Gnoza - (gr. γνῶσις gnosis "poznanie, wiedza") - forma świadomości religijnej, system sprzeciwu, wyjście poza granice uznawanego porządku. Gnoza to wiedza przynosząca zbawienie. Gnostycy głoszą istnienie prawdy hermetycznej, ukrytej. Człowieka przedstawiają jako istotę uśpioną pogrążoną w odrętwieniu. Wiedza oznacza przebudzenie. Gnoza odwołuje się do obrazu. Jej żywiołem są symbole.
Terminem tym najczęściej określa się ruchy religijne późnego antyku (doba hellenizmu) i wczesnego średniowiecza. Wśród nich wyróżnić można dwa główne nurty: gnozę monistyczną (syryjsko-egipską), której szczytowe osiągnięcie stanowi chrześcijański walentynianizm oraz dualistyczną gnozę typu irańskiego - manicheizm.
Zasadniczą cechą światopoglądu gnostycznego (różnych proweniencji) jest przekonanie o upadku Ducha i uwięzieniu w świecie. W gnozie monistycznej świat - rozumiany jako byt materialny, ów padół zła i cierpienia, w którym przyszło nam żyć - jest ostatnią, najniższą emanacją Boga (bytu doskonałego). Zło, rozpad i śmierć zaistniały w wyniku pierwotnego boskiego upadku. Człowiek, istota obdarzona iskrą ducha, obarczony jest odpowiedzialnością naprawy tego błędu. Zadaniem oświeconego na ścieżce gnozy jest uwalnianie iskier Ducha i oddawanie ich Bogu.
W przeciwieństwie do gnozy monistycznej, gdzie za zło i niedoskonały świat odpowiedzialny jest Jedyny Bóg, w dualistycznej gnozie Maniego świat jest polem walki dwóch niestworzonych antagonistycznych wobec siebie sił światła i ciemności (irański Ahura Mazda i Aryman).
W światopoglądzie gnostycznym istotną rolę pełniła kosmologia i astronomia.
Do gnozy odwoływali się m.in.: bogomili i katarzy. Gnostykami byli: Mani (z gr. Manes), Szymon Mag, Marcjon, Walentyn Egipcjanin, Bazylides, Herakleon, Ptolemeusz, Markos i Teodor. Najbardziej znanym współczesnym polskim gnostykiem jest Jerzy Prokopiuk.
Gnostycyzm manifestował się w różnorodnych wspólnotach wyznawców rozproszonych w Palestynie, Syrii, Azji Mniejszej, Egipcie, Italii (Rzymie) i na innych obszarach nad Morzem Śródziemnym. W II wieku istniała również gnoza pogańska, o czym świadczy traktat Poimandres ze zbioru Corpus Hermeticum.
Swoistą współczesną formą gnozy jest antropozofia Rudolfa Steinera. Jako szkoła gnostyczna definiuje się także Lectorium Rosicrucianum - Międzynarodowa Szkoła Złotego Różokrzyża.
O gnozie i rewolucji gnostyckiej pisze autor książki pt."Nowa nauka polityki" Eric Voegelin.
Walentynianie - gnostycka grupa religijna istniejąca w II i III wieku stworzona około 135 roku przez Walentyna i jego uczniów: Herakleona, Ptolemeusza, Markosa i Teodora. Głosili oni, iż Najwyższa Istota (pleroma - gr. pełnia) wyemanowała z siebie 15 par różnopłciowych eonów. Jeden z najniższych eonów męskich i eon żeński Sophia wskutek niewiedzy i połączenia o charakterze seksualnym, tzw. syzygies (po syryjsku Małżeństwo) stworzyli Demiurga (miał nim być starotestamentowy Jahwe), który to następnie stworzył świat. Walentynianie łączyli w swoich poglądach chrześcijaństwo z grecką spekulacją i egipską gnozą. Początkowo istnieli tylko w Aleksandrii i w Rzymie, gdzie znajdował się ich główny ośrodek, lecz z czasem (choć na krótko) rozprzestrzenili się w całym Cesarstwie. Na skutek zwalczania przez chrześcijaństwo i władzę zaniknęli w krótkim czasie, zostawiając po sobie jako główną pamiątkę modyfikacje w Credo, które zostały wprowadzone, aby nie można było z niego wyciągać wniosków podobnych do walentyniańskich. Walentynianie twierdzili, że Stary Testament jest dziełem diabolicznym, a sami za objawione uznawali tylko dwa dokumenty: Ewangelię Prawdy i Kazanie Piotra. W sporach z ortodoksją posiłkowali się także Ewangelią Jana, która według nich poświadczała eoniczny charakter stworzenia. Jezusa uważali za idealnego człowieka i wzór dla gnostyków, którzy aby osiągnąć zbawienie powinni poznać, iż cała prawda znajduje się w ich wnętrzu.
Ludzie w wierzeniach walentynian mieli zostać stworzeni z 3 różnych substancji:
ciało z materii
dusza z demonicznej ciemności
duch (pneuma) z boskiej światłości
Dzielili ludzi na 3 kategorie:
pneumatyków (gnostyków), którzy zostaną (lub już są) zbawieni;
hylików (ludzi materialnych), czyli skazanych na zagładę;
psychików, którzy mogą doświadczyć częściowego zbawienia, o ile będą odpowiednio postępować.
Świat według walentynian zakończy się powrotem wszystkiego do pierwotnej Jedności.
Walentyn Egipcjanin (łac. Valentinus) (ur. ok. 100 r. n.e. w Phrebonis w Górnym Egipcie - zm. po 160 w Rzymie albo na Cyprze) - chrześcijański gnostyk, eponimiczny twórca walentynianizmu.
Urodzony w Górnym Egipcie Walentyn greckie wychowanie odebrał w Aleksandrii, gdzie też przyjął chrześcijaństwo, prawdopodobnie o zabarwieniu gnostyckim. Przez pewien czas uczył w tym mieście jako niezależny nauczyciel chrześcijański, zanim około roku 140 nie udał się do Rzymu. W mieście tym osiągnął spore sukcesy wśród miejscowej gminy chrześcijańskiej, według Tertuliana miał być nawet kandydatem na biskupa, ale ostatecznie musiał ustąpić na rzecz Piusa I. W późniejszym okresie Walentyn zerwał jednak z gminą rzymską, która uznała go za heretyka. Prawdopodobnie miał już on wtedy własną szkołę i kontynuował swoją działalność w Rzymie przez następnych około 20 lat. Według Epifaniusza za biskupa Aniceta (155 - 166) Walentyn miał opuścić Rzym i udać się na Cypr, co jednak wydaje się mało wiarygodne. Według P. Lampe Walentyn spokojnie nauczał w Rzymie, doniesienia Tertuliana nie mają historycznego charakteru, a ekskomunika jest nieprawdopodobna.
Nawet przeciwnicy przyznawali Walentynowi wielkie talenty duchowe i dar poetycki, co potwierdzają zachowane fragmenty jego pism, przede wszystkim kazania, homilie, psalmy oraz listy. Przypisuje mu się tylko jeden tytuł teologiczny, O trzech naturach, w którym miał rozważać stosunek do siebie trzech hipostaz i osób Trójcy Świętej. Nie zachował on się. Walentyn miał twierdzić że jest uczniem niejakiego Teodora, ucznia Pawła, oraz powoływać się na boskie objawienie. Ze względu na zachowanie się jedynie szczątków jego spuścizny piśmienniczej oraz nietrzymanie się przez jego szkołę ścisłej litery nauk mistrza (co było charakterystyczne dla gnostyków) trudno jest zrekonstruować jego myśl. Jednakże do wspólnych twierdzeń wszystkich walentynian należą następujące wyobrażenia, zapewne charakterystyczne także dla samego Walentyna. Pleroma składa się z (co najmniej) 30 eonów, noszących różne nazwy i uporządkowanych w 15 par. Pierwszym z nich jest "otchłań" (bythos) bądź "praojciec", wierzchołek całego systemu, tworzący parę z "siłą myślową" (ennoia), nazywaną także "łaską" (charis) i "milczeniem". Ostatni eon to eon "mądrości" (sofia), który poprzez swoje "wścibstwo" i nieokiełznane dążenie do nieznanego ojca pleromy doprowadził do powstania świata, wywołana bowiem przez to "niewiedza" (czy "błąd") spowodowała powstanie materialnej substancji. Celem przywrócenia zakłóconego spokoju w pleromie została stworzona nowa para eonów - "Chrystus" i "Duch Święty". Ten pierwszy doprowadza do powrotu Sofii do pleromy, jednak jej "pragnienie" (enthymesis) zostaje poza pleromą i staje się dolną Sofią, czy też "Achamaoth" (hebr. "mądrość"). Nie jest pewne czy ta duplikacja Sofii występowała już u samego Walentyna. Dla usunięcia cierpień tej niższej "mądrości" zostaje zrodzony Jezus, który dzięki "poznaniu" porządkuje jej namiętności, stające się z początku niematerialnymi elementami przyszłego stworzenia świata. Z przeżyć Sofii wyłaniają się następujące potencje bytowe: z namiętności materia, z "nawrócenia" czy "skruchy" dusza (psyche), z elementu wyłonionego po oczyszczeniu Sofii przez Jezusa duch (pneuma). Stąd charakterystyczny dla gnostyków podział ludzi na "materialnych" (tj. pogan), "psychicznych" (to jest nieświadomych chrześcijan) i posiadających właściwą prawdę "duchowych" (to jest gnostyków). Z substancji psychicznej Achamaoth tworzy stwórcę świata, który nie zdając sobie sprawy z istnienia pleromy uważa się za jedynego Boga (jest to odpowiednik Boga judaizmu i chrześcijaństwa). Przebywa on pomiędzy Achamaoth a stworzonym przez siebie, złożonym z rzeczy psychicznych i cielesnych światem. Człowiek u Walentyna jest tworem niższych istot anielskich, jednak dzięki zachowanemu przez siebie elementowi pleromy (powstał bowiem na wzór eonu "człowiek") przewyższa swych stwórców i jest zdolny do wybawiającego z ziemskich więzów poznania. Zachowane źródła niewiele jednak pozwalają powiedzieć o tych kwestiach.
Bazylides — gnostyk, z pochodzenia Syryjczyk ur. pod koniec I wieku. Nauczał w Aleksandrii między 120 a 140 r.; jako zwolennik doketyzmu twierdził, że Jezus Chrystus nie umarł na krzyżu, a ukrzyżowano zamiast niego Szymona z Cyreny, który pomagał nieść krzyż Chrystusowi. Twierdził również, że czyny człowieka nie wpływają na jego zbawienie. Założyciel sekty bazylidianów. Napisał "Ewangelię" i 24 księgi komentarzy do tego dzieła, pt."Exegetica". Dzieła te nie zachowały się do obecnych czasów. Jego następcą był jego syn i uczeń, Izydor.
Katarzy (katarowie) - (od gr. καθαροί katharoi - "czyści") przedstawiciele dualistycznego ruchu religijnego działającego w XI-XIII wieku w południowej Francji i północnych Włoszech, uznawani przez Kościół katolicki za heretyków.
Katarzy wywodzili się najprawdopodobniej od bogomiłów i od paulicjan - dwóch sekt manichejskich. Kościół katarski w XII i XIII wywierał duży wpływ, zwłaszcza w Hrabstwie Tuluzy (obecnie Langwedocja), przyciągając do siebie ludzi wszystkich stanów. Autorytet duchowy tego ruchu wzrósł na gruncie krytyki zaangażowania papiestwa w politykę oraz zeświecczenia niższego duchowieństwa. Wierni byli przyciągani do tego ruchu dzięki postawie tak zwanych "doskonałych", pełniących funkcje duchownych i nauczycieli katarskich, którzy żyli skromnie (później często w ukryciu), przestrzegając ścisłych postów i prowadząc ożywioną działalność misyjną. Szeregowi adepci nie byli zmuszeni do podobnych wyrzeczeń, a mogli liczyć na duchowe pocieszenie ("consolamentum"), będące warunkiem zbawienia w obliczu śmierci.
Katarski synkretyzm gnostyczno-chrześcijański łączył podstawowe pojęcia wiary chrześcijańskiej ze zeuropeizowaną wersją dualizmu zaratusztriańsko-manichejskiego. Doktryna katarska została stosunkowo dobrze poznana, głównie dzięki zachowanym dokumentom z dochodzeń inkwizycji.
Katarzy wierzyli, że świat materialny został stworzony przez złego Boga lub szatana, toczącego walkę z Bogiem dobrym, stwórcą świata duchowego. W zależności od odmiany dualizmu katarzy przypisywali stworzenie świata materialnego różnym istotom. Dualizm absolutny zakładał, że świat został stworzony przez złego, odwiecznego boga równego chrześcijańskiemu. Z kolei dualizm umiarkowany zakłada, że świat został stworzony przez Satanaela, czyli Lucyfera (sufiks "el" ukazywał, że był on wcześniej aniołem). Od synodu w Saint-Felix-de-Caraman (odbył się w 1167 lub między 1174 a 1177) przewagę zdobył dualizm absolutny. Było to jedną z przyczyn nieprzejednanej postawy papiestwa wobec katarów. O ile dualizm umiarkowany był do pogodzenia z doktryna chrześcijańską o tyle dualizm absolutny, jako sprzeciwiający się monoteizmowi był dla katolików nie do przyjęcia.
Według katarów szatan (lub zły bóg) stworzył ciała ludzkie. Obiegowa opinia mówi, że stworzył on również seksualność, co doprowadziło do niechęci katarów wobec instytucji małżeństwa. W rzeczywistości katarzy sprzeciwiali się małżeństwu, gdyż przyczyniało się ono do narodzin dziecka, które jako fragment świata materialnego było złe. Wśród wyznawców kataryzmu występował nakaz całkowitej wstrzemięźliwości seksualnej, obowiązywał jednak tylko "doskonałych".
Katarzy byli wegetarianami, gdyż zwierzęta rozmnażały się drogą płciową, zatem były ich zdaniem nieczyste. Jedli ryby, gdyż w tamtych czasach uważano, że są jednopłciowe i nie występuje między nimi żaden "grzeszny" akt. Inne teorie łączą wegetarianizm katarów z wiarą w wędrówkę dusz. Uważali oni, że dusza ludzka może wcielić się tylko w zwierzęta ciepłokrwiste. Ryby do nich nie należały i zakaz ich nie obowiązywał. W czasie 40-dniowego Wielkiego Postu reguły postne katarów były znacznie bardziej rygorystyczne niż w katolicyzmie - można było tylko jeść chleb i pić wodę. Ponadto w kataryzmie więcej było dni postu niż dni nim nie objętych. Katar nie mógł zjeść nawet najmniejszego posiłku bez uprzedniego odmówienia określonych modlitw ani w nieobecności innego współwyznawcy. Kataryzm zakładał również bardzo rygorystyczne przepisy dotyczące przygotowywania posiłków.
Katarzy byli wrogami ustroju feudalnego twierdząc, że bogatych ludzi nie powinno być wcale. Sprzeciwiali się również monarchii.
Szymon Mag, znany także jako Simon Magus lub Szymon z Gitty - był Samarytaninem (proto)gnostykiem.
Według wierzeń starożytnej sekty gnostycznej simonitów był on bogiem w ludzkiej postaci. Niemalże wszystkie z ocalałych źródeł świadczących o życiu i poglądach Szymona Maga są zawarte w pracach chrześcijańskich. Różne źródła informacji o Szymonie zawierają odmienne jego wyobrażenia, różniące się tak bardzo, że wyraża się wątpliwość, czy odnoszą się do tej samej osoby.
Szymon Mag w Biblii
Według Dziejów Apostolskich usiłował kupić od apostołów dar udzielania Ducha Świętego (termin symonia — świętokupstwo).
Dzieje Apostolskie 8:9-24 wg Biblii Tysiąclecia
(9) Pewien człowiek, imieniem Szymon, który dawniej zajmował się czarną magią, wprawiał w zdumienie lud Samarii i twierdził, że jest kimś niezwykłym.
(10) Poważali go wszyscy od najmniejszego do największego: Ten jest wielką mocą Bożą - mówili.
(11) A liczyli się z nim dlatego, że już od dość długiego czasu wprawiał ich w podziw swoimi magicznymi sztukami.
(12) Lecz kiedy uwierzyli Filipowi, który nauczał o królestwie Bożym oraz o imieniu Jezusa Chrystusa, zarówno mężczyźni, jak i kobiety przyjmowali chrzest.
(13) Uwierzył również sam Szymon, a kiedy przyjął chrzest, towarzyszył wszędzie Filipowi i zdumiewał się bardzo na widok dokonywanych cudów i znaków.
(14) Kiedy Apostołowie w Jerozolimie dowiedzieli się, że Samaria przyjęła słowo Boże, wysłali do niej Piotra i Jana,
(15) którzy przyszli i modlili się za nich, aby mogli otrzymać Ducha Świętego.
(16) Bo na żadnego z nich jeszcze nie zstąpił. Byli jedynie ochrzczeni w imię Pana Jezusa.
(17) Wtedy więc wkładali /Apostołowie/ na nich ręce, a oni otrzymywali Ducha Świętego.
(18) Kiedy Szymon ujrzał, że Apostołowie przez nakładanie rąk udzielali Ducha Świętego, przyniósł im pieniądze.
(19) Dajcie i mnie tę władzę - powiedział - aby każdy, na kogo nałożę ręce, otrzymał Ducha Świętego.
(20) Niech pieniądze twoje przepadną razem z tobą - odpowiedział mu Piotr - gdyż sądziłeś, że dar Boży można nabyć za pieniądze.
(21) Nie masz żadnego udziału w tym dziele, bo serce twoje nie jest prawe wobec Boga.
(22) Odwróć się więc od swego grzechu i proś Pana, a może ci odpuści twój zamiar.
(23) Bo widzę, że jesteś żółcią gorzką i wiązką nieprawości.
(24) A Szymon odpowiedział: Módlcie się za mną do Pana, aby nie spotkało mnie nic z tego, coście powiedzieli.
Szymon Mag jako ojciec gnostycyzmu
Wprawdzie niektóre źródła mówią, że Szymon Mag był uczniem Dozyteusza, którego nauki już miały mieć oddźwięk gnostycki, niemniej Ojcowie Kościoła właśnie Szymonowi przypisują bycie ojcem gnozy. Jego nauki posiadały motywy, które stały się podstawą doktryn późniejszych gnostyków.
Według nauki Szymona przedstawionej przez Ireneusza z Lyonu, jest jeden najwyższy, niewyrażalny i nieskończony Bóg; niepojęty słowem, nienazwany i odwieczny. Z niego narodziła się Myśl, Ennoia, Kobieta-Idea, zwana najczęściej Sofią, tj. Mądrością. Do ich przedstawienia wyznawcy Szymona wykorzystywali figurę Zeusa i Ateny - gdyż to właśnie Atena, bogini roztropności, wywodzi się z "głowy", a więc umysłu, najwyższego boga.
Następnie Sofia "zstąpiła w niższe rejony" i tam zrodziła aniołów, archaniołów i władców, którzy bez znajomości najwyższego Boga stworzyli świat. Nie chcąc pozwolić, by ich Matka porzuciła ich, i "nie chcąc uchodzić za potomstwo byle kogo", uwięzili Sofię w świecie, nakazując jej przechodzić z ciała do ciała - gdzie się zaś pojawiła, tam wybuchały konflikty i eskalowało się zło, gdyż każda ze światowych potęg chciała ją mieć dla siebie. Ona była m.in. w ciele Heleny Trojańskiej, a w końcu wcieliła się w Helenę, kurtyzanę z Sydonu. Dla ratowania swojej boskiej małżonki miał właśnie zstąpić najwyższy Bóg, przy okazji przynosząc klęskę złym aniołom.
To właśnie Szymon miał być inkarnacją tego Boga, ale nie jedyną. W doktrynie symonian pojawiała się już pewna forma Trójcy świętej - jako Ojciec miał on objawić się Izraelowi na Synaju, jako Syn-Jezus miał nauczać w Palestynie i udać ukrzyżowanie (już tu pojawia się typowo gnostycki motyw śmierci Chrystusa jako ułudy), zaś jako Duch miał nauczać w innych krajach. Jednakże - nie jest wykluczone, że nauka ta pojawiła się u szymonian później, wraz z krystalizowaniem się idei Trójcy w ortodoksji chrześcijańskiej.
Szymon miał nauczać, że żadne uczynki nie zbawiają, a jedynie wiara w niego. Prowadziło to do swoistej amoralności wpisanej w doktrynę Szymona - można było czynić cokolwiek, bo jedynie wyznawanie jego jako Boga miało moc zbawczą. Był to zaczątek gnozy - zbawiającej wiedzy. Podobne idee można znaleźć w Ewangelii Jana 3,18.
Helena, sydońska prostytutka, została przez Szymona wykupiona z domu publicznego i podróżowała razem z nim, będąc otaczaną czcią Sofią u boku Boga, który ją odnalazł i zbawił. Para ta stała się archetypiczną syzygią "heretyka i nierządnicy", jako głównych form działalności diabelskiej. Późniejszym powtórzeniem tego schematu stał się czarownik Faust i upadła Małgorzata z "Fausta" Goethego.
Legendy chrześcijańskie wspominają o mistycznym pojedynku między Szymonem a św. Piotrem w Rzymie - Szymon miał za pomocą magii udać śmierć i zmartwychwstanie przed obliczem Nerona, wyśmiewając tym samym doktrynę chrześcijańską. W końcu zapragnął wniebowstąpienia i kiedy unoszony był w górę przez złe anioły, Piotr wezwaniem imienia Chrystusa zmusił je do puszczenia gnostyka, który roztrzaskał się i zabił. Opowiadają o tym "Dzieje Piotra".
Poimandres (gr. Ποιμάνδρης - "pasterz ludzi", znany też jako "Poemandres", "Poemander", "Pimander") - w mitologii hellenistycznej imię istoty mitycznej.
Tytuł zbioru pism. Członkowie sekty Poimandresa (ok. II w. n.e.), powstałej mniej więcej równolegle z chrześcijaństwem na ziemiach egipskich, przypisywali mu autorstwo zbioru pism pt. Poimandres włączonego w skład gnostyckiego Corpus Hermeticum, atrybuowanego zaś Hermesowi Trismegistosowi.
Marcjon - (ur.ok. 100 r. w Synopie, w Poncie nad Morzem Czarnym (na terenie obecnej Turcji) , w rodzinie biskupa; zm. po 160r.). - teolog, herezjarcha chrześcijański, twórca herezji marcjonizmu, częściowo powiązanego z gnostycyzmem.
Życie i myśl teologiczna
Dorobił się majątku jako armator. Został wyłączony ze wspólnoty kościelnej przez własnego ojca, prawdopodobnie z powodu wyznawanych nauk, uznanych za błędne. Ok. 140 r. przybył do Rzymu. Przez pewien czas był członkiem gminy rzymskiej, w której odgrywał znaczną rolę, gdyż ofiarował na potrzeby gminy swój pokaźny majątek. Około roku 144 z powodu głoszonych doktryn został wyłączony z gminy rzymskiej, która całkowicie zwróciła mu wcześniej ofiarowany majątek. Wówczas Marcjon założył własny Kościół, który posiadał własną hierarchię złożoną z biskupów, kapłanów, diakonów. Zgromadzenia liturgiczne wzorował na liturgii rzymskiej. Jego Kościół bardzo szybko rozpowszechnił się w całym cesarstwie, a dla teologów związanych z kręgami proto-ortodoksji był wielkim zagrożeniem, zarówno w kwestii doktrynalnej i instytucjonalnej. Zmarł ok. 160 r.
Znaczenie Marcjona dla powstania kanonu Nowego Testamentu
W wyniku odrzucenia przez Marcjona hebrajskich ksiąg Pisma Świętego, zaczął się w Kościele kształtować proces tworzenia kanonu Pisma Świętego. Dokonało się to częściowo w odpowiedzi na jego nauczanie, uznane przez teologów proto-ortodoksyjnych za błędne. Ustanawiając własny kanon Pisma Świętego Marcjon uznał tylko przerobioną przez siebie Ewangelię św. Łukasza (Ewangelia Marcjona) - nie zachowana do obecnych czasów, zrekonstruowana przez Adolfa Harnacka na podstawie anty-marcjonickich dzieł Tertuliana i Pseudo-Tertuliana, Marcjon usunął m.in. tekst dotyczący narodzin Chrystusa) i 10 listów św. Pawła. Całkowicie zrezygnował ze Starego Testamentu, uważając go za zbyt skażony religią żydowską.
Istnieją tezy mówiące że był autorem pierwszej zapisanej Ewangelii i inicjatorem Nowego Testamentu. Coraz więcej historyków uważa że znane nam Ewangelie zostały napisane póżniej (jak i wyżej wspomniane listy św. Pawła). Jest to chyba najważniejszy heretyk całych dziejów chrześcijaństwa fascynujący swoimi poglądami nie tylko Ojców Kościoła ale również coraz większą rzeszę badających ten okres historyków i teologów. I jeżeli rzeczywiście Ewangelia Św Łukasza była wzorowana na jego (a nie odwrotnie), to również jednym z pierwszych jego autorów.
Jego dzieło "Antytezy", w którym wyłożył zasady swojej doktryny nie zachowało się - jego główne tezy podaje Tertulian w piśmie "Przeciw Marcjonowi".
Marcjonici (marcjonizm) - bliska gnostycyzmowi grupa religijna założona około 145 roku przez Marcjona z Synopy. Szczyt ich działalności przypadał na II wiek i III wiek, choć kilka gmin przetrwało do VI wieku. Ich pismami religijnymi były Ewangelia Marcjona: okrojona Ewangelia Łukasza, z której Marcjon usunął wszelkie elementy i perykopy mogące sugerować związek Jezusa z Bogiem Starego Testamentu (jak np. genealogię Jezusa od króla Dawida), oraz listy świętego Pawła. Była to pierwsza kompilacja pism chrześcijańskich, pierwszy kanon. W wyniku sporów z Marcjonem Kościół zaczął formować swój własny kanon.
Marcjonici, podobnie jak inni gnostycy uznawali Jahwe za boga nie będącego bogiem kochającym, lecz surowym i "sprawiedliwym", i twierdzili, że jest on jedynie pomniejszym bogiem Demiurgiem. Uznawali judaizm za "religię tego świata" i nie uznawali związku chrześcijaństwa z nim. Twierdzili, iż Jezus był wysłannikiem Najwyższego Boga (Bóg Miłości, Bóg Światła), nie zaś żydowskim Mesjaszem. Zaprzeczali również narodzeniu Jezusa z Marii. Miał on się pojawić po raz pierwszy jako nauczyciel w synagodze w Kafarnaum.
Ich doktryna opisywała więc dwóch Bogów, istniejących obok siebie i niezależnie od siebie. "Sprawiedliwy" Bóg Izraela i "dobry" Bóg Ewangelii byli istotami przeciwstawionymi sobie, aczkolwiek nie walczącymi ze sobą. Ofiara Jezusa miała być całkowicie prawnym "wykupem" ludzi ze świata Boga Sprawiedliwego - nie była więc ofiarą ani oczyszczeniem z grzechów. W zamian za życie swego Syna, Bóg Dobry przygarniał do siebie wierzących w tego Syna ludzi; ludzi, których nie stworzył i z którymi nie miał nic wspólnego poza tym, że ich zbawiał. W ten sposób wykup chrześcijan ze świata nosił znamiona całkiem altruistycznego czynu Boga Dobrego - który z cierpiącymi pod rządami Boga Sprawiedliwego ludźmi nie miał nic wspólnego, lecz bezinteresownie chciał dla nich szczęścia. Marcjonici nie uznawali Starego Testamentu za pismo święte. Byli skrajnymi antysemitami.
Doketyzm - (gr. dokein - wydawać się, mniemać, przypuszczać) - wczesnochrześcijańska doktryna chrystologiczna, która kwestionowała podstawowe dogmaty wiary chrześcijańskiej, czyli wcielenie i zbawienie ludzkości poprzez mękę, śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa.
Według doketyzmu Jezus Chrystus był tylko pozornie człowiekiem. Nie miał bowiem rzeczywistego, fizycznego ciała ludzkiego, ale jedynie eteryczne ciało niebiańskie. Tym samym pozorne były również Jego cierpienia i śmierć na krzyżu. W niektórych nurtach uważano na przykład, że zamiast Syna Bożego cierpiał Szymon Cyrenejczyk. Dla podstawowego nurtu chrześcijaństwa doketyzm stanowił wyraźne zaprzeczenie kanonów wiary i został uznany za herezję. Jako teoria wywarł kluczowy wpływ na rozwój monofizytyzmu.
Dokeci utworzyli osobny związek wyznaniowy ok. połowy II wieku.
Gnostycyzm (z gr. γνωστικός gnostikos "dotyczący wiedzy, służący poznaniu") - doktryny i ruchy religijne powstałe w I i II w. na wschodzie cesarstwa rzymskiego, gł. w Syrii i Egipcie będące kontynuacją gnozy, dualistyczne i łączące elementy chrześcijaństwa z grecko-egipskim hermetyzmem. Ok. VI wieku ruchy gnostyckie zostały wchłonięte przez szerzący się manicheizm.
Gnoza oznacza wiedzę, która ma człowiekowi przynieść wyzwolenie i zbawienie. Wiedza ta jest pochodzenia boskiego. Nie może ona być przekazana człowiekowi przez nauczycieli lub teksty, a jedynie poprzez bezpośredni kontakt z boskością. W gnozie zawarta jest pewna wizja rzeczywistości, w tym Boga, powstania niebios i świata, człowieka i zbawienia. Nie da się ona do końca sprowadzić do synkretycznej mieszanki, choć oczywiście wiele zawartych w niej elementów ma swoje odniesienie do innych religii, a także do filozofii greckiej.
Gnostycki obraz całości świata obejmuje ziemię zamieszkałą przez ludzi, 7 sfer niebios i różnego rodzaju bóstwa. W odróżnieniu od greckiej wizji bytu jako ładu (kosmos), gnostycy prezentują skrajny antykosmizm. Świat ich zdaniem jest chaotyczny, nieuporządkowany i zły; nie może więc pochodzić od dobrego Boga, jego autorem jest więc zły bóg (bóstwo). Niektórzy gnostycy uważali, że świat pochodzi od aniołów ostatniego nieba, którego królem jest Jahwe, Bóg żydowski; inni złego Boga nazywali Jaldabaoth; kieruje się on w swoim działaniu gniewem i pychą; to przez niego świat jest zły, bo jako demiurg uczynił dzieło niedoskonałe.
Gnoza przepojona jest wizją walki bogów. Gnostyk Saturninus uważał, że Chrystus Zbawca po to przyszedł, aby pokonać Boga Starego Testamentu. Świat, pochodząc od bóstw niższej sfery niebieskiej, nie został stworzony z niczego, lecz z preegzystującej materii.
Gnostycy nie uznają zmartwychwstania ciał, głoszą teorię metempsychozy, czyli wędrówki dusz. Obok antykosmizmu w ich poglądach obecny był antysomatyzm, czyli negatywny stosunek do ciała uznawanego za źródło zła i w konsekwencji antyseksualizm; stanowi to zradykalizowaną formę myśli orfickiej, pod której wpływem byli pitagorejczycy i Platon, głoszącej, że ciało jest więzieniem dla duszy.
W mitologii gnostyckiej pojawia się pogląd, że człowiek jest upadłym bogiem, a związek z ciałem wziął się stąd, że dusza wskutek pragnienia rozkoszy upadła na ziemię. Wobec faktu, że ciało jest czymś złym i bóg, od którego pochodzi zły świat, jest także zły, człowiek - zdaniem gnostyków - stoi w obliczu absurdu.
Jedyną drogą do zbawienia jest zdobycie tajemnej wiedzy (gnosis); posiada ją wybraniec Boży, a więc ktoś kto pozostaje w łączności z Bezimiennym Bogiem. Gnoza przynosi człowiekowi wewnętrzne rozpoznanie sieci biologicznych, socjologicznych i kosmologicznych uwarunkowań w której żyje, iluzji "ja" napędzanej poprzez identyfikację z ze światem materii. Gnoza jest także postrzegana jako siła, umożliwiająca wyrwanie się z tej sieci.
Zgodnie z ustaleniami przyjętymi na konferencji w Messynie (1966) gnoza to wiedza o boskich tajemnicach przeznaczona dla wybranych, natomiast gnostycyzm to grupa systemów II wieku po Chrystusie, które głosiły, że w człowieku jest iskra Boża pochodząca ze świata Bożego; iskra ta spadła na świat i ma powrócić z powrotem do Boga, aby z Nim się zintegrować. W gnostyku jest jedność i tożsamość jaźni, iskry Bożej, boskiej rzeczywistości i poznania. Wobec chaosu i absurdu świata gnoza ma być jedyną drogą wyzwolenia.
Gnostycy uznawali za natchnione różne pisma późnochrześcijańskie (poza Ewangelią Jana), które teologia katolicka zalicza do apokryfów, dokonując ich alegorycznej interpretacji, na podstawie których powstawały utwory o przekazie typowo gnostyckim, jak np.:
Ewangelia Judasza
Ewangelia Tomasza
Ewangelia Filipa
Ewangelia Marii Magdaleny
Ewangelia Egipcjan
Ewangelia Prawdy
Ewangelia Dzieciństwa Jezusa
Ewangelia Jezusa Chrystusa
Dzieje Tomasza
Apokalipsa Pawła
Apokalipsa Piotra
Trzy pierwsze ewangelie łączą się bardziej ściśle z tradycją synoptyków, m.in. poprzez nawiązanie do wydarzeń z życia Chrystusa, co jest tłem dla treści gnostyckich.
Główne doktryny i sekty gnostyckie
adamici - agapeci - antytakci - apellici - archontycy - askofici - barbelognostycy - bazylidianie - borboryci - enkratyci - herakleonici - kainici - karpokratianie - kleobianie - kolarbasjanie - kukeanie - lukanici - manicheizm - marcjonici - markozjanie - menandryci - ofici - pryscylianizm - ptolemaici - setianie - sewerianie - szymonianie - walentynianie
Twórcy doktryn gnostyckich
Bardesanes - Cerdon - Karpokrates - Marek Mag - Menander - Satornil - Szymon Mag - Walentyn
Adamici - to określenie wielu grup religijnych, wywodzących się z chrześcijaństwa, naśladujących nagość Adama jako symbol pierwotnej czystości człowieka przed popełnieniem grzechu pierworodnego.
Po raz pierwszy taka grupa religijna została opisana przez Epifaniusza w II w. n.e.; była to grupa gnostyków-antynomistów z północnej Afryki. Następnie o podobnych grupach pisali: św. Augustyn i Izydor z Sewilli.
"Adamici" to także określenie grupy husyckich taborytów z Czech, istniejącej w XV w.; nazwa własna tej grupy brzmiała: "Bracia i Siostry Wolnego Ducha" lub "mikołaici" (od imienia założyciela). Odrzucili oni doktryny husytów, głosili wspólnotę dóbr i wolną miłość; wielu z nich propagowało nagość. W 1421 ostatnia ich grupa została wymordowana przez wojska husyckie, dowodzone przez Jana Žižkę.
"Adamitami" byli także nazywani dyssenterzy (nonkonformiści) w Anglii w XVIII w.
Adamici odrodzili się w Czechach w 1849 w mieście Chrudim pod nazwą "Koło Chrudimskie". Wyznawali oni tajną doktrynę o wszechmocnej "Odkupicielce Wszechświata". Ich nocne zebrania polegały m.in. na całkowitym zdjęciu ubrań; nie dochodziło tam jednak do innych ekscesów obyczajowych.
Hieronim Bosch tworzył zarówno na zlecenie Kościoła Katolickiego, jak i sekty Wolnego Ducha.
Kainici - niewielka gnostycka grupa religijna istniejąca w II wieku we wschodniej części Cesarstwa Rzymskiego. Twierdzili oni, iż Stary Testament jest w całości dziełem Saklasa, władcy otchłani i materii, noszącego pewne znamiona Szatana, a Żydzi są jego wyznawcami. Jahwe identyfikowany był tu z Saklasem, i uważany za pomniejszego demiurga. Osoby pozytywne w pismach Starego Testamentu uznawane były przez kainitów za sługi Zła, a osoby oceniane negatywnie w Starym Testamencie za dzieci dobrego i najwyższego Boga. Ideałem i wzorem do naśladowania był dla nich Kain oraz Sodoma i Gomora, które jako jedyne oparły się satanistycznym wierzeniom. Jednym z przypisywanych tej sekcie tekstów apokryficznych jest Ewangelia Judasza, różna jednak od Ewangelii Judasza odnalezionej 1970 roku. Kilkakrotnie wspominają o nich Ojcowie Kościoła:
Ireneusz, Przeciw herezjom 1.31.1-2
Epifaniusz z Salaminy, Panarion 38
Hipolit, Przeciw herezjom 8
Pseudo-Tertulian, Przeciw wszystkim herezjom 7
Tertulian, O chrzcie 1
Pryscylianizm, etyczno-filozoficzno-religijny ruch chrześcijański ukształtowany pod wpływem manicheizmu i gnostycyzmu, zainicjowany przez Pryscyliana (w Hiszpanii około 375 r.). Zwolennicy tej doktryny uznawali ciało ludzkie za dzieło szatana, z którego to powodu praktykowali ascezę, negowali realność człowieczeństwa Syna Bożego. Negowali istnienie Trójcy Świętej, pojęcie to traktując jako trzy sposoby postrzegania Boga. Dopuszczali osobistą interpretację Pisma Świętego.
Pryscylian, za głoszone poglądy, został stracony w roku 386. Idee głoszone przez Pryscyliana przetrwały długo po jego śmierci. Na soborze w Toledo w 400 r. uznano nawet Pryscyliana za świętego męczennika, jednak obecni tam biskupi zostali wkrótce pozbawieni urzędu i zmuszeni do odwołania decyzji. Pryscylianizm był tematem obrad synodu w Bradzie w 561 r. Jego wyznawcy zostali obłożeni anatemą.
Ewangelia Tomasza - (kopt. p.euaggelion p.kata Thomas) starożytne pismo zaliczane do apokryfów Nowego Testamentu, powstałe prawdopodobnie przed końcem II wieku n.e. i znane dziś jedynie w przekładzie na dialekt saidzki języka koptyjskiego. Jego tekst zawiera 114 powiedzeń (logia) Jezusa Chrystusa, które miał zapisać Tomasz Apostoł.
Odkrycie
Do połowy XX wieku, znane były jedynie fragmenty greckiej wersji tego tekstu. Ewangelia Tomasza jest jednym z tekstów odkrytych w 1945 roku w Nag Hammadi w zbiorze trzynastu koptyjskich kodeksów papirusowych. Opublikowana została w roku 1959.
Autorstwo i czas powstania
Według samego utworu jego autorem jest apostoł Tomasz Didymus wspomniany też kilkakrotnie w Ewangelii Jana.
To są tajemne słowa, które Jezus żywy wypowiedział, a zapisał je Didymus Juda Tomasz (Ewangelia Tomasza 32,10)
Według Wincentego Myszora, Ewangelia powstała w środowisku gnostyków esseńskich, zaś jej nieznany autor posłużył się autorytetem apostoła.[1] Przypuszczalnie utwór istniał wcześniej jako luźne logia przekazywane ustnie i zapisywane w różnej kolejności. Fragmenty greckie odnalezione w Oksyrynchos zachowują inną kolejność. Logia te zostały prawdopodobnie zebrane w Syrii pod koniec II wieku i przeredagowane w duchu gnostyckim.
Utwór został napisany prawdopodobnie w języku greckim, a w III wieku n.e. dokonano jego tłumaczenia na język koptyjski. Niektórzy badacze sądzą, że pierwotnym językiem był syryjski, o czym świadczą liczne semityzmy.
Od wspomnianego dokumentu należy odróżnić inny apokryf, Ewangelia Dzieciństwa Tomasza, opisujący dziecięce lata Jezusa, pochodzący z IV w.
Treść i teologia
Nazwa zbioru, "Ewangelia" nie nawiązuje do formy literackiej ewangelii, a raczej do treści. Ewangelia Tomasza nie obejmuje opowieści o męce, śmierci i zmarwtychwstania, co stanowczo odróżnia ją od ewangelii kanonicznych.
Ewangelia Tomasza zawiera wypowiedzi Jezusa z Nazaretu, z których nieliczne przypominają wypowiedzi Jezusa zawarte w ewangeliach synoptycznych. Każda z wypowiedzi wprowadzana jest formułą: "I Jezus rzekł". Niektóre mają formę odpowiedzi na pytania uczniów Jezusa i zaczynają się od przytoczenia pytania.
W ewangelii pojawiają się liczne motywy panteistyczne i gnostyckie, takie jak zastrzeżenie tajemnicy tekstu (które nie mają miejsca w ewangeliach kanonicznych). Niektóre fragmenty są zawiłe i niezrozumiałe, co odróżnia je od prostoty języka Ewangelii, np.
"Szczęśliwy lew, którego zje człowiek. I lew stanie się człowiekiem. Przeklęty człowiek, którego zje lew. I człowiek stanie się lwem" (fragment 7).
"Kto poznał świat, znalazł trupa, a kto znalazł trupa, świat nie jest go wart" (fragment 57)
"Rzekł Jezus: Oto poprowadzę ją, aby uczynić ją mężczyzną, aby stała się sama duchem żywym, podobnym do was, mężczyzn. Każda kobieta, która uczyni siebie mężczyzną, wejdzie do królestwa niebios" (fragment 114).
Znaczenie
W opinii wielu badaczy, np. uczonych związanych z kręgiem The Jesus Seminar nazywających Ewangelię Tomasza "piątą ewangelią" jest to tekst równie ważny dla poznania historycznego Jezusa co pozostałe cztery ewangelie kanoniczne. Dowodem tego jest wydana staraniem członków Jesus Seminar w 1993 roku książka "The five Gospels. The Search for Authentic Words of Jesus". ("Pięć Ewangelii. Poszukiwanie autentycznych słów Jezusa").
Z drugiej strony, odkrycie ewangelii Tomasza wzmocniło hipotezę o istnieniu źródła Q, gdyż jej odkrycie udowodniło, iż we wczesnym chrześcijaństwie istniał gatunek ewangelii złożonej z samych powiedzeń (logiów) Jezusa, za jaki uważa się właśnie źrodło Q.
"Ewangelia" Judasza - potoczna nazwa apokryficznego tekstu gnostyckiego w języku koptyjskim o życiu Jezusa Chrystusa, ujawnionego w 2004 roku, wiele lat po odkryciu go w Egipcie około roku 1970.
Historia dokumentu
Ten zredagowany po koptyjsku starożytny tekst odkryty został w 1970 roku w Egipcie. Po wielu latach dotarł okrężną drogą do szwajcarskiej fundacji Maecenas. Towarzystwo National Geographic wspierało w ciągu ubiegłych pięciu lat renowację i tłumaczenie dokumentu z języka koptyjskiego.
Ewangelia jest obecnie tłumaczona w Bazylei na niemiecki, angielski, francuski i polski (tu - we współpracy "National Geographic" i "Gazety Wyborczej"). Tekst Ewangelii Judasza ogłoszono 6 kwietnia 2006 roku.
Data i okoliczności powstania
Badania przy pomocy izotopu węgla C14 wskazują, że materiał, na którym spisano tekst, pochodzi z III wieku. Samo pismo wspomniane jest jednak po raz pierwszy już w roku 180 w dziele Przeciwko herezjom autorstwa pierwszego biskupa Lyonu, świętego Ireneusza, który uważał je za fałszywe świadectwo. "Byłoby to rzeczą szczególną, gdyby ten tekst pojawił się wtedy po raz pierwszy".
Naukowe analizy wskazują, że ten dokument mógł powstać na przełomie III i IV wieku lub w bliskim temu czasowi okresie, dotyczyłoby to koptyjskiego tłumaczenia przypuszczalnie pierwotnie zredagowanego w języku greckim tekstu.
Współcześni teologowie uważają, że tekst tzw. Ewangelii Judasza napisali ludzie będący w opozycji do wczesnochrześcijańskiego Kościoła, związani z gnostycką sektą setian lub barbelognostyków. Ewangelia Judasza, przypisywana przez antycznych herezjologów sekcie kainitów, wydaje się być innym dziełem i nie można jej utożsamiać z tym tekstem.
Streszczenie manuskryptu
Apokryf opisuje ostatnie dni i godziny przed pojmaniem Jezusa. Według niego Judasz nie zdradza Jezusa, ale wydaje go na jego własne życzenie, dzięki czemu Chrystus mógł zbawić świat. Jezus często podkreśla wyższość Judasza nad pozostałymi apostołami oraz mówi Judaszowi, że będzie potępiany przez pokolenia, ale ostatecznie przyjdzie, aby panować nad ludźmi. Judasz przedstawiony jest w niej jako bohater, któremu zdradę Jezusa nakazała "wyższa boska siła". Jest on więc według Ewangelii Judasza zasadniczą częścią boskiego planu, bez którego Chrystus nie mógłby odkupić ludzkości przez swoje ukrzyżowanie.
Zdrada jako wola Boga
Według manuskryptu Jezus poprosił Judasza, aby wydał go Rzymianom, by w ten sposób wypełnić wolę Boga. Stawia to tego ucznia Jezusa, który stał się powszechnie znanym synonimem sprzedajnego zdrajcy, w świetle odmiennym od wizji powszechnie przyjętych.
Według tekstów Nowego Testamentu Jezus umarł na krzyżu po tym jak apostoł Judasz zdradził go w ogrodzie Getsemani za 30 srebrników okupacyjnym władzom rzymskim. W "Ewangelii Judasza" jest to wydarzeniem chwalebnym: Judasz jest tym jedynym, który rozumie orędzie Jezusa. On jest wtajemniczany przez Jezusa we wszystkie tajemnice i został przez niego wyznaczony do wypełnienia ostatniej przysługi. Ci naukowcy, którym polecono to tłumaczenie interpretują tę wypowiedź tak, że Judasz przyniósł Jezusowi śmierć, ale po to, aby wyświadczyć mu ostatnią przysługę.
Znaczenie tej hipotetycznej przysługi staje się oczywiste, gdy pojmiemy, że czasy życia i nauczania Jezusa upływały pod znakiem biblijnego proroctwa z Księgi Daniela (9:24-27), mówiącego o nadejściu pomazańca (tj. króla), który jednak następnie zostanie zabity. W Księdze Daniela pada dokładna data tej śmierci (był to punkt odniesienia przy reformie kalendarza w VI w.: stąd idealna zbieżność z 33 n.e.).
Zdaniem augsburskiego religioznawcy Gregora Wursta, który w znaczący sposób brał udział w restaurowaniu i tłumaczeniu manuskryptu autor "Ewangelii Judasza" chciał przede wszystkim prowokować: "On szukał pretekstu w dyskusji z innymi o prawdziwym przekazie Jezusa", pisze Wurst "National Geographic"
"Ewangelia Judasza" świadectwem gnozy
Za interesującą z punktu widzenia historyczno-religijnego, lecz nie za sensacyjną uważa "Ewangelię Judasza" renomowany biblista profesor Thomas Söding. "Tekst ten nie daje nam żadnego nowego spojrzenia na apostoła Judasza lub śmierć krzyżową Jezusa", powiedział w Wuppertalu profesor nauczający teologii biblijnej, który jest także członkiem Papieskiej Komisji Biblijnej. "Według chrześcijańskiego rozumienia Jezus był zarazem prawdziwym człowiekiem i prawdziwym Bogiem". Gnostycy, nurt religijny, nie potrafili zaakceptować tego wyobrażenia. Dla nich Jezus także na ziemi był Bogiem odzianym tylko w powłokę ludzką. Z tego powodu gnostycy mówili o świetlistym ukrzyżowaniu Jezusa, w czasie którego boski Jezus uwolnił się ze swojej ludzkiej powłoki. "Chodzi więc o ówczesny kontrowersyjny dyskutowany wizerunek Jezusa", powiedział Söding.
Gnostycki punkt widzenia nie nowy, ale wyostrzony
W "Ewangelii Judasza" przekazana w sposób biblijny zdrada Jezusa arcykapłanom dokonana przez Judasza reinterpretowana jest pozytywnie. Jezus wtajemniczył Judasza w swoją boską misję, a ten dzięki zdradzie wyświadczył mu ostatnią przysługę. "Ten gnostycki punkt widzenia nie jest nowy, ale dotąd nigdzie nie został tak wyostrzony jak w Ewangelii Judasza", powiedział Söding. Podkreślił, że dokument ten nie zawiera żadnych słów Jezusa, które mogłyby być uważane za autentyczne.
Niedawno w Polsce ukazała się książka pt. Ewangelia Judasza z serii wydawniczej Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego Studia Antiquitatis Christianae. Series Nova Wstęp, tłumaczenie z koptyjskiego i komentarz Wincenty Myszor, Księgarnia św. Jacka, Katowice 2006, ss. 96.
Książka zawiera pierwszy polski przekład Ewangelii Judasza z oryginału w dwóch wersjach. Tłumaczenie A opatrzone jest naukowym komentarzem w przypisach, z podziałem na strony i wiersze, zgodnie z koptyjskim rękopisem. Tłumaczenie B - zawiera wersję tak bardzo swobodną, na ile pozwala koptyjski oryginał; bardziej stosowną do lektury. Tekst apokryfu został poprzedzony wprowadzeniem Tłumacza, które wprowadza w szerszy kontekst istnienia, odnalezienia i znaczenia „Ewangelii” jako tekstu gnostyckiego. Do książki dodano również wybór tekstów źródłowych - wersję łacińską i polską tekstów autorów starożytnych, którzy wspominają postać lub ewangelię Judasza.
Ewangelia Marii Magdaleny - tekst gnostycki, zgodnie z niektórymi przekazami napisany przez Marię Magdalenę, nieuznany przez chrześcijan i niewłączony do kanonu Biblii.
Fragmentaryczna Ewangelia Marii Magdaleny zachowała się w dwóch III-wiecznych greckich fragmentach i dłuższym V-wiecznym, przetłumaczonym na koptyjski:
Fragment grecki, datowany na II wiek, zawarty w tzw. papirusie Rylands (Papyrus Rylands 463)
Fragment grecki, datowany na III wiek, zawarty w papirusach z Oksyrchynchos (Papyrus Oxyrhynchus 3525)
Fragment koptyjski, datowany na V wiek, zawarty w Papirusie Berlińskim (Papyrus Berolinensis 8502).
Fragment koptyjski wydaje być się najważniejszy i czasem uznawany jest za całość Ewangelii Marii Magdaleny, został odkryty przez Dr. Rheinhardta w Kairze w 1896. Nie został opublikowany aż do roku 1955.
W całej ewangelii brakuje stron 1-6 (rozdziały 1-3) oraz 11-14 (rozdziały 6-7, oraz fragmenty 5 i 8).
Ciekawym epizodem pojawiającym się w Ewangelii Marii Magdaleny jest konflikt Marii Magdaleny z Piotrem. Epizod ten przewijał się również w innych tekstach gnostyckich (np. Ewangelii Tomasza, Ewangelii Egipcjan). Piotr i Andrzej odrzucają władzę kobiet i ich rolę w nauczaniu.
Innym epizodem jest objawienie, które Maria Magdalena otrzymuje od Jezusa po jego śmierci. Uczniowie jednak buntują się przeciwko niej, nie chcą jej zaufać:
A Piotr zapytał: "Czy Zbawiciel zaiste mówił na osobności z kobietą, a nie otwarcie z nami? Czy mamy się do niej zwrócić i słuchać jej wszyscy? Czy wolał ją od nas? A Lewi odparł: Piotrze, zawsze łatwo się unosiłeś. Teraz widzę, że walczysz z tą niewiastą, jakbyś był jej wrogiem. Jeżeli Zbawiciel ją wyniósł, kimże zaiste jesteś, abyś miał ją odrzucać? Zapewne Zbawiciel zna ją bardzo dobrze. Dlatego miłował ją bardziej niż nas.
Ewangelia Egipcjan to utwór powstały najprawdopodobniej w pierwszej połowie II w. n.e. Została napisana ona w Egipcie przez środowisko chrześcijańskie wywodzące się nie z judaizmu, ale z nawróconych pogan (nie Żydów). Niektórzy badacze uważają, że ewangelia ta powstała w Rzymie, wywodząc to z faktu znajomości tego tekstu przez tamtejszych chrześcijan.
Od samego początku ewangelia ta wzbudzała wątpliwości u starochrześcijańskich pisarzy, takich jak Klemens Aleksandryjski czy Orygenes. Ten pierwszy co prawda nie zaliczył jej do tekstu heretyckiego, ale też nie uznawał jej za kanoniczną. Natomiast Orygenes jednoznacznie uznał ją za heretycką.
Ewangelia Egipcjan cieszyła się uznaniem nieortodoksyjnych ugrupowań chrześcijańskich, takich jak np. sabelianie czy naaseńczycy.
Nie należy jej mylić z "Ewangelią Egipcjan" znalezioną w Nag Hammadi, która jest zupełnie innym tekstem.
Apokalipsa Pawła - apokryficzna apokalipsa gnostycka odnaleziona w Nag Hammadi. Zachował się jedynie niewielki jej fragment, spisany w IV wieku w języku koptyjskim. Przypuszcza się, że jest to tłumaczenie oryginału greckiego z II wieku.
W apokalipsie, mimo jej tytułu, brak nawiązań do myśli zawartych w kanonicznych dziełach Św. Pawła. Opisy zawarte w apokalipsie, m.in. wizja Boga, przypominają bardziej wyobrażenia żydowskie, niż chrześcijańskie.
Apokalipsa Piotra - apokryficzna apokalipsa gnostycka odnaleziona w Nag Hammadi. Odnaleziony rękopis apokalipsy pochodzi z IV wieku i został spisany w języku koptyjskim. Przypuszcza się, że jest to tłumaczenie oryginału greckiego z II wieku.
Z apokalipsy Piotra zachowały się jedynie końcowe rozdziały (70-84).
Treścią apokalipsy jest objawienie dotyczące Kościoła, które miał otrzymać od Jezusa św. Piotr. Otrzymana przez niego wizja krytykuje m.in. hierarchię kościelną i możliwość pokuty jako nieczyste, czyli niezgodne z wierzeniami gnostycyzmu.
Ewangelia Filipa (tytuł oryg.: Peuaggelion pkata Philippos) to tekst gnostycki zaliczający się do Apokryfów. Ten apokryf został znaleziony w nie najlepszym stanie.
Ewangelia wg Filipa posiada strukturę zbioru wypowiedzi lub luźnych rozważań. W swojej treści wyraźnie nawiązuje do Ewangelii wg Tomasza i w zasadzie nie koresponduje z kanonicznymi ewangeliami. Do naszych czasów Ewangelia wg Filipa zachowała się w języku koptyjskim, jako tłumaczenie wcześniejszego tekstu greckiego.