trójcy: Ojciec był wyższy od Syna i Ducha Świętego. W chrystologii wyznawali doketyzm: Chrystus nie przyjął materialnego ciała, zatem jego cierpienie i śmierć nie były rzeczywiste; podobnej spirytualizacji dokonywali w odniesieniu do Marii, uważając ją za anioła. K. byli zwolennikami antropologii trychotomicznej z podziałem na ciało, duszę i ducha; ciało uważali za więzienie duszy, a ducha za pierwiastek boski; ludzkie dusze to wg nich strąceni lub uwięzieni w materii aniołowie; k. odrzucali zmartwychwstanie ciał. Demonizacja świata widzialnego i wiara w reinkarnację powodowały, że k. negowali istnienie czyśćca i piekła jako osobnych krain zaświatowych. Według katarskiej zasady reinkarnacji dusza oczyszcza się z grzechów w kolejnych ciałach, aż znajdzie się w osobie doskonałego (katarskiego duchownego, który został wyświęcony rytem consolamentum). Wiara w reinkarnację potwierdzona jest już w końcu XII w., najpierw w skrajnym wł. dualizmie z Desenzano, potem u langwedockich albigensów. K. nie sprecyzowali liczby inkarnacji potrzebnych do zbawienia; ostatni doskonały z Langwedocji, Wilhelm Bélibaste (stracony 1321), mówił o 9; wędrujące dusze mogły wcielać się zarówno w ludzi, jak i w zwierzęta. Próba usystematyzowania poglądów k. dualizmu skrajnego została podjęta w 1. poł. XIII w. na południu Francji w anonimowym traktacie przypisywanym Bartholomé de Carcassonne, a we Włoszech w Księdze dwóch zasad pochodzącej ze szkoły Jana z Lugio.
Liturgia i etyka. K. nie uznawali sakramentów, ani pośrednictwa Marii i świętych; z racji swego doketyzmu nie żegnali się znakiem krzyża. Kościół katarski posiadał własne ryty: 1) melioramentum lub uwielbienie — ceremonia pozdrowienia doskonałego przez wierzącego, będąca także prośbą o dobrą śmierć, czyli udzielenie przed śmiercią consolamentum; 2) servicium (prowansalskie aparelhament) — rodzaj powszechnej comiesięcznej spowiedzi, do której byli zobowiązani wszyscy doskonali w obecności diakona lub biskupa; 3) błogosławienie i dzielenie chleba przez doskonałego podczas codziennego posiłku z wierzącymi (nie miało charakteru Eucharystii, służyło integracji wspólnoty wiernych); 4) consolamentum doskonałych — najważniejszy obrzęd Kościoła katarskiego, nazywany także chrztem duchowym albo chrztem duchowym Jezusa Chrystusa (w związku z Mt 3,11); w najważniejszym momencie tego obrzędu doskonali, nakładając księgę Ewangelii i swoje prawe dłonie na wyświęcanego, przekazywali mu Ducha Świętego; ryt ten był poprzedzony przekazaniem Modlitwy Pańskiej, oczyszczeniem z grzechów oraz nałożeniem „zobowiązania dobrego sumienia”, czyli ścisłej reguły moralnej i pokarmowej; katarska reguła zabraniała doskonałym zabijania, stosunków seksualnych, kłamstwa, przysięgi, kradzieży oraz osądzania bliźnich; doskonały musiał być przygotowany na znoszenie prześladowań, oszczerstw, głodu, pragnienia; był zobowiązany do ścisłej ascezy pokarmowej: w związku z wiarą w reinkarnację zakazane były produkty pochodzenia zwierzęcego (mięso, drób, jaja, mleko i ser); dopuszczenie do consolamentum było poprzedzone rocznym lub dłuższym okresem postów i modlitwy; consolamentum dawało więc obietnicę zbawienia poprzez oczyszczenie duszy k. ze świata zepsucia i przywrócenie łączności z duchowym królestwem dobrego Boga, wprowadzało także do grona doskonałych; 5) consolamentum umierających — obrzęd przeznaczony dla umierających wierzących, skrócona wersja consolamentum doskonałych; dawał obietnicę zbawienia; 6) convenensa, czyli pakt — wzajemne zobowiązanie między wierzącym a doskonałym; wierzący z góry prosił o consolamentum, a doskonały obiecywał dać mu go przed śmiercią, nawet jeśli nie będzie przytomny; ryt ten miał duże znaczenie podczas krucjaty i późniejszych prześladowań; 7) przekazanie Modlitwy Pańskiej w okresie rozkwitu kataryzmu mogło być niezależną ceremonią służącą do nadawania godności wierzącego; 8) endura, najbardziej kontrowersyjna praktyka katarska, polegająca na powstrzymaniu się od jedzenia i picia po odebraniu consolamentum umierających; pojawiła się po raz pierwszy we Włoszech w poł. XIII w., u albigensów potwierdzona dopiero pod koniec tego stulecia. K. przestrzegali 3 wielkich postów: przed Bożym Narodzeniem, Wielkanocą i Zesłaniem Ducha Świętego.
Organizacja Kościoła katarskiego. Kataryzm w okresie swego rozkwitu był konfederacją ok. 20 Kościołów lokalnych — suwerennych biskupstw. Społeczność Kościoła katarskiego składała się ze zwykłych wiernych, wierzących (credentes), służących pomocą doskonałym, oraz doskonałych (perfecti), mężczyzn i kobiet, duchownych Kościoła katarskiego. W okresie rozkwitu kataryzmu godności wierzącego udzielano w ceremonii przekazania Modlitwy Pańskiej; consolamentum dawało prawo głoszenia kazań i dalszego udzielania Ducha Świętego przez nałożenie rąk i księgi. Spośród doskonałych byli wybierani diakoni, którzy kierowali wspólnotami wiernych pod nieobecność wyższych dostojników katarskich. Lokalnymi Kościołami zarządzali biskup i dwaj jego pomocnicy, zw. filius maior i filius minor. U langwedockich albigensów po śmierci biskupa filius minor wyświęcał na biskupa filius maior, który następnie podnosił w godności filius minor; później zgromadzenie doskonałych wybierało nowego filius minor, wyświęcanego z kolei przez nowego biskupa. K. włoscy uznawali za niewłaściwe, aby syn potwierdzał urząd ojca, w związku z czym biskup przed swoją śmiercią podnosił w godności filius maior.
Kobiety w kataryzmie. W Kościele katarskim kobiety na równi z mężczyznami mogły, dzięki consolamentum, otrzymać zapewnienie zbawienia i godność doskonałego; podczas gdy doskonali-mężczyźni odwiedzali wiernych, głosząc kazania i sprawując obrzędy, doskonałe-kobiety pozostawały we wspólnocie, zajmując się modlitwą, pracą i działalnością dobroczynną; nie pełniły godności diakonów i biskupów, choć znane są przypadki, gdy starsze wiekiem doskonałe faktycznie kierowały lokalnymi zgromadzeniami.
bogomili, uczestnicy ruchu rel.-społ. zapoczątkowanego w X w. przez Słowian bułgarskich, później rozszerzonego na cesarstwo bizantyńskie, zwł. na Bośnię, Hercegowinę i Serbię; nazwa b. (bogomolcy, bogomołowie) pochodzi od imienia kapłana bułgarskiego Jeremiasza, zw. Bogomilem, prawdopodobnie założyciela (wraz z Janem Tzourilasem) pierwszej ich grupy. B nawiązywali do manicheizmu: głosili dualizm ducha i materii, uważali, że Bóg miał 2 synów — Logosa (Chrystusa) i zbuntowanego przeciw Ojcu Satanaela, twórcy widzialnego świata; całkowicie odrzucali instytucję Kościoła, sakramenty, wiarę w zmartwychwstanie ciał, kult obrazów, świętowanie niedzieli, małżeństwo, pokarmy mięsne; żyli we wspólnotach zhierarchizowanych wg 3 stopni wtajemniczenia; krytykowali ostro feudalizm. Zwalczani w Serbii (2. poł. XII w.), przetrwali w Bośni jako ruch patarenów; kres położył im dopiero islam. B. wywarli wpływ na wiele ruchów rel. w Europie Zach., a zwł. na albigensów. Stworzyli bogatą literaturę apokryficzną, która przedostała się na Ruś (np. Kako Bog sotwori Adama).
waldensi, ruch rel.-społ. zainicjowany ok. 1170 w Lyonie, głoszący naukę o dobrowolnym ubóstwie jako ideale życia chrześcijańskiego. Nazwa ruchu pochodzi od nazwiska kupca lyońskiego P. Valdèsa, który stał się głosicielem idei dobrowolnego ubóstwa jako jedynej drogi do ewangelicznej doskonałości. Działalność kaznodziejska Valdèsa i jego zwolenników, zwł. zaś ostra krytyka wad duchowieństwa, doprowadziła do konfliktu z miejscowym biskupem. Wystąpił on przeciwko w. i zakazał im działalności kaznodziejskiej na podległym sobie terenie. W 1179 Valdès udał się do Rzymu. Papież Aleksander III wyraził wprawdzie zgodę na indywidualne praktykowanie dobrowolnego ubóstwa przez zwolenników Valdèsa, ale zakazał im jako osobom świeckim podejmowania działalności kaznodziejskiej bez uzyskania zgody miejscowego biskupa. Kolejny papież Lucjusz III rzucił 1184 na w. klątwę, co przesądziło o dalszym traktowaniu zwolenników Valdèsa jako heretyków. We Włoszech ruch w. rozpowszechnił się w Lombardii, zwł. wśród miejscowych tkaczy. Mimo prześladowań w XIII i XIV w. dotarł do Niemiec, Szwajcarii, Austrii, Węgier, Czech i Polski. Duchowa wymiana z husytami w XV w. wzbogaciła i umocniła teol. świadomość w. Z upływem czasu nastąpiło rozwarstwienie w. na tzw. doskonałych (perfecti) i znacznie większą grupę wierzących (credentes). Doskonali mieli przestrzegać ewangelicznego ubóstwa i wstrzemięźliwości cielesnej. Uważali się oni za następców apostołów, występowali w roli nauczycieli i spowiedników wierzących. Pędzili żywot wędrowny, odwiedzając współwyznawców, których utwierdzali w wierze. Credentes dotyczyły gł. nakazy natury moralnej. Niektóre grupy w. (np. we Francji) długo uznawały ważność sakramentów udzielanych przez kapłanów rzymskokatolickich. Jednak z upływem czasu, wskutek prześladowań i wzrastającej teol. samoświadomości, w. za pełnoprawnych duchownych zaczęli uważać wyłącznie swoich kaznodziejów wędrownych, powierzając im nie tylko posługę Słowa Bożego, ale i dystrybucję sakramentów. Początkowo w. utrzymywali, że w przypadku sprawowania ofiary mszalnej przez grzesznego kapłana nie dochodzi do transsubstancjacji, ma zaś ona miejsce wówczas, gdy ofiarę sprawuje człowiek sprawiedliwy, nawet nie posiadający święceń kapłańskich. Później zaczęli negować mszę świętą jako ofiarę przebłagalną. Komunię świętą, nazywaną też ucztą miłości, połączoną z błogosławieństwem chleba, wina i ryby, celebrowali jako pamiątkę Ostatniej Wieczerzy. Odbywała się ona w Wielki Czwartek i była poprzedzona umywaniem nóg (J 13,1-17). Odrzucali też tradycyjne nauki Kościoła, jak czyściec, czynności liturgiczne dotyczące dusz zmarłych (modlitwy, msze, jałmużny), kult świętych i cuda dziejące się za ich wstawiennictwem. Z modlitw zachowali jedynie Ojcze nasz, jako ustanowioną przez samego Chrystusa. W XVI stuleciu w., którzy przetrwali gł. w pn. Włoszech (Piemont), stanęli przed alternatywą pogłębienia wspólnoty z husytami (braćmi czeskimi) lub przyłączenia się do reformacji szwajcarskiej. Na synodzie w Chanforan (1532) zdecydowana większość opowiedziała się za drugim rozwiązaniem. Decyzja ta wiązała się z głęboką transformacją w dziedzinie doktryny, sposobu życia, kultu rel., struktury Kościoła itd. Elementem łączącym w. przed- i poreformacyjnych było podkreślanie prymatu Pisma Świętego. Przystąpienie do reformacji nie oznaczało końca prześladowań. Dotykały one w. szczególnie w 2. poł. XVI i w XVII w. Wielu musiało opuścić rodzinne strony, udając się za granicę (gł. do Niemiec). Dopiero edykt tolerancyjny z 1848, wydany przez ks. Piemontu Karola Alberta, przyznał w. pełnię praw obywatelskich i politycznych. Po zjednoczeniu Włoch (1870) znajdowali zwolenników we wszystkich regionach kraju, zakładali parafie, budowali kościoły. Trudna sytuacja ekon. kraju sprawiła, że spora liczba w. wyemigrowała na przeł. XIX i XX w. do Ameryki Południowej (zwł. do Argentyny i Urugwaju). Proces zakorzenienia w. w kulturze włoskiej wspierał zał. 1855 Wydział Teol., którego aktualna siedziba znajduje się w Rzymie. W faszystowskich Włoszech w. mieli status wyznania „tolerowanego”. Wolność rel. zapewniła im konstytucja z 1948. Jednak pełne równouprawnienie religijną uzyskali 1984 dopiero dzięki porozumieniu z państwem.
bracia apostolscy, herezja łącząca cechy 2 typów herezji średniowiecznych: herezji dobrowolnego ubóstwa i herezji millenarystycznych. Rozwijała się gł. w Lombardii od ok. 1259 do ok. 1400. W pierwszym okresie istnienia (ok. 1259-1300) przywódcą wspólnoty b.a. był Gerard Segarelli, który podobnie jak św. Franciszek z Asyżu sprzedał swój majątek, a pieniądze rozdał ubogim, naśladując życie apostolskie. Segarelli i jego zwolennicy utrzymywali się z jałmużny i nawoływali do czynienia pokuty. Ich skromne szaty miały przypominać odzienie apostołów przedstawianych na kośc. malowidłach. Wyrzeczenie się wszelkiej własności, gł. ideę b.a. tego okresu, miała ilustrować ceremonia przyjmowania do zgromadzenia, gdy kandydat rozbierał się do naga. B.a. twierdzili, że Kościół od czasów Sylwestra I, gdy zrezygnował z przestrzegania ubóstwa, utracił pierwotną świętość i oddał się w niewolę szatana. Obok Kościoła „cielesnego” istnieje Kościół duchowy, którego zalążkiem są uczniowie Segarellego. B.a. zostali potępieni przez papieży Honoriusza IV (1286) i Mikołaja IV (1290). W 1300 Segarelli został osądzony przez inkwizycję i spalony na stosie. Objęcie kierownictwa nad b.a. przez niedoszłego zakonnika Dolcino (zw. Fra Dolcino) rozpoczęło drugi okres istnienia wspólnoty (1300-07). Doktryna b.a. wzbogaciła się wówczas o idee millenarystyczne oparte na spekulacjach bibl. Joachima z Fiore. Dolcino w swoich 3 listach skierowanych do współwyznawców głosił, że historia ludzkości dzieli się na 4 okresy: 1) do narodzenia Chrystusa, 2) do pontyfikatu Sylwestra I, 3) gdy Kościół zerwał z cnotą ewangelicznego ubóstwa i znalazł się w upadku, 4) gdy duchowieństwo ulegnie zagładzie, a na ziemi zapanuje zapowiadany w Apokalipsie tysiącletni pokój, po którym nastąpi przyjście Antychrysta i koniec świata. W tej ostatniej epoce rządy nad Kościołem obejmie święty papież, któremu podporządkują się b.a. Trafna przepowiednia Dolcina o upadku papieża Bonifacego VIII ośmieliła go do ogłoszenia daty zniszczenia duchowieństwa na 1305. Siłą polit. mającą doprowadzić do obalenia papieża i ustanowienia nowego porządku miał być król Sycylii Fryderyk II. Gdy proroctwo się nie spełniało, Dolcino 1304 wzniecił zbrojne powstanie, które stłumiły wojska wezwane na krucjatę przez papieża Klemensa V. Większość b.a. zginęła w walce, sam Dolcino i 140 jego zwolenników zostało pojmanych, osądzonych i spalonych na stosie 1307. Nieliczni przetrwali do pocz. XV w. Dante uczynił z Dolcina jedną z postaci Boskiej Komedii i umieścił go w piekle.
beginki, kobiecy ruch wspólnej pobożności powstały ok. 1160 we Flandrii; rozprzestrzenił się w całej Europie Zach., gł. we Francji i Niemczech, także na Śląsku; niewielka wspólnota żyje do dziś w Belgii; nazwa wywodzi się prawdopodobnie od staroniem. beggen [`żebrać']. B., podobnie jak begardzi, dzieliły się na 2 nurty: osiadłe i wędrujące (żebrzące). Pierwsze zgromadzenia b. osiadłych, mające zwykle poparcie bogatego patrona, powstawały jako schronienia dla ubogich i bezdomnych kobiet. Nie obowiązywały ich śluby zakonne, jednak życie we wspólnocie było podporządkowane surowej regule i ideałom dobrowolnego ubóstwa. W XV w. zwyciężyła zasada utrzymywania się z pracy rąk lub wniesienie własnego majątku. Sposób organizacji zgromadzenia różnił się w zależności od regionu Europy. Na północy, gł. we Flandrii, b. tworzyły duże zgromadzenia mieszkające w osadach przypominających obwarowane miasteczka, natomiast w Nadrenii, pd. Francji i Włoszech żyły w kilkuosobowych wspólnotach w mieście. Do konwentów wstępowały kandydatki ze stanu rycerskiego i patrycjatu, a pod koniec średniowiecza także z rodzin rzemieślniczych. Życie kontemplacyjne b. było bardziej niezależne niż mniszek. Wpłynął na to charakter zgromadzeń b., mieszczących się między wspólnotami świeckimi i zakonnymi, a także swoboda doktrynalna poszczególnych konwentów, niepodporządkowanych wspólnej regule. Nadzór nad beginażami miał duchowy opiekun — ksiądz albo zakonnik. Kierownikami życia duchowego byli gł. dominikanie i cystersi. Do najsłynniejszych należał Mistrz Eckhart, który był nie tylko nauczycielem życia wewnętrznego b., lecz także podlegał wpływom ich mistyki (prawdopodobnie korzystał m.in. ze świadectw mistycznych Małgorzaty z Porète). Poziom życia duchowego b. był tak wysoki, że do ich zgromadzeń przybywały mniszki, aby uczyć się życia kontemplacyjnego. Ruch b. wydał wiele mistyczek (najbardziej znane: Hadewijch, działająca w Brabancji, Mechtylda z Magdeburga, żyjąca w Saksonii, i Małgorzata z Porète, pochodząca z Lotaryngii); swoje doświadczenia duchowe spisywały one w językach ludowych. Prezentowały różny stosunek do ortodoksji — od całkowitego uznania tradycji Kościoła, poprzez sporadyczne konflikty doktrynalne, aż po kontestację kończącą się oskarżeniem o herezję i śmiercią na stosie. Doświadczenie mistyczne b. było różnorodne. Przedmiotem ich kontemplacji były np. Osoby Trójcy Świętej, męka Chrystusa, wielostopniowa via mistica prowadząca ku Bogu. B. wędrujące cechowały się niższą kulturą umysłową i większym radykalizmem społ. i rel.; często były posądzane o prostytucję i uleganie herezji wolnego ducha. Polityka Kościoła w stosunku do b. była niejednoznaczna: długo były tolerowane i dopiero sobór w Vienne (1311-12) zakazał ich działalności. Zakaz ten, wielokrotnie odwoływany i ponawiany, dotknął przede wszystkim nurt b. wędrujących.
begardzi, członkowie wspólnot głoszących herezję wolnego ducha, działający od poł. XIII do pocz. XV w., gł. w Nadrenii, a także we Flandrii, Francji, Bawarii, Szwajcarii, na Śląsku i w Małopolsce; pochodzili ze średnich i niższych warstw społeczeństwa (tkacze, folusznicy, farbiarze). Wśród b., podobnie jak wśród beginek istniały 2 rodzaje wspólnot: osiadłe, czyli wspólnoty rzemieślników żyjących z pracy rąk i oddających się życiu rel. w duchu dobrowolnego ubóstwa, oraz wspólnoty żebrzące, których zwolennicy utrzymywali się z jałmużny. B. mieszkający w konwentach byli mniej podatni na nauki heretyckie, unikali wystąpień antykośc., a w XIV w. podporządkowali się franciszkańskim tercjarzom. Oskarżenia o wyznawanie zasad wolnego ducha dotyczyły głównie b. żebrzących. Charakterystycznym ich zawołaniem było hasło Brot durch Gott [`chleba w imię Boże']. Szybki rozwój wspólnot b. żebrzących trwał do pocz. XIV w., stwarzając w tym czasie realną konkurencję dla zakonów żebraczych na terenie Nadrenii. Zorganizowana walka Kościoła przeciw b. rozpoczęła się po soborze w Vienne (1311), który potępił herezję wolnego ducha, a w szczególności beginki i b. Około 1350 działalność b. żebrzących została zahamowana. Mimo ostatecznego zaniku ruchu b. na pocz. XV w., jeszcze do końca średniowiecza słowo begardus było w literaturze kośc. synonimem heretyka. W Polsce żyli głównie b. wędrowni; jedyny konwent istniał 1300-21 w Złotoryi.
lollardzi, nazwa, którą w średniowieczu nadawano ruchom heretyckim rozwijającym się w Europie kontynent. i w Anglii od pocz. XIV w. do pocz. XVI w.; początkowo określano tak wyznawców herezji wolnego ducha lub begardów, a następnie zwolenników prereformacyjnej myśli J. Wiklefa; nazwa pochodzi prawdopodobnie od średnioniem. lollaerd [`mamroczący ', `mruczący']. Początki l. kontynentalnych wiąże się niekiedy z Walterem Holendrem (zw. też Walterem Lollardem), działającym 1315-22 w Kolonii, przywódcą jednej ze wspólnot begardów; uważał on m.in., że anioły, które następnie stały się demonami, zostały niesłusznie wygnane z nieba i kiedyś tam powrócą. W 2. poł. XIV stulecia l. występowali wspólnie z begardami w Brabancji, Flandrii i Niemczech. L. angielscy to wyznawcy poglądów Wiklefa. Niemal wszystkie warstwy ang. społeczeństwa uległy ideom jego bogatej doktryny eklezjologiczno-politycznej. Upośledzone grupy społ. odnajdywały w poglądach Wiklefa ideę ubogiego Kościoła, środowiska wykształcone — „racjonalizację wiary” wyrażającą się w odwołaniu do Biblii jako jedynego autorytetu i odrzuceniu tajemnicy przeistoczenia, szlachta i arystokracja popierały tezy pozbawienia Kościoła dóbr doczesnych i odsunięcia duchownych od świeckich urzędów, a monarchia zniesienie zwierzchności papiestwa nad sądami król. i ideę Kościoła narodowego. W skład grupy tak zwanych l. uczonych, pierwszych zwolenników Wiklefa, weszli wykształceni duchowni związani z uniw. w Oksfordzie (N. Hereford, Ph. Repington, J. Aston); 1382, rok po potępieniu 22 tez Wiklefa, ich działalność została przerwana przez władze kościelne. Ruch l. zawdzięczał swój duży zasięg w Anglii wędrownym kaznodziejom wywodzącym się z niższego kleru i osób świeckich; ich duchowym przywódcą na przeł. XIV i XV w. był dawny sekretarz Wiklefa, J. Purvey. Do popularności l. przyczynił się także dokonany przez nich przekł. Biblii na język ang. (tzw. Biblia lollardów) i literatura rel. w języku ludowym. Hasła głoszone przez l. w tym okresie były zradykalizowanymi ideami Wiklefa: potępiali oni upadek moralności i absenteizm duchowieństwa, ceremonialność kultu, postulowali powołanie Kościoła ubogiego, zniesienie hierarchii, ustanowienie równości wszystkich duchownych oraz sekularyzację dóbr kościelnych. Podstawą religijności powinno być studiowanie Biblii, a duszpasterstwa — kaznodziejstwo. W 1388 Purvey przedłożył królowi Ryszardowi II projekt sekularyzacji dóbr duchownych, jednak bez rezultatu. Król Henryk IV, który wstąpił na tron 1399, sprzyjał Kościołowi i doprowadził do uchwalenia statutu De heretico comburendo (1401) umożliwiającego prześladowania l. W 1410 l. skierowali do Parlamentu projekt przejęcia dóbr duchownych przez monarchię, nie został on jednak zaakceptowany. W 1413 uczestniczyli w nieudanym powstaniu J. Oldcastle'a. Po jego śmierci 1417 ruch l. stracił możnych protektorów, a w latach 30., wyzbywszy się ambicji reformatorskich i polit., pozostał tylko nurtem rel. działającym w konspiracji. Cechą późnego lollardyzmu, oprócz odwoływania się do autorytetu Biblii i prowadzenia działalności kaznodziejskiej, było odrzucenie transsubstancjacji. Jednym z ówczesnych argumentów przeciwko rzeczywistej obecności Chrystusa w Eucharystii było twierdzenie, że ponieważ każdego dnia sprawuje się wiele Eucharystii, nie mógłby istnieć tylko jeden Chrystus. Chociaż ponowne prześladowania na pocz. XVI w. doprowadziły do ostatecznego upadku lollardyzmu, w rejonach Anglii, gdzie poprzednio działali l., szybko rozpowszechniała się reformacja.
turlipini, wędrująca grupa heretycka, działająca w Île-de-France, odkryta i tropiona przez inkwizycję paryską 1372-73; swoją wspólnotę t. nazywali societas pauperum [`wspólnota ubogich']; w skład grupy wchodzili zarówno mężczyźni, jak i kobiety; przywódczynią ruchu t. była Jeanne Daubenton, spalona na stosie w Paryżu 4 VII 1372 wraz z ciałem swojego towarzysza, kaznodziei wspólnoty; podstawą nauk t. była doktryna wolnego ducha; zarzucano im także niemoralne życie, praktyki adamickie (adamici), a także pewne wątki millenarystyczne; o znaczeniu herezji t. dla współczesnych świadczy zainteresowanie śledztwem w tej sprawie króla Francji Karol V i papieża Grzegorza XI oraz polemika z poglądami t. podjęta przez wybitnego teologa Jana Gersona na przeł. XIV i XV w.
pikardzi, wędrowni heretycy średniow. (herezje średniowieczne) praktykujący adamityzm (adamici); prawdopodobnie wywodzili się od begardów; na pocz. XV w. pojawili się w Czechach, a podczas rewolty husyckiej głosili swoją naukę w armii taboryckiej; nazywali siebie „synami bożymi”, twierdząc, że przywracają prawa natury; ostatecznie miał ich rozbić Žižka (1420); ci, którzy ocaleli, przyłączyli się do anabaptystów w Holandii.
adamici, adamianie, zwolennicy naśladowania bezgrzesznego życia pierwszych rodziców w raju; głosili pochwałę nagości. Praktykowanie nagości podczas wspólnych zgromadzeń miało utwierdzać ich w przekonaniu, że tylko ten, kto wyzbył się cielesnych słabości, może bez podniecenia i pożądania patrzeć na nagie ciała. Przypisywano im swobodę erotyczną i dążenie do wyzwolenia się od wszelkich nakazów społ. (antynomizm). A. znajdowali miejsce w wielu nurtach chrześcijaństwa i judaizmu od starożytności do czasów współczesnych. Pierwsza wzmianka o a. znajduje się u Epifaniusza z Salaminy, który porównał ich do kretów, gdyż spotykali się w miejscach ukrytych i ciepłych. Mężczyźni i kobiety nago uczestniczyli w zgromadzeniach: modlili się i czytali święte pisma. Jeżeli któryś z wyznawców popełnił w ich rozumieniu grzech, nie był więcej dopuszczany do zgromadzeń i tak jak Adam, który zjadł owoc zakazany, zostawał wypędzony z raju, tzn. z ich Kościoła. Nurty adamickie pojawiły się najpierw we wspólnotach gnostyckich; twórcą adamityzmu miał być Karpokrates lub jego uczeń Prodikos. Adamicką myślą i praktyką inspirowali się także heretycy średniow.: zwolennicy Tanchelma, beginki (z ich odłamu wędrującego), bracia i siostry wolnego ducha, turlipini oraz pikardzi; ci ostatni, głosząc swoją naukę wśród husyckich taborytów, nie poprzestawali na ukazywaniu nagości w miejscach wspólnych spotkań, lecz obnosili się z nią także publicznie. Praktyki adamickie przypisywano także staroż. manichejczykom, średniow. waldensom i lollardom, a także nowoż. anabaptystom. Za podobne do a. można uznać pewne wspólnoty, które pojawiły się w Austrii 1781 i 1848; elementy adamityzmu występowały również we wspólnotach falansterów we Francji. Przejawy adamityzmu były konsekwentnie zwalczane przez władze kośc. i świeckie.