"Literatura innowiercza w epoce renesansu"
Trwałą spuścizną polskiej reformacji jest powstanie bogatej
literatury, głównie religijnej w języku polskim,co skutkowało
rozwinięciem i rozpowszechnieniem języka literackiego. Powstały
wówczas takie znaczące dzieła jak polskie tłumaczenie Biblii Brzeskiej
(jedno z pierwszych na świecie tłumaczeń Biblii na język narodowy),
rozwinęła się literatura polityczna i polemiczna (taką literaturę
tworzyli m.in. Marcin Czechowic, Andrzej Frycz Modrzewski i Szymon
Budny. Protestantami było wielu pionierów polskiej literatury, m.in.
ojciec literatury polskiej Mikołaj Rej.
Reformacja ożywiła ruch wydawniczy - w XVI w. działało 20 drukarni
innowierczych i przyczyniła się do rozwoju szkolnictwa, głównie
średniego: powstały luterańskie gimnazja w Toruniu i Gdańsku i
kalwińskie w Pińczowie, a także akademie - braci czeskich w Lesznie i
braci polskich w Rakowie. Te placówki oświatowe były znane z wysokiego
poziomu nauczania.
Kolejnym skutkiem reformacji było ożywienie i wzbogacenie
piśmiennictwa katolickiego, kontrreformacyjnego, które musiało
skutecznie konkurować z literaturą protestancką. Dopiero po całkowitym
zwycięstwie kontrreformacji w połowie XVII w. nastąpiło wyraźne
obniżenie poziomu literatury i kultury polskiej, które trwało aż do
epoki oświecenia.
Wyjątkowym zjawiskiem była działalność tzw. arian, czyli braci
polskich, których dzieła, głównie książki o tematyce filozoficznej i
społecznej (autorzy: Hieronim Moskorzowski, Faust Socon, Andrzej
Wiszowaty, Piotr Stoiński (młodszy) i inni) postulujące racjonalizm i
tolerancję religijną, wywarły duży wpływ na inne kraje europejskie
(m.in. na filozofię Johna Locke) a nawet na Stany Zjednoczone
(ariański Katechizm Rakowski inspirował Konstytucję USA w kwestiach
neutralności światopoglądowej państwa oraz rozdziału państwa od
Kościoła)
Wielkie przekłady innowiercze
Tłumaczenia biblijne w XVI w. to w dużej mierze tłumaczenia
innowiercze: luterańskie, kalwińskie i ariańskie. Wtedy jednak powstał
także słynny przekład katolicki - Biblia ks. Jakuba Wujka.
Biblia brzeska
Marcin Scharffenberg tak bardzo spieszył się z wydaniem całej
katolickiej Biblii, gdyż w przygotowaniu był już przekład kalwiński.
Tłumacze, tacy jak: Jakub Lubelczyk, Jan Łaski, Grzegorz Orszak i
inni, pracowali nad nim sześć lat. Ich dzieło zostało wydane w 1563 r.
w Brześciu Litewskim. Stąd nazwa: "Biblia brzeska" lub - od nazwiska
jej protektora Mikołaja Czarnego-Radziwiłła - "Biblia Radziwiłłowska".
Niekiedy określa się ją także mianem pińczowskiej - od obozu
kalwińskiego ze słynną szkołą biblijną w Pińczowie, gdzie tę Biblię
tłumaczono.
Podstawą tego przekładu był tekst grecki Nowego Testamentu wydany
przez Erazma. Nie wiadomo natomiast, czy przekład Starego Testamentu
oparto wyłącznie na tekście hebrajskim czy także na Septuagincie.
"Biblia brzeska" była napisana ładnym językiem, opatrzona licznymi
komentarzami i dodatkami, np. tabelą czytań na każdy dzień roku,
zawierała ilustracje.
Dziś znanych jest na świecie 80 egzemplarzy tego wydania. Ciekawostką
jest, że kilka lat temu, wystawiona w Paryżu w antykwariacie, została
sprzedana za 40 000 dolarów.
"Biblia brzeska" stała się najważniejszą Biblią protestantów. Często
dokonywano z niej przedruków.
Biblia nieświeska
Kiedy tłumaczono "Biblię brzeską", doszło w Pińczowie do rozłamu.
Część reformatorów zaczęło podważać dogmat o Trójcy Świętej, w wyniku
czego zbór kalwiński podzielił się na dwie części: mniejszy (arian,
zwanych też antytrynitarzami lub braćmi polskimi) i większy
(kalwiński). Z kręgu braci polskich pochodzi kolejny przekład całej
Biblii, autorstwa Szymona Budnego. Przetłumaczona z języka greckiego i
hebrajskiego Biblia została wydrukowana w latach: 1571-1572 w
Nieświeżu. Od miejsca druku otrzymała swą nazwę: "Biblia nieświeska".
Ponieważ wydawcy bez wiedzy autora wprowadzili do niej zmiany, z
którymi się nie zgadzał, Budny zrzekł się jej autorstwa. Po dwóch
latach, w 1574 r., ogłosił przekład Nowego Testamentu z dobrym,
naukowym wprowadzeniem. Jednak radykalne poglądy Budnego, jego
chrystocentryzm spowodowały, że Biblie nie zyskały uznania w obozie
arian.
W środowisku braci polskich wkrótce ukazał się inny przekład Nowego
Testamentu, bazujący na "Biblii brzeskiej" i tekście greckim, a
dokonany przez M. Czechowica. Wydrukowano go w 1577 w Rakowie. Stąd
nazwa: "Nowy Testament rakowski".
Przekład Jakuba Wujka
"Biblia brzeska" cieszyła się większą popularnością niż Biblia
Leopolity. A kto ją czytał, nasiąkał kalwińskimi poglądami. Dlatego
potrzeba było nowego, katolickiego tłumaczenia. Podjął się go jezuita
ks. Jakub Wujek, zakonnik wykształcony, znający wszystkie podstawowe
języki biblijne i mający doskonałe wyczucie języka polskiego. Nowy
Testament jego autorstwa został wydany w 1593 r. i w 1594 r. (wydanie
poprawione). Druku całego Pisma Świętego Wujek nie doczekał - wydano
je w 1599 r., a więc dwa lata po jego śmierci.
W swoim tłumaczeniu Wujek oparł się na tekstach oryginalnych i
Wulgacie, zawierając w notach różnice pomiędzy obydwoma tekstami.
Biblię opatrzył komentarzami filologicznymi i dogmatycznymi, w których
wyjaśniając pewne problemy, odpowiadał niejako na zarzuty zawarte w
"Biblii brzeskiej", "Biblii królewieckiej" czy Murzynowskiego.
Przed drukiem całości Wujkowe tłumaczenie zostało poddane cenzurze
zakonnej, która sprawdzała jej zgodność z Wulgatą św. Hieronima.
Dokonała ona zmian, które w większości wypadły na niekorzyść
tłumaczenia.
W Biblii Wujka, wznawianej wiele razy, w późniejszych wiekach
wprowadzano zmiany ortograficzne, a niekiedy także samowolne
przeróbki.
Mikołaj Rej - poeta reformacyjny
Największym polskim poetą, który tworzył w okresie reformacji jest
Mikołaj Rej. Był jednym z pierwszych poetów piszących w języku
polskim. Założył miasta: Rejowiec i Oksę oraz liczne wsie. Ożenił się
z Zofią Kościeniówną z Sędziszową - siostrzenicą arcybiskupa
lwowskiego. Później zetknął się z przedstawicielami reformacji i
między rokiem 1541 a 1548 przeszedł na luteranizm, potem na kalwinizm
i rozpoczął intensywną działalność religijną. Uczestniczył w synodach,
zakładał w swoich dobrach zbory i szkoły. Toczył spory teologiczne i
majątkowe z Kościołem Katolickim Nie opuścił - jak pisał Andzrzej
Trzecieski - "żadnego sejmu, zjazdu, ani żadnej koronnej sprawy".
Nigdy nie wyjeżdżał za granicę, z czego był dumny. Kilkakrotnie był
posłem z różnych ziem. Popierał szlachecki ruch egzekucyjny
zmierzający do oddania zagarniętych dóbr królewskich. Utrzymywał
bliskie kontakty z dworami Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta.
Wciąż zmieniał miejsca pobytu, zdobywał nowe majętności. Uzyskał także
pozwolenie na lokację dwóch miasteczek - Okszy (obecnie Oksa) i
Rejowca (Chełmskie), w którym prawdopodobnie zmarł. Miejsce pochówku
Mikołaja Reja dotychczas pozostaje nieznane, ale niektórzy badacze
sądzą, że poeta mógł zostać pochowany w Oksie. Wielokrotnie brał
udział w sejmach walnych i uważał swoje pisarstwo za odpowiedzialną
misję społeczną. Był ruchliwy, jowialny, dowcipny, otwarty wobec
ludzi. Bywał też porywczy, kłótliwy, skąpy, bezwzględny i skłonny do
pieniactwa. Ceniono go jednak powszechnie, również jako pisarza
rozmiłowanego w polszczyźnie.
Dawne miano ojca literatury polskiej Mikołaj Rej zawdzięczał
autorskiemu posłaniu zawartemu w zbiorze satyrycznych epigramatów
"Zwierzyniec" (1562) "A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż
Polacy nie gęsi, lecz swój język mają." W posłaniu tym autor, zgodnie
z ideałami reformacji, daje do zrozumienia, że Polacy mają nie język
gęsi (łacinę, nazywaną tak od brzmienia jej wymowy, od gęsich piór
używanych ówcześnie do pisania, a w kontekście legendy o gęsiach,
które obroniły Rzym) lecz swój własny, polski i tym samym deklaruje
kulturową i polityczną niezależność Rzeczpospolitej od papieskiego
Rzymu.
Twórczość Reja powstała na pograniczu epok literackich, reprezentuje
różne idee: średniowieczną moralistykę i dydaktykę łączy z
renesansowym posłannictwem pisarza jako propagatora języka narodowego,
zamiast łaciny i greki klasycznej. Za swoją misję uznawał edukację
narodu, ukazanie harmonii człowieka i natury. Jego zdaniem "człowiek
naturalny", powinien mówić i pisać w swoim ojczystym języku. Człowieka
powinna cechować "cnota", czyli prawość, sumienie, "cześć" (honor),
stałość umysłu, a także moc zsyłana na człowieka przez Boga, jak dar
łaski bożej. Cnota oraz kształcenie umysłu i charakteru miały wieść
człowieka ku doskonałości. W ideale tym (zawartym w nakreślonym przez
Reja wizerunku ziemianina) kryje się humanistyczne umiłowanie
człowieka. Jest to wyraźne dziedzictwo filozofa i filologa Erazma z
Rotterdamu. Rej znał pisma tego humanisty i nawiązywał do jego
koncepcji etycznych.