1. Cywilizacja Egiptu i Mezopotamii (Sumerowie, Akadyjczycy, Amoryci — Babilończycy, Asyryjczycy)

a) Egipt: Warunki geograficzne, chronologia dziejów Egiptu z krótkim omówieniem każdego okresu, państwo i władza, stosunki społeczno gospodarcze, okres Tell el - Amarna i reformy Echnatona, dynastia Ramzesydów, pismo i kalendarz egipski, sztuka i architektura.

[1] Andrzejewski T., Starożytny Egipt, Warszawa 1952; [2] Baines J., Egipt, Warszawa 1995; [3] Boulton H.J., Wieczność piramid i tragedia Pompei, Warszawa 1959; [4] Daumas F., Od Narmera do Kleopatry. Cywilizacja starożytnego Egiptu, Warszawa 1973; [5] Drioton E., Egipt faraonów, Warszawa 1992; [6] Edwards I.E.S., Piramidy Egiptu, Warszawa 1995; [7] Grimal N., Dzieje starożytnego Egiptu, Warszawa 2004; [8] Michałowski K., Nie tylko piramidy... Sztuka dawnego Egiptu, Warszawa 1969; [9] Starożytny Egipt, pod red. A. Szczudłowskiej, Warszawa 1976; [10] White M.J., Starożytny Egipt, Warszawa 1995.

- Warunki geograficzne: Państwo to rozwinęło się dzięki corocznym, regularnym (a co za tym idzie dającym się przewidzieć) wylewom Nilu, który przynosił żyzne muły zapewniające przy odpowiednim nakładzie sił i środków oraz odpowiedniej organizacji, dwukrotne, wysokie plony w ciągu roku. Dzięki tak sprzyjającym warunkom rolnictwo, które stanowiło podstawowe zajęcie ludności, zapewniało nadwyżki żywności, co pozwalało na jej magazynowanie na okresy nieurodzaju oraz na eksport.

Okres wczesno dynastyczny (tynicki, archaiczny)	I-III	3100-2613r. p.n.e.	Zjednoczenie Dolnego i Górnego Egiptu przez Menesa. Egipski władca, który rezydował w Memfis, uważany był za wcielenie boga Horusa, który rządził za jego pośrednictwem. Pierwsi królowie Egiptu próbowali podporządkować sobie sąsiednie krainy Nubię, Libię i Liban, by zapewnić dostawy brakujących towarów - drewna cedrowego, szlachetnych kamieni i materiałów budowlanych.
Stare Państwo	IV-VIII	2613-2160r. p.n.e.	Twórcą potęgi Starego Państwa był Dżeser. Swoim terytorium sięgało poza pierwszą kataraktę Przeprowadził reformy administracyjne. Dokonał penetracji Dolnej Nubii w poszukiwaniu bogactw naturalnych. Okres względnego pokoju. Pierwsza piramida schodkowa to właśnie piramida Dżesera. Kolejne, budowane przez władców IV dynastii w Gizie, to piramidy Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. W Egipcie panował wtedy dobrobyt, czego przykładem może być dynamiczny rozwój rzemiosła i handlu. Religia i polityka przenikały się, ale rola kapłanów nie była jeszcze tak wielka, jak w późniejszych okresach. W zasadzie można mówić o podporządkowaniu kapłanów władzy królewskiej.
I Okres Przejściowy	IX-XI	2160-2040r. p.n.e.	Stopniowo pozycja religijna i polityczna faraona w państwie ulegała osłabieniu, a coraz większą rolę zaczęli odgrywać lokalni urzędnicy - nomarchowie. Postępująca decentralizacja doprowadziła do poważnego kryzysu władzy centralnej i w końcu do całkowitego załamania się władzy królewskiej i rozpadu państwa na dzielnice, przy czym wyraźnie zaznaczył się podział sprzed zjednoczenia, na Egipt Górny i Dolny. Trwającemu kilkadziesiąt lat pierwszemu okresowi przejściowemu, obok politycznego kryzysu (zaburzenia społeczne i inwazje z Azji), towarzyszyły zjawiska kryzysu kulturowego
Średnie Państwo	XI-XIII	2040-1652r. p.n.e.	Kolejny okres świetności państwa egipskiego, po jego zjednoczeniu przez Mentuhotepa II, rozpoczął się od panowania faraona Amenemhata I, który ponownie uczynił Memfis stolicą państwa. Dzieje Egiptu wkroczyły w epokę uważaną za klasyczną. Władcy XII dynastii podbili Nubię do drugiej katarakty, a w celu eksploatacji kopalń miedzi i turkusów na Synaju utrzymywali tam liczne posterunki wojskowe. Faraon Senuseret III (Sesostris ) znacznie przyczynił się do wzrostu potęgi Egiptu na arenie międzynarodowej m.in. poprzez liczne kampanie nubijskie (nawet na południe od drugiej katarakty) i wyprawę do Palestyny, która zapoczątkowała silne wpływy Egiptu w tym regionie. Przeprowadził on również reformy administracyjne i wzmocnił centralną władzę, ograniczając wpływy gubernatorów w prowincjach. Charakterystyczną cechą podbojów z okresu Średniego Państwa (w odróżnieniu od okresu Nowego Państwa) jest to, że miały one bardziej charakter ekonomiczny - utrzymanie szlaków handlowych, zdobycie surowców. Również w polityce wewnętrznej władcy starali się maksymalnie skonsolidować i wzmocnić strukturę państwa.
II Okres Przejściowy	XIII-XVII	1652-1567r. p.n.e.	Niektórzy badacze już XIII dynastię zaliczają do tego okresu, który charakteryzował się ogólną destabilizacją polityczną państwa i rozbiciem dzielnicowym. Nastąpił zmierzch kulturalny. Egipt utracił Nubię, Synaj i Palestynę. W okresie tym panowali tzw. Hyksosi. W Górnym Egipcie znaczną niezależnością cieszyli się tebańscy władcy z XVII dynastii i to oni właśnie toczyli liczne wojny z Hyksosami. Zmagania ich zwieńczył Ahmose (tradycyjnie uważany za założyciela XVIII dynastii) zdobywając twierdzę Hyksosów - Awaris. To pierwsze panowanie obcych władców w Egipcie pozostało na długo w pamięci przyszłych pokoleń. Ahmose ponownie zjednoczył kraj, który wkroczył w tzw. okres Nowego Państwa.
Nowe Państwo	XVIII-XX	1567-1069r. p.n.e.	W okresie tym Egipt osiągnął apogeum znaczenia i potęgi, czego wyrazem było narastanie jego ekspansjonistycznych dążeń i rozpoczęciem wielu działań wojennych. Egipcjanie wymusili respektowanie swoich interesów na ludach Azji: Hurytach, Hetytach, Babilończykach i Asyryjczykach. Najważniejsi faraonowie z XVIII dynastii, którzy przyczynili się do ekspansji egipskiej, to Totmes I i Totmes III. Jako znaczącą postać wymienić także należy królową Hatszepsut, która co prawda nie wsławiła się militarnymi wyczynami, ale poświęciła się głównie sprawom wewnętrznym państwa wznosząc wiele budowli (m.in. światynię Milionów Lat w Deir el-Bahari), a także inicjując słynną wyprawę do krainy Punt. W okresie Nowego Państwa najwyższym bogiem stał się Amon, z ośrodkiem kultu w Tebach. Jednak faraon Amenhotep IV (który przyjął później imię Echnatona), dokonał bezprecedensowej próby obalenia powszechnego w państwie kultu boga Amona na rzecz Atona, którego podniósł do rangi najwyższego bóstwa państwowego. Założył on również nową stolicę państwa - Achetaton. Faraon sam stał się kapłanem swojej religii, dążącej - jak sądzi wielu uczonych - do monoteizmu, co spotkało się z bardzo silną opozycją tebańskich kapłanów Amona, których wpływy polityczne i majątki były bardzo duże. Jego następca, Tutanchamon powrócił do doktryny religijnej Teb. Po przeprowadzeniu reformy religijnej i reorganizacji państwa przez faraona Horemheba, Egipt stał się za XIX dynastii czołową potęgą ówczesnego świata. Kolejny wielki władca Ramzes II po zakończonych pokojem zmaganiach z Hetytami, podjął w czasie swoich rządów wielki program budowlany na niespotykaną dotąd skalę. Pomimo zewnętrznej świetności panowania Ramzesa II, pozostawił on państwo w stanie osłabienia, co było szczególnie niekorzystne wobec zagrożenia, jakie niebawem zawisło nad Egiptem pod postacią tzw. Ludów Morza. Wprawdzie ostatniemu wielkiemu faraonowi Nowego Państwa Ramzesowi III udało się odeprzeć ich atak, ale po jego śmierci rozpoczął się stopniowy upadek królestwa.
III Okres Przejściowy	XXI-XXV	1069-656r. p.n.e.	Tak jak w poprzednich okresach przejściowych Egipt był rozbity politycznie. Przy czym jeśli w Drugim Okresie Przejściowym główną rolę odgrywali Hyksosi, tak w tym okresie inicjatywę polityczną przejęły dynastie libijskie (XXII i XXIII) i kuszycka (XXV). Na południu wokół ośrodka religijnego w Tebach powstało silne, niezależne państwo pod władzą kapłanów Amona. W 671 p.n.e. Memfis opanowali Asyryjczycy, którzy 8 lat później zajęli również Teby.
Epoka późna	XXV-XXXI	656-332r. p.n.e.	Początek tzw. Epoki Późnej wyznacza objęcie władzy przez Psametycha I, którego panowanie zapoczątkowało zjednoczenie Egiptu, aż do podboju perskiego. Faraonowie próbowali opanować Bliski Wschód, w czym przeszkodzili im Babilończycy. Powodzeniem za to zakończyła się wyprawa na Cypr. W VI w. p.n.e. Egipt sprzymierzył się z Babilonią, Lidią i Spartą przeciwko potędze Persji. Jednak Achemenidzi dysponując silną armią zajęli i Lidię, i Babilonię, i sam Egipt. Lokalnym władcom udało się wypędzić perskiego najeźdźcę, ale nie na długo - Persowie ponownie podbili Egipt. Jedenaście lat później macedoński wódz Aleksander Wielki bez walki wkroczył do kraju nad Nilem otwierając jego nowy okres - tzw. Epokę grecką.
Epoka hellenistyczna	-	332r. p.n.e. - 30r. n.e.	Trzy wieki pod panowaniem greckiej dynastii zapoczątkował jeden z dowódców Aleksandra Wielkiego - Ptolemeusz syn Lagosa. Panowanie greckie, pomimo, iż wywoływało powstania i bunty, generalnie koncentrowało się wokół Egiptu i władcy dbali o jego interesy polityczne w takim samym stopniu, jak faraonowie w poprzednich wiekach, a więc w tradycyjny sposób dążyli do powiększenia posiadłości egipskich na Bliskim Wschodzie (m.in. w Palestynie) oraz reprezentowali tendencje ekspansjonistyczne w Nubii. Szczególnie pierwsi trzej władcy lagidzcy przyczynili się do rozwoju Egiptu, który nie odbiegał w niczym od innych państw hellenistycznych, a nawet uczynili ze swojej stolicy - Aleksandrii - jedno z czołowych miast w antycznym świecie. W II w. p.n.e. nastąpił okres politycznej i ekonomicznej destabilizacji państwa, a południem kraju wstrząsały rewolty. W następnym wieku słabość władzy centralnej trwała nadal, a nad Egiptem zawisł już wtedy cień potęgi Rzymu. W 30 p.n.e. kraj nad Nilem stał się częścią rzymskiego imperium.
Epoka rzymska	-	30r. n.e. - końca imperium bizantyjskiego	Oktawian August przyłączył de facto Egipt do imperium rzymskiego. W zasadzie odbyło się to bez większych oporów. W początkowym okresie rządów rzymskich zaznaczył się pewien wzrost prosperity, wynikający z usprawnienia administracji pod okiem rzymskich urzędników.

- Państwo, władza i społeczeństwo: [1] Król - zwany błędnie faraonem - na czele państwa; władca absolutny, najwyższy kapłan i naczelny wódz. [2] Wezyr - w okresie Nowego Państwa dwóch - wyręczał władcę w zarządzaniu krajem i administracją. [3] Nomarchowie - stali na czele jednostek administracyjnych zwanych nomami (okręgami). W okresach słabnięcia władzy centralnej mieli tendencje do uniezależniania się od władców. [4] Kapłani - stanowili specyficzną warstwę panującą. W niektórych okresach przejmowali władzę od marionetkowych władców tworząc czystą teokrację (np. arcykapłan Amona z Teb). [5] Arystokracja rodowa - obsadzali najważniejsze urzędy i funkcje kapłańskie, a ze względu na wpływy i pochodzenie posiadali bardzo znaczące wpływy. [6] Wolna ludność - chłopo-rolnicy, rzemieślnicy, handlarze, urzędnicy niższego szczebla, nadzorcy, żołnierze.

- Stosunki społeczno-gospodarcze: Większość chłopów posiadała własne działki, z której częściowo się utrzymywali, a częściowo z zapłaty za pracę na rzecz króla lub świątyni. Wyższą pozycje zajmowali pracujący na zlecenie państwowe rzemieślnicy. Od II tys. p.n.e. rozwinęła się możliwość awansu społecznego związanego z karierą wojskową. Dysproporcje majątkowe w społeczeństwie pogłębiły się w okresie Nowego Państwa - podboje i łupy wzbogacały głównie otoczenie króla, arystokrację, i kapłanów.

- Okres Tell el - Amarna i reformy Echnatona: W okresie Nowego Państwa, za panowania XVIII dynastii, Amenhotep III dążąc do umocnienia swojej pozycji stanął w obliczu politycznych ambicji kapłanów tybetańskiego Amona. Przychylna była im duża część arystokracji rodowej i wojskowej niezadowolonej z braku łupów związanego z zaprzestaniem podbojów. Amenhotep III zaczął systematycznie odsuwać ich od władzy przygotowując, a być może inicjując rewolucje amareńską przeprowadzoną przez jego syna Amenhotepa IV. Ten doprowadził do otwartego starcia z kapłanami przeprowadzając reformę państwowej doktryny religijnej. Ogłosił on głównym bogiem Atona, a sam zmienił imię na Echnaton. Wkrótce stolicę przeniósł do Tell El-Amarna. Pozbawieni formalnych wpływów kapłani Amona utrzymali jednak potężny potencjał ekonomiczny oraz przychylność arystokracji i ludu. Echnaton z nielicznymi zwolennikami zostali praktycznie w izolacji. Skutkiem reformy był paraliż administracyjny państwa, wewnętrzne rozdarcie i postępujący upadek władzy monarszej. Faraon zaniedbał politykę zagraniczną. Być może także na skutek bierności Echnatona w Syrii pojawiła się władza Hetytów, którzy zaczęli występować przeciwko Egiptowi. Proces upadku imperium egipskiego pogłębiał się po śmierci faraona za panowania królowej Nefretete i Tutenchatona. Ten ostatni ugiął się przed kapłanami Amona i przywrócił ich dawną pozycję wypierając się Atona. Sam zmienił imię na Tutenchamon. Sam pozostał władcą marionetkowym. Ostatni z XVIII dynastii - Horemheb zlikwidował wszelkie przejawy kultu Atona i udało mus się wprowadzić ład w administracji. Jednak nie zdołał powstrzymać pochodu Hetytów.

- Dynastia Ramzesydów: XIX - XX dynastia. Po śmierci Horemheba ród XIX dynastii z Tanis szybko odbudował potęgę Egiptu. Seti I przywrócił egipskie panowanie nad południową Syrią. Najpotężniejszy z dynastii - Ramzes II - chcąc ostatecznie zdecydować o dominacji nad Syrią, ok. 1300r. p.n.e. przegrał w bitwie z hetytami pod Kadesz. Po kolejnych starciach - wobec braku zdecydowanej przewagi którejś ze stron - doszło do zawarcia traktatu pokojowego, który został przypieczętowany małżeństwem faraona z córka hetyckiego króla. Ramzes II umocnił fortyfikacjami zachodnie granice Dolnego Egiptu. Korzystając z pokoju faraon oddał się monumentalnemu budownictwu, które miało zapewnić mu nieśmiertelność. Ogromne inwestycje i zaniedbania w bieżących sprawach państwa doprowadziły do kryzysu gospodarczego i strukturalnego w Egipcie. Po śmierci Ramzesa II nastąpił powolny upadek Egiptu powstrzymany na krótko przez Ramzesa III z XX dynastii. Do upadku przyczyniły się zmiany na mapie politycznej związane z najazdem Ludów Morza, migracją semickich Aramejczyków i Hebrajczyków, zniknięciem sojuszniczego państwa hetyckiego. Wszystkie posiadłości azjatyckie Egiptu przepadły na całe stulecia. Postępował wewnętrzny rozpad: separatystyczne dążenia nomów i świątyń po śmierci faraona doprowadziły do wewnętrznego chaosu, walk, anarchii.

- Pismo egipskie: System pisma hieroglificznego kształtował się za panowania trzech pierwszych dynastii, na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. Swą w pełni rozwiniętą, klasyczną formę, osiągnął za III dynastii, ustalony wówczas kształt znaków utrzymywał się konsekwentnie przez trzy tysiące lat, aż do okresu rzymskiego. Pismo hieroglificzne posługiwało się znakami pełniącymi różne funkcje, istniały trzy zasadnicze ich rodzaje: ideogramy, fonogramy i determinatywy. Ideogramy były to znaki wyrazowe, rysunki przedstawiające konkretne przedmioty wprost lub mające znaczenie przenośne. Mogły danym obrazem wyrażać pojęcia i czynności kojarzące się z nim.

Jedną z form pisma ukształtowaną w starożytnym Egipcie było pismo hieratyczne, które uważa się za uproszczoną formę pisma hieroglificznego. Owo uproszczenie polegało na ułatwieniu zapisu znaków. Hieratyka używana była powszechnie, przede wszystkim jednak na potrzeby handlu. Stosowano w nim proste i pochyłe znaki, stąd nazywa się je także kursywą. Pismo hieratyczne utrwalano najczęściej na zwojach i arkuszach papirusowych. Pismo to zostało wyparte przez inną kursywę - demotykę. Od tego okresu używano go jedynie do tekstów o charakterze religijnym, stąd wzięła się nazwa pisma hieratika (zapis kapłański). Hieratyka była zapisywana w układzie pionowym lub poziomym (od okresu XII dynastii) w kierunku od prawej do lewej.

Pismo demotyczne ukształtowało się w VII w. p.n.e., stopniowo wypierając pismo hieratyczne. Było ono jeszcze bardziej uproszczone. Nie miało charakteru ikonicznego, stosowano w nim mnóstwo skrótów i ligatur. Demotyką pisano również horyzontalnie z prawej do lewej, zapisywano na papirusach, później na stelach kamiennych do napisów nagrobnych. Dokumenty demotyczne to głównie pisma o treści prawniczej, administracyjnej i handlowej. Od Okresu Ptolemejskiego stosowano ją również do tekstów literackich, naukowych i religijnych. Pisząc używano kalamusa (trzcinowego pióra) a wcześniej pędzelka.

Gdy Egipt zaczął ulegać wpływom kultury greckiej ukształtował się nowy rodzaj pisma oparty na alfabecie greckim. Do tegoż alfabetu Egipcjanie dodali siedem znaków tworząc w ten sposób pismo koptyjskie. Weszło ono do użytku ok. III w. n.e. Posługiwali się nim chrześcijanie egipscy, których zwano Koptami. Pismo koptyjskie stosowane było najczęściej do korespondencji prywatnej, urzędowej, do dokumentacji urzędowej i administracyjnej. Rzadko spotyka się utrwalone tym pismem teksty literackie lub naukowe. Podkładem pisarskim dla pisma koptyjskiego były: papirus, pergamin, ostrakony, tabliczki drewniane oraz papier i pergamin. Znaki tego pisma mają orientację poziomą od lewej do prawej, bez odstępów między wyrazami.

- Kalendarz egipski: Egipcjanie początkowo posługiwali się kalendarzem księżycowym. Różnice między ta rachubą czasu, a rzeczywistością doprowadziły do przyjęcia kalendarza opartego na wylewach Nilu - rok podzielony na trzy pory po cztery trzydziestodniowe miesiące. Każda z pór odpowiadała rytmowi pracy na roli: wylew - kiełkowanie - zbiory. Potem po dostrzeżeniu, że Syriusz wschodzi na początku roku wynaleziono kalendarz słoneczny.

- Sztuka i architektura: [1] Świątynie i pałace: kompleks świątynny w Karnakau i Luksorze - połączony aleja sfinksów; składający się z trzech okręgów otoczonych murami, w centrum świątynia Amona. Wykuta w litej skale świątynia Ramzesa II w Abu Simbel. Pałace o znacznie lżejszej niż świątynie konstrukcji o bardzo praktycznych założeniach architektonicznych. Otoczone ogrodami i sadami, a kompleksy zamykane murami. Ściany i kolumny sal pałacowych zdobione freskami z życia codziennego lub scenami religijnymi. [2] Grobowce: Pierwsze grobowce w formie mastab - dwu lub trzystopniowych platform skrywających komorę grobową. Grobowiec Dżosera to już wielka piramida schodkowa, a grobowce IV dynastii (Cheopsa i Chefrena0 to już klasyczne piramidy w kształcie regularnych ostrosłupów na podstawie kwadratu. Charakteryzuje się tym, że komora grobowa znajduje się nie pod piramidą, ale w jej środku. Otoczona jest systemem ślepych korytarzy, zapadni i ukrytych ostrzy. Piramidy rozbudowywano w potężne zespoły świątynne (Giza). W okresie Nowego Państwa grobowce faraonów wykuwano w skale - długi korytarz z kolejnymi salami i komorą grobową na końcu (Dolina Królów). [3] Sztuki plastyczne: Kanon proporcji ciała i sposób przedstawiania postaci - głowa i od biodra w dóg z profilu, ramiona i część torsu na wprost. Realizm otoczenia człowieka - przyroda, zwierzęta, przedmioty codziennego użytku. Postać faraona przedstawiana zawsze w pełni sił witalnych. Za czasów Nowego Państwa - rozkwit malarstwa ściennego, reliefów i rzeźby.

b) Mezopotamia: chronologia dziejów Mezopotamii z krótkim omówieniem poszczególnych cywilizacji rozwijających się w Międzyrzeczu, wielkie wędrówki ludów XVI - XI w. p.n.e., państwo i władza, stosunki społeczno gospodarcze, pochodzenie Sumerów, sumeryjskie państwa - miasta, pismo i literatura sumeryjska, Akad - pierwsze semickie państwo, najazd Amorytów i powstanie państwa starobabilońskiego, prawo Hamurabiego, kultura i sztuka Babilonii, powstanie Asyrii i jej podboje, Asyria i Babilonia.

[1] Bielicki M.L., Zapomniany świat Sumerów, Warszawa 1996; [2] Contenau G., Życie codzienne w Babilonie i Asyrii, Warszawa 1963; [3] Klima J., Prawa Hammurabiego, Warszawa 1957; [4] Kramer S.N., Historia zaczyna się w Sumerze, Warszawa 1961; [5] Meuszyński J., Odkrywanie Mezopotamii, Warszawa 1976; [6] Mezopotamia, pod red. J. Braun, Warszawa 1971; [7] Roaf M., Mezopotamia, Warszawa 1998; [8] Saggs H., Wielkość i upadek Babilonu, Warszawa 1973.

Dżemdet Nasr		3000-2800r. p.n.e	Brak źródeł historycznych. Ukształtował się podział polityczny Sumeru (miasta-państwa)
Okres wczesnodynastyczny		2800-2350r. p.n.e.	Pierwsze źródła historyczne wspominają o I dynastii z Kisz - najsilniejszego miasta-państwa w płn. Sumerze. Drugim silnym miastem było Uruk ze swoim legendarnym królem - Gilgameszem, który zwyciężył króla Kisz. Od XXVI pojawiają się źródła dot. miasta Lagasz.
Okres staroakadyjski		2350-2210r. p.n.e.	Sargon walczy o dominację nad Sumerem. Zdobywa Kisz i stanął do walki z królem Ur o panowanie nad całym krajem. Zwycięstwo Sargona było całkowite. Lokalni władcy zostali jego namiestnikami. Wybudował miasto Akad. Doszło przemieszania kultur i powstania Sumero-Akadu. W drugiej połowie panowania Sargon zdobył panowanie nad płn. Mezopotamią. Za panowania synów Sargona doszło do osłabienia imperium, które odbudował Naram-Sin w XXIII w. Musiał stawić czoła wielkiemu powstaniu w płd. Sumerze. Pod koniec panowania nie zdołał oprzeć się Gutejczykom i Lulubejom. Ok. 2210r. królestwo akadyjskie upadło.
Okres gutejski		2210-2120r. p.n.e.	Czas dominacji Gutejczyków i Lulubejów. Upadek gospodarczy, kulturowy i kryzys administracji. Najeźdźcy nie asymilowali się z zastana kulturą. W Lagasz najprędzej doszło do odrodzenia się kultury. Król Gudea uznał formalne zwierzchnictwo najeźdźców rozciągnął panowanie na część płd. Sumeru. Uspokojeni otrzymywanymi kontrybucjami najeźdźcy nie przeszkadzali mu nawiązać kontakty handlowe Zatoką Perską, Syrią, Elamem, co doprowadziło gospodarkę sumeryjska do ponownego rozkwitu. Był to pierwszy zwiastun renesansu sumeryjskiego. Jednak ostatniego króla Gutejczyków pokonał Utu-hengal z Uruk (IV dynastia).
Okres neosumeryjski		2120-2005r. p.n.e.	Przewodnictwo przejmuje Ur (Ur-Nammu), ideologia, ustrój i system gospodarczo-społeczny sięga tradycji Sumeryjskiej i akadyjskiej. Zostaje odbudowana administracja, system irygacyjny, kodyfikacja prawa. Ur-Nammu obejmuje władzę nad Sumero-Akadem i przejmuje kontakty handlowe Gudei. Szulgi - jego syn podbija cała Mezopotamię, a jego wpływy sięgają Syrii i doliny Indusu. Za III dynastii obserwujemy rozwój imperium z charakterystycznymi dla Sumero-Akadu elementami ustroju państwowego. Jednak potęga przetrwała zaledwie 20 lat po śmierci Szlagiego. Na początku XXIw. Amoryci wdarli się do Sumero-Akadu, co jednak nie spowodowało upadku kultury. Przemieszanie kultur doprowadziło do kolejnego rozkwitu, który miał miejsce w okresie starobabilońskim.
BABILONIA		2005-539r. p.n.e.
Okres starobabiloński		2005-1595r. p.n.e	W czasach III dynastii Babilon był niewiele znacząca prowincją. Przez uporczywe wojny z sąsiednimi miastami stał się jednym z ważniejszych państewek kraju. Hammburabi w końcu XVIIIw. korzystając ze wsparcia dyplomatycznego podjął szersze działania ofensywne. Najpierw podbój Isin i Uruk, potem np. Elam i inne miasta doprowadziły do stworzenia królestwa sięgającego do Zatoki Perskiej i Eufratu - obejmując prawie całą Mezopotamię. Jego syn miał problemy z utrzymaniem tak dużego imperium. utracił obszary płn. i środk. Mezopotamii. Do tego pojawiły się tendencje separatystyczne na płd. kraju. Ostatecznie w 1595r. najazd Hetytów skończył się zdobyciem Babilonu.
Okres średniobabiloński		1595-1157r. p.n.e.	Po zdobyciu Babilony przez Hetytów doszło do najazdu Kasytów, którzy w przeciwieństwie do wcześniejszych Gutejczyków ulegli pełnej asymilacji z zastana kulturą. Nie wiele wiadomo o historii politycznej tego okresu, zwłaszcza w okresie XVI-XVw. W poł. II tys. powstaje Mitanni - hurycka potęga. Pierwszy raz zostaje ustanowiona na tak dużym terenie dominacja ludów nie semickich (konie, rydwan).
Okres nowobabiloński		1157-626r. p.n.e.
Okres chaldejski		626-539r. p.n.e
ASYRIA		XXw.-612r. p.n.e.
Okres staro asyryjski		XX-XVIIw. p.n.e.
Okres średnioasyryjski		XVIw. - 935r. p.n.e	Od poł. XVIIIw. Asyria, włączona do imperium Hammurabiego miała problemy z utrzymaniem niepodległości. Sytuacja zmieniła się, gdy na pocz. XIVw. zaczęła słabnąć potęgą Mitanni, która miała kontrolę.
Okres nowoasyryjski		935-612r. p.n.e.

- Wielkie wędrówki ludów XVI-XI w. p.n.e.:

- Państwo i władza: Monarchia, elementy demokratyczne w postaci rad itp. stanowiły jedynie ciała doradcze. Władza królewska uprawomocniona boskim pochodzeniem. W III dynastii pojawiają się tendencje ubóstwienia władcy (Naram-Sin), które obce były już Babilończykom. Poza okresem kasyckiego „feudalizmu” nie istniały przesłanki formalnoprawne decydujące o przynależności do klasy rządzącej. Regulowały to obyczaje i pozycja majątkowa. Mimo ustroju rodowego i silnej pozycji arystokracji rodowej warstwa panująca miała charakter urzedniczo-rodowo-kapłański, co nie zmienia faktu, że funkcje państwowe zwykle uzyskiwały osoby o arystokratycznym pochodzeniu, co jednak nie było cechą przyrodzoną. Duża rola świątyń i kapłanów, posiadających duży potencjał ekonomiczny i autorytet. Jednak najpotężniejsi kapłani Marduka czy Aszura nie sięgali po bezpośrednia władzę jak np. w Egipcie.

- Stosunki społeczno-gospodarcze: Najbardziej typowy podział z okresu starobabilońskiego na: [1] awilum - wolni, pełnoprawni obywatele; warstwa panująca, wysocy urzędnicy, oficerowie armii, kapłani, arystokracja, rzesze ludności miejskiej i wiejskiej, chłopi, rzemieślnicy i biedota; [2] muszeknowie - ludzie królewscy; wolni, którzy po utracie środków udali się na służbę państwa; [3] niewolnicy domowi. Istniała możliwość awansu społecznego. Gospodarka oparta na rolnictwie irygacyjnym, hodowla - owce, bydło rogate, kozy, muły, osły, także świnie i drób. Rzemiosło - przetwórstwo produktów hodowlanych, tekstylia, metalurgia, jubilerstwo, kamieniarstwo itp. Kupiectwo.

- Pochodzenie Sumerów: Nieznane pochodzenie i etnogeneza. Przybyli do Mezopotamii w połowie IV tys. lądem ze wschodu. Jako lud o ciemniejszej skórze mogli być spokrewnieni z Elamitami lub pozostawać w związku z ludnością doliny Indusu. Istnieje hipoteza, że przybyła ludność stanowiła cześć populacji Sumeru, która przemieszała się z ludnością autochtoniczną.

- Sumeryjskie państwa-miasta: ich powstanie związane z rewolucją miejską w I poł. IV tys. Na skutek zmiany czynników warunkujących powstawanie systemów społecznych i szerokich kręgów kulturowych (Ubaid) w późnym neolicie powstała nowa jakość. Lokalne więzi oparte wykroczyły poza struktury rodowe. Być może związane to było z koniecznością zorganizowania pracy przy systemach irygacyjnych. Odsunęło to na dalszy plan kontakty ponadregionalne i zintegrowało lokalne społeczeństwa. Doszło do powstania mezopotamskich miast-państw, których ukształtowanie spowodowało powstanie pierwszych cywilizacji Sumeru z epoki historycznej. Nowopowstałe struktury były od siebie silnie izolowane, wykształciły się struktury administracyjne wokół świątyń. Z czasem powstała rozwijająca się i scentralizowana gospodarka świątynno-państwowa. Koniec rewolucji miejskiej wyznacza pojawienie się pisma, które stanowi o osiągnięciu przez dana społeczności poziomu rozwoju i samo organizacji charakterystycznej dla miast-państw.

- Pismo i literatura sumeryjska: Pismo klinowe - koniec IV tys. - Sumerowie. Piktograficzne. Pocz. III tys. zamienia się w ideograficzne. . XXVII-XXVIw. powstały klasyczne znaki-kliny. Odegrało największa role w cywilizacji Bliskiego Wschodu. Posługiwały się nim wszystkie ludy mające kontakt z Sumerami, mieszkańcy Syrii i Hetyci. Cechą literatury jest utylitaryzm - każdy tekst zawierał jakieś przesłanie. Powstały liczne eposy - np. o bohaterskim władcy Uruk - Gilgameszu. Powstawały utwory filozoficzne i dydaktyczno-moralizatorskie. Z tego okresu pochodzi mit o stworzeniu świata Enuma elisz. Powstawały liczne hymny i pieśni pochwalne. Dysponujemy ogromną ilością tekstów magicznych i wróżbiarskich. Powstawały tez kodyfikacje praw - jako zbiory precedensów, które stanowiły jednostkowe orzeczenia królewskie.

- Akad. Pierwsze semickie państwo:

2. Cywilizacje Indii (przedaryjska, aryjska) i Chin

Indie: Warunki geograficzne, chronologia dziejów Indii, cywilizacja drawidyjska (Harappa i Mohendżo-Daro), Indoeuropejczycy i najazd Ariów, ustrój i struktura społeczna, reformy Asioki, narodziny buddyzmu i dżinizmu, islam w Indiach.

Chiny: Warunki naturalne, chronologia, okres Królestw Walczących i złoty wiek filozofii i religii w Chinach, reformy Szy-Huang-Ti i powstanie cesarstwa, szersze omówienie dynastii Han, T'ang i Ming, idea władzy i struktura społeczna Chin, system administracyjny, najazdy Hunów, Mongołowie w Chinach, jedwabny szlak, kultura i religie chińskie.

Indie: [1] Allchin B. Allchin R., Narodziny cywilizacji indyjskiej, Warszawa 1973. [2] Basham A., Indie. Od początku dziejów do podboju muzułmańskiego, Warszawa 1967. [3] Kieniewicz J., Historia Indii, Wrocław 1980. [4] Słuszkiewicz E., Państwo i społeczeństwo w dawnych Indiach, Warszawa 1949. [5] Waterstone R., Indie, Warszawa 1995.

Chiny: [6] Dzieje Chin, pod red. Szang Jue, Warszawa 1960. [7] Fairbank J. K., Historia Chin: nowe spojrzenie, Gdańsk 1992. [8] Fitzgerald Ch., Chiny. Zarys historii kultury, Warszawa 1974. [9] Granet M., Cywilizacja chińska, Warszawa 1995. [10] Kunstler M., Dzieje kultury chińskiej, Wrocław 1994. [11] Lobman J., Chiny przez wieki, Warszawa 1962. [12] Rodziński W., Historia Chin, Wrocław 1992.

3. Cywilizacje perska i grecka (minojska i mykeńska)

Persja: chronologia dziejów Persji, Cyrus Wielki i jego podboje, władca i struktura administracyjna państwa, wprowadzenie monety i polityka podatkowa, wojny grecko - perskie, Arsacydzi i Sasanidzi, architektura Pasargade, Suzy i Persepolis

Grecja (cz.I): Warunki naturalne Grecji, chronologia, rozwój kultury minojskiej, pałace na Krecie (sztuka), Achajowie i kultura mykeńska, formowanie się polis, amfiktionie greckie.

[1] Olmstead A.T., Dzieje imperium perskiego, Warszawa 1974. [2] Składankowa M., Kultura perska, Wrocław 1995. [3] Śliwa J., Archeologia starożytnego Wschodu. Anatolia, Mezopotamia, Iran, Kraków 1981. [4] Wolski J., Iran, siedziba imperiów w starożytności, t. I, Achemenidzi, Wrocław 1986.

I tys. p.n.e. - osiedlenie się Medów i Persów w Iranie

pocz. VII w. p.n.e. - powstanie państwa Medów (Kasztaritu)

4. Grecja archaiczna i klasyczna, Cywilizacja hellenistyczna

Grecja: Kolonizacja grecka i jej skutki społeczne i gospodarcze, porównanie ustroju Aten i Sparty, Grecja w dobie wojen z Persją, reformy Peryklesa, wojna peloponeska i jej skutki, pismo i literatura, złoty wiek w kulturze i sztuce Grecji.

Hellenizm: Macedonia do czasów Filipa II, Aleksander Wielki i jego podboje, Wschód po śmierci Aleksandra - podział państwa, hellenizm (termin i jego znaczenie), rozkwit i upadek państw hellenistycznych, orientalizacja państw hellenistycznych i hellenizacja Wschodu, kultura i sztuka hellenizmu.

Grecja: [1] Adorno F., W dawnych Atenach, Wrocław 1971. [2] Bravo B., Wipszycka E., Historia starożytnych Greków, Warszawa 1988. [3] Hammond N.G., Dzieje Grecji, Warszawa 1973. [4] Jurewicz O., Winniczuk L., Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym i państwowym, Warszawa 1970. [5] Kowalski J., Rozwój cywilizacji greckiej, Wrocław - Warszawa 1950. [6] Kumaniecki K., Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1969. [7] Leveque P., Świat grecki, Warszawa 1973. [8] Stabryła S., Starożytna Grecja, Bydgoszcz 1988. [9] Waszkiewicz J. Przestrzenie greckiej kultury, Wrocław 1989. [10] Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, pod red. E. Wipszyckiej, Warszawa 1979. [11] Zieliński T., Grecja niepodległa, Warszawa 1995.

Hellenizm: [12] Ranowicz A., Hellenizm, Warszawa 1961. [13] Świderkówna A., Hellada królów, Warszawa 1967. [14] Świderkówna A., Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra Wielkiego do Augusta, Warszawa 1995. [15] Tarn W. Cywilizacja hellenistyczna, Warszawa 1957.

- Macedonia do czasów Filipa II: O okresie przed panowaniem Filipa II wiemy niewiele, a to co wiemy pochodzi głównie z greckich źródeł historycznym, m.in. Herodota. .

5. Cywilizacja rzymska (królestwo, republika, cesarstwo)

Warunki geograficzne, chronologia dziejów Italii, Etruskowie i ich system społeczny, początki Rzymu, podboje i konflikt z Kartaginą, okres królewski, Rzym republikański i jego reformy, kryzys i upadek republiki, pryncypat, organizacja państwa za Augusta, społeczeństwo i państwo rzymskie za czasów cesarstwa, ewolucja ustroju rzymskiego, źródła potęgi Rzymu i przyczyny jego upadku.

[1] Cary M., Scullard H. H., Dzieje Rzymu, Warszawa 1992. [2] Cornell T., Matthews J., Rzym, Warszawa 1995. [3] Gibbon E., Zmierzch cesarstwa rzymskiego, Warszawa 1995. [4] Jaczynowska M., Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1988. [5] Jaczynowska M., Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1996. [6] Wells C., Cesarstwo rzymskie, Warszawa 2005. [7] Vogt J., Upadek Rzymu, Warszawa 1993. [8] Zieliński T., Cesarstwo Rzymskie, Warszawa 1995. [9] Zieliński T., Starożytność bajeczna, Warszawa 1995.

6. Cywilizacja bizantyńska i świat islamu

Chronologia, wędrówki ludów w Europie, przyczyny podziału cesarstwa rzymskiego, Konstantyn Wielki i jego nowa stolica, reformy Justyniana, podboje i kontakty z Zachodem, kultura chrześcijańskiego cesarstwa, rozłamy w Kościele i ich skutki cywilizacyjne, Arabowie przed islamem, Muhammad i powstanie państwa muzułmańskiego, kalifaty, podboje arabskie, rozszerzanie się świata islamu, wojny krzyżowe, renesans Paleologów, upadek Konstantynopola, kultura i sztuka Bizancjum.

Bizancjum: [1] Bizancjum. Wstęp do cywilizacji wschodniorzymskiej, opr. Baynes, Warszawa 1964. [2] Browning R., Cesarstwo bizantyńskie, Warszawa 1997. [3] Haussing H.W.., Historia kultury bizantyńskiej, Warszawa 1980. [4] Mango C., Historia Bizancjum, Gdańsk 1997. [5] Ostrogski G., Dzieje Bizancjum, Warszawa 1967. [6] Runciman S., Upadek Konstantynopola, Warszawa 1995. [7] Zakrzewski K., Bizancjum w średniowieczu, Kraków1995.

Islam: [8] Bielawski J., Islam, Łódź 1980. [9] Bielawski J., Islam. Religia państwa i prawa, Warszawa 1973. [10] Gaudefroy - Demombynes M., Narodziny islamu, Warszawa 1988. [11] Mez A., Renesans islamu, Warszawa 1980. [12] Sourdel J.D., Cywilizacja islamu (VII - XIII w.), Warszawa 1980

7. Cywilizacja średniowiecznej Europy

Chronologia, wędrówki ludów i zmiany w Europie Zachodniej, tworzenie się nowych państw po wędrówkach ludów, państwo Franków, Karol Wielki i jego reformy, podział państwa, chrystianizacja Europy, cesarstwo niemieckie, tworzenie się nowych państw europejskich, stosunki z Bizancjum, Europa a świat islamu, rola papiestwa w dziejach średniowiecznej Europy, kultura i sztuka średniowiecznej Europy.

[1] Buhrer-Thierry G., Imperium Karola Wielkiego, Warszawa 2004. [2] Dawson Ch., Tworzenie się Europy, Warszawa 1961. [3] Dawson Ch. Szkice o kulturze średniowiecznej, Warszawa 1966. [4] Genicot L., Powstaje nowy świat. Studium o kulturze i cywilizacji wieków średnich, Warszawa 1964. [5] Henderson G., Wczesne średniowiecze, Warszawa 1984. [6] Manteuffel T., Kultura Europy średniowiecznej, Warszawa 1974. [7] Matthew D., Europa wieków średnich, Warszawa 1996. [8] Serejski M.H., Karol Wielki na tle swoich czasów, Warszawa 1959. [9] Starnawski J., Średniowiecze. Łódź 1989. [10] Zientara H., Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 1968.

3

---