Życiorys Bolesława Prusa
Aleksander Głowacki (bo tak brzmiało prawdziwe imię i nazwisko Prusa) przyszedł na świat 20 sierpnia 1847 na hrubieszowskiej plebanii. Ojciec chłopca pracował we wsi Żabcze koło Hrubieszowa jako „officjalista prywatny” czyli dworski ekonom. Antoni Głowacki posiadał szlacheckie korzenie oraz niewielki majątek na Wołyniu, z którego jednak nie czerpał żadnych dochodów. To właśnie nazwa rodowego herbu ojca (Prus) stała się pseudonimem rozpoczynającego karierę literacką Aleksandra. Matka przyszłego pozytywisty również wywodziła się ze zubożałej szlachty - Apolonia z Trembińskich, herbu Rogala, przed ślubem mieszkała we wsi Żabcze. Aleksander miał starszego brata - Leona. Niestety mały Antoni szybko został sierotą, matka umarła, kiedy chłopiec ukończył trzy lata, sześć lat później przyszła również śmierć ojca. Początkowo małym Prusem zajmowała się babka Marcjanna Trembińska mieszkająca w Puławach, potem zajęła się nim ciotka z Lublina.
Przyszły poeta rozpoczął edukację w domu ciotki. W 1856 roku podjął naukę w Szkole Realnej w Lublinie. Po kilku latach Aleksander przeniósł się do Siedlec, gdzie zamieszkał razem z bratem. Leon ukończył studia i w tym czasie rozpoczął pracę jako nauczyciel historii i geografii. Aleksander - jak sam po latach wspominał - nie wyróżniał się spośród innych uczniów grzecznym zachowaniem, należał:
(...)do tej interesującej grupy młodzieńców, która w poważnym języku profesorów nazywa się próżniakami i urwisami. Takim było prawie całe ówczesne pokolenie. Uczyli się lekcji niezbyt chętnie, dokazywali okropnie, chociaż bardzo rzadko złośliwie. Palant, wagary, łyżwy, kąpiele, bitwy i wrzaski, strzelanie, fechtunek na kije - więcej zajmowały tych chłopców aniżeli szkoła. Równie często siedzieli w kozie albo klęczeli na środku klasy, jak zajmowali się książką. |
Od 1861 roku młody Głowacki kontynuował naukę w Męskim Gimnazjum Klasycznym w Kielcach. Kolejną przeprowadzkę zawdzięczał bratu, który właśnie zmienił pracę. Nie długo przyszło jednak przyszłemu pisarzowi zapełniać ławki kieleckiego gimnazjum, w 1863 uciekł do powstania. Warto zaznaczyć, że był on jednym z niewielu pozytywistów, którzy brali czyny udział w powstaniu styczniowym. Pod koniec grudnia 1863 młody powstaniec zostaje zraniony pod Siedlcami, przez kilka tygodni przebywa w szpitalu, po czym zostaje osadzony w więzieniu w Lublinie. Dzięki staraniom ciotki unika zesłania i wraca do szkoły.
W roku 1866 Głowacki kończy Gimnazjum w Lublinie, na jego świadectwie przy wielu przedmiotach widnieją oceny celujące (m.in. język polski, algebra, chemia). W ostatnich latach nauki w Lublinie Aleksander stał się „fanatykiem matematyki i nauk przyrodniczych”, dlatego nie dziwne, że wybrał studia na Wydziale Matematyczno-Fizycznym. Uczył się jak wielu innych czołowych przedstawicieli pozytywizmu (Henryk Sienkiewicz, Aleksander Świętochowski, Piotr Chmielowski, Julian Ochorowicz) w Szkole Głównej w Warszawie. Po dwóch latach porzuca jednak naukę i Warszawę, prawdopodobnie z powodu trudności materialnych. Przez jakiś czas uczęszcza jeszcze do Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Puławach, by na zawsze porzucić już szkołę. Głowacki długo szuka odpowiedniego zajęcia dla siebie:
Istotnie próbowałem wielu fachów - napisze później - kilkanaście czy kilkadziesiąt razy znajdowałem się w trudnych okolicznościach, które wielu moim towarzyszom podkopały życie. Następnie pewien, zresztą niezbyt długi, przeciąg czasu spędziłem wśród ciszy klasztornej medytacjach, samotności i ścisłej diecie. Potem chorowałem na matematykę i filozofię. Następnie byłem guwernerem, urzędnikiem technicznym i ślusarzem. Dalej zostałem ludowym prelegentem, przy którym to zajęciu parę razy zrobiono mi owację, a tylko raz wygwizdano. |
W 1870 roku powraca do Warszawy i szuka pracy, by móc „po prostu przeżyć”, przez jakiś czas był zatrudniony na przykład w fabryce Lilpopa i Raua jako pracownik fizyczny. Rok 1872 przynosi odmianę w życiu Głowackiego, a właściwie odtąd już Bolesława Prusa, który właśnie tego roku zaczyna publikować artykuły w pismach pozytywistycznych: najpierw w„Opiekunie Domowym”, potem w „Niwie”. Od 1873 roku nawiązuje również współpracę z czasopismami o charakterze humorystycznym („Mucha”; „Kolce”). Za najważniejszy dorobek publicystyczny Prusa uważa się cykl blisko 1100 felietonów, zatytułowany Kroniki tygodniowe (1875-1911) - teksty te należą do klasyki polskiego dziennikarstwa.
Prus był Herkulesem, ale Herkulesem, który nieraz w swych kronikach musiał obierać kartofle zamiast skręcać hydrom głowy. Nie pozwolono mu się rozwinąć, wytrącono maczugę z reki i wsadzono mu cienki rożenek. |
(Słowa Świętochowskiego, cytowane przez Kulczycką-Salonii w książce Bolesław Prus, Warszawa 1967, s. 34.)
Chociaż praca felietonisty nie dawała Prusowi pełnej satysfakcji, to przynosiła upragnioną stabilizację finansową. Dzięki temu początkujący publicysta mógł w roku 1876 ożenić się z Oktawią z Trembińskich, daleką kuzynką ze strony matki. Następne lata przynoszą intensywny rozwój twórczość nowelistycznej Prusa. W latach 1876-1884 powstają takie utwory, jak Szkice i obrazki, Przygoda Stasia, Powracająca fala, [i[Kamizelka, Antek, Pałac i rudera i wiele innych. W sumie na dorobek nowelistyczny Prusa składa się blisko 110 utworów. Prusowi marzyły się jednak większe form literackie. Swój program powieściowy wypowiedział w polemice z Sienkiewiczem w roku 1884. Pragnął stworzyć dzieła realistyczne składające się „z wielkich pytań epoki”.
Z dzisiejszej perspektywy możemy powiedzieć, że pisarzowi udało się zrealizować swój plan. W kolejnych latach powstają takie powieści jak Lalka, Emancypantki czy Faraon. Każda z nich jest osobnym pomnikiem epoki, w której żył Prus. Nawet Faraon, powieść historyczna o Egipcie z czasów Ramzesa XIII, naświetla wiele istotnych problemów epoki. Nieco wcześniej, bo w roku 1886 na łamach „Wędrowca” ukazuje się inna powieść Prusa - Placówka. „Wędrowiec” był głównym organem wydawniczym naturalistów, a powieść Placówka pod wieloma względami wypełniała postulaty nowej poetyki. Jednak Prus nigdy nie poddał się jej w sposób niewolniczy, po prostu nasz wielki powieściopisarz realistyczny w wielu punktach zgadzał się z postulatami uczniów Zoli. W jednej z Kronik pisał tak:
W literaturze tzw. pięknej społeczeństwo poznaje samo siebie. (...) [Pisarz] jest nie tylko artystą, ale badaczem i odkrywcą: nie tylko bawi, ale i uczy przedmiotów najważniejszych, bo tych, które nas bezpośrednio otaczają, z którymi mamy ciągłe stosunki. |
Jednak inaczej niż naturaliści uważał, że literatura powinna wypełniać również funkcję wychowawczą.
Po napisaniu Faraona Prus przez długie lata nie mierzył się już z większymi formami literackimi. Dopiero wydarzenia rewolucji 1905, spowodowały powstanie powieści pt. Dzieci. Przy końcu życia pracował jeszcze nad powieścią Przemiany, której jednak nie udało mu się ukończyć. Pisarz zmarł nagle 19 maja 1912 w Warszawie.
Na warszawskim cmentarzu - Powązkach - znajduje się grobowiec Bolesława Prusa z czarnego marmuru, na którym jest rzeźba dziecka z wyciągniętymi rękami i wzrokiem skierowanym na duży napis „Serce serc”. |
Kalendarium twórczości - najważniejsze utwory
POWIEŚCI (wg wydań książkowych)
1877 - Dusze w niewoli
1885 - Anielka (mini-powieść: I wersja tego utworu nosiła tytuł Chybiona powieść i została opublikowana w „Wędrowcu” w 1880)
1886 - Placówka (pierwodruk w „Wędrowcu” 1885-86)
1890 - Lalka (pierwodruk w „Kurierze Codziennym” 1888-89)
1894 - Emancypantki (pierwodruk w „Kurierze Codziennym” 1890)
1897 - Faraon („Tygodniku Ilustrowany” 1895-96)
1909 - Dzieci
MAŁE FORMY PROZATORSKIE (NOWELE I OPOWIADANIA)
1875 - Pałac i rudera
1879 - Przygoda Stasia
1880 - Powracająca fala
- Michałko
- Antek
- Nawrócony
1881 - Katarynka
1882 - Kamizelka
- On
1883 - Milknące głosy
- Grzechy dzieciństwa
1884 - Na wakacjach
- Omyłka
1885 - Cienie
1888 - Z legend dawnego Egiptu
1890 - Sen
PUBLICYSTYKA
Cykl felietonów pt. Kroniki tygodniowe zamieszczany:
w latach 1875 - 1887 w „Kurierze Warszawskim”
w latach 1887 - 1901 w „Kurierze Codziennym”
w latach 1905-1911 w „Tygodniku Ilustrowanym”
FILMY NAKRECONE NA PODSTWIE UTWORÓW BOLESŁAWA PRUSA
1982 - PENSJA PANI LATTER w reżyserii Stanisława Różewicza (pierwowzór Emancypantki )
1980 - GRZECHY DZIECIŃSTWA w reżyserii Krzysztofa Nowaka (film telewizyjny uhonorowany Nagrodą Publiczności i wyróżnieniem jury na Międzynarodowym Festiwalu Filmów dla Dzieci i Młodzieży w Gijonw 1981 oraz Główną Nagrodą na Międzynarodowym Festiwalu Filmów dla Dzieci i Młodzieży w Tomar w Hiszpanii w 1982)
1979 - PLACÓWKA w reżyserii Zygmunta Skoniecznego
1977 - LALKA (serial TV) w reżyserii Ryszarda Bera
1971 - KAMIZELKA w reżyserii Stanisława Jędryki (film telewizyjny)
1971 - ANTEK w reżyserii Wojciecha Fiwka (film telewizyjny)
1970 - PRZYGODA STASIA w reżyserii Andrzeja Konica (film telewizyjny)
1968 - LALKA w reżyserii Jerzego Hasa
1967 - KATARYNKA w reżyserii Stanisława Jędryki (film telewizyjny)
1965 - FARAON w reżyserii Jerzego Kawalerowicza (nominacja do Oskara)
1947 - NAWRÓCONY w reżyserii Jerzego Zarzyckiego
Nowele pozytywistyczne - wiadomości wstępne
© - artykuł chroniony prawem autorskim - zasady korzystania
Nowele Prusa - okładka książki
Polska nowelistyka przeżywa swój najznakomitszy okres od powstania styczniowego aż do I wojny światowej. Bez względu na fakt, że dla dwudziestowiecznej świadomości teoretycznoliterackiej gatunek ten nie stanowi już idealnego, raz na zawsze wyznaczonego wzorca, to jednak można wskazać na pewne ponadindywidualne, ogólniejsze, ale zarazem wspólne tendencje kompozycyjne charakterystyczne dla „produkcji nowelistycznej” XIX wieku.
Krótkie formy prozatorskie tworzyła większość pisarzy doby pozytywizmu - E. Orzeszkowa („Melancholicy”, 1896; „Iskry”,1898; „Chwile”, 1901; „Przędze”, 1903; „Gloria victis”,1910); B. Prus („Opowiadania wieczorne”, 1894; „Dziwni ludzie”, 1914); M. Konopnicka („Moi znajomi”, 1890; „Na drodze”, 1893; „Nowele” 1897; „Ludzie i rzeczy”, 1898; „Na normandzkim brzegu”, 1904); H. Sienkiewicz („Dwie łąki”, 1908) i inni.
Wymienieni autorzy często przekraczali klasyczne cechy gatunkowe noweli, a te stanowiła:
• Jednowątkowość (od XIX wieku większość teoretyków literatury zaczęła podważać jednoelementowość noweli, okazało się bowiem, że taki pojedynczy element powinien zostać czymś „obudowany”. W ten sposób powstała koncepcja „punktu centralnego” tożsamego z „punktem zwrotnym” noweli)
• Zwarta fabuła z wyraźnym punktem kulminacyjnym (zdaniem E. Kucharskiego nowele, będące ze swej natury opowiadaniem ustnym nastawione są na wywołanie silnego i natychmiastowego efektu na odbiorcy, mają one trzymać w napięciu do momentu ich ostatecznego rozwiązania, które powinno znajdować się jak najbliżej końca opowieści), oraz
• Wyraźnie sformułowana pointa.
Nowelistyka pozytywistyczna ściśle związana jest z powieściopisarstwem, często bowiem nowele stanowiły swoiste preludium do napisania większych form („Z legend dawnego Egiptu” - "Faraon"; „Ogród Saski” - „Lalka” B. Prusa), nie znaczy to jednak, że ich rola polegałaby jedynie na kształceniu pisarskiego warsztatu. Nowele mogły także stanowić rozdział powieści, tak było w przypadku „Sierocej doli” Prusa. Pozytywiści chętnie tworzyli także całe ich cykle ( E. Orzeszkowa, „Gloria victis”; Zapolska, „Menażeria ludzka”),bo chociaż nowelistyka radziła sobie z tematami zarezerwowanymi do tej pory dla powieści, to jednak cykle noweli umożliwiały głębsze a zarazem bardziej wielostronne wniknięcie w zasygnalizowaną problematykę.
Zdecydowana większość omawianych form narracyjnych to utwory stricte realistyczne. Ich charakter podkreślony jest zazwyczaj w tytule bądź też w podtytule poprzez takie sformułowania jak: „obrazek”, „szkic”, „kartka”, „wrażenie”, „ze wspomnień”, „z pamiętnika” itd. (trzeba jednak pamiętać, że nie jest to czynnik definitywnie przesądzający o ich przynależności gatunkowej).
Głównym materiałem dla realistycznego twórcy - obserwatora jest bez wątpienia codzienna, zwyczajna rzeczywistość. To ona dostarcza inspiracji do dociekań natury etyczno-filozoficznej. Skupienie na szczególe służy nie tylko dramatyzacji codzienności, ale przede wszystkim niesie sens, który wraz z tokiem opowiadania zmienia się. Regularnie powtarzająca się codzienność - jak pisze Ihnatowicz - zostaje zakłócona, potem następuje jej stabilizacja, ale już w innym układzie.
W noweli najczęściej portretowana jest konkretna osoba. Zazwyczaj jednostki przeciętne ulegają heroizacji. Szczególne znaczenie ma tutaj wspomniana codzienność, gdyż to w jej kontekście ukazuje się niezwykłość bohatera. Nowele działają bardziej na rozum niż na wyobraźnię, postaci zazwyczaj są wcieleniem idei i prowadzone są przez autora drogą zwykłej ludzkości.
Nowela to forma narracyjna. Oznacza to, że ktoś musi opowiadać historię w niej przedstawioną. Pozytywistyczni twórcy wykorzystywali zarówno narrację pierwszo- jak i trzecioosobową. Zadaniem narracji prowadzonej w pierwszej osobie jest uwiarygodnienie prezentowanego zdarzenia. Chociaż jest to zabieg wcześniej już stosowany przez pisarzy to zdecydowanym novum, pojawiającym się w nowelistyce okresu pozytywizmu, jest bez wątpienia utożsamienie narratora z realnym autorem (w „Moich znajomych” oraz w cyklu „Przy drodze” M. Konopnicka - autorka jest także narratorką, która wchodzi niejako w świat przedstawiony i rozmawia ze swoimi bohaterami). Narracja trzecioosobowa związana jest natomiast z punktem widzenia postaci, zbliża się do niej przy użyciu mowy pozornie zależnej. Dzięki niej czytelnik ma szansę spojrzeć na świat przedstawiony z punktu widzenia bohatera, patrzeć niejako jego oczyma. Wraz z nią pojawia się subiektywizm spojrzenia wprowadzający autentyzm przeżyć.
Widać więc, że w nowelach następuje odejście od obiektywnego, bezosobowego przekazywania wiedzy o świecie, autorzy pozytywistyczni chcieli poprzez swą twórczość oddziaływać na czytelnika, pisze się przecież po to by przekazać idee i uczucia. Utwory literackie są dla Prusa (podobnie i dla innych twórców) narzędziem celowego oddziaływania na odbiorcę, to rodzaj swoistej walki o niego.
Elementów konstytuujących nowele można wymienić jeszcze wiele, wynika to przede wszystkim z faktu, że istotnie „nie ma noweli jako takiej”. Występują różne ukształtowania zarówno stylistyczne jak i kompozycyjne. Pojawiają się liczne rozbieżności w odniesieniu zarówno do tematów jak i do kreowania czasu, przestrzeni, narracji czy konstrukcji bohaterów. Różnice pojawiają się nie tylko w nowelistyce poszczególnych autorów, ale rzeczą znamienną jest również to, że w twórczości konkretnego nowelisty spotykamy cechy, które „nie mieszczą się w modelu wcześniej przez niego uprawianej prozy narracyjnej”.
Kamizelka
Nowele Prusa - okładka książki
Kamizelka została po raz pierwszy wydrukowana w 1882 r. w Nowinach. Od lat uważana jest za najwybitniejsze dzieło nowelistyki Prusa, a według niektórych nawet całej twórczości nowelistycznej epoki postyczniowej. W świetle najnowszych badań historyczno-literackich odchodzi się od realistycznej interpretacji utworu na rzecz podkreślenia jego symboliczności czy paraboliczności (A. Martuszewska, Pozytywistyczne parabole, Gdańsk 1997). Okazuje się więc, że nawet po ponad stuletnim nieustającym procesie odbioru można spojrzeć na to dzieło inaczej, aktualizując inny poziom odczytania tekstu. Jest to jednym z wyznaczników kunsztowności Kamizelki i jej ponadczasowości.
Jest to również jedna z najwnikliwiej opracowanych nowel w polskiej literaturze. Od początku bowiem wzbudzała zainteresowanie i uznanie krytyków. Był to utwór wyrastający ponad dotychczasowy, wczesny dorobek pisarza w zakresie tworzenia małych form prozatorskich. Kamizelka uznana została za wzorcową nowelę, wcielającą w życie zasady idealnej kompozycji, jakie starał się wypracować Prus.
Kamizelka - streszczenie
© - artykuł chroniony prawem autorskim - zasady korzystania
Nowele Prusa - okładka
Utwór rozpoczyna się od przedstawienia sytuacji narracyjnej - osoba mówiąca w utworze wylicza zawartość swojej szuflady. Są tam: młodzieńczy dramat napisany na lekcji łaciny, bukiet zasuszonych kwiatów i stara kamizelka. Następnie dostajemy znaczący opis ostatniego z przedmiotów, w którym podkreśla się zniszczenia widoczne na materiale. Narrator wskazuje również na ślady ciągłego zwężania kamizelki, a z tego wyciąga wniosek, że zapewne właściciel musiał chudnąć w szybkim tempie. Wspomnienia te nie są mu już jednak bardzo bliskie, gdyż mówi, że teraz chętnie pozbyłby się zbędnego przedmiotu.
Po części „refleksyjnej” zaczyna opowiadać historię właściciela kamizelki i jego żony. Było to młode małżeństwo - dawni sąsiedzi narratora. W bardzo skrótowej formie streszcza wydarzenia rozgrywające się na przestrzeni od kwietnia do listopada. Dowiadujemy się, że w kwietniu zamieszkało obok młode małżeństwo wraz ze służącą. W lipcu służąca odeszła, a w październiku w mieszkaniu pozostała już tylko sama pani, która ostatecznie również wyprowadziła się, sprzedawszy wszystkie pozostałe przy niej meble i pamiątki, w tym właśnie mężowską kamizelkę. Tę nabył od miejscowego żydowskiego handlarza narrator. Kupił ją za sumę znacznie przekraczającą jej wartość, bo zapłacił pół rubla, podczas gdy pani sprzedała ją za 40 groszy.
Następnie narrator relacjonuje, jak zakupiony przedmiot skłonił go do refleksji nad losem żony byłego właściciela. Pojawiają się wspomnienia. Opowiadacz cofa się pamięcią do początków „znajomości” z parą. Relacjonuje jej historię z większą szczegółowością.
Było to młode małżeństwo: on był urzędnikiem, a ona dawała lekcje w mieście. Żyli bardzo skromnie, ale wzajemne uczucie pozwalało im przetrwać nawet najgorsze chwile. Razem pracowali na utrzymanie domu. Narrator często widział ich pogrążonych w pracy bardzo późno w nocy: on uzupełniał dokumenty, a ona szyła. Przypomina także ich coniedzielny zwyczaj chodzenia na spacery i jedzenia na mieście - mimo że posilali się wodą i piernikami zachowywali się tak naturalnie, jakby przywykli do luksusów na co dzień i wyglądali na szczęśliwych.
Niestety, w lipcu ich spokojne egzystowanie zostało zakłócone przez chorobę pana, która z początkowego niegroźnego przeziębienia przerodziła się w długotrwałe niedomaganie. Pewnej nocy chory dostał krwotoku. Pani w panice ruszyła na poszukiwania lekarza. Ten próbował ją uspokoić, jednak w trakcie zadawania pytań na jaw wychodziła coraz większa beznadziejność sytuacji: okazuje się, że niedawno chory przechodził zapalenie płuc. Obydwoje jednak próbują załagodzić sytuację, zbagatelizować problem. Ostatecznie po zbadaniu pana lekarz potwierdza, że nic mu nie jest. Jednak sposób jego wypowiedzi a także znaczące stwierdzenie: „a resztę zdać na Boga” świadczy po prostu o niemożności niesienia pomocy choremu. Jego los zdaje się być raczej przesądzony.
Małżonkowie starają się jednak zachować wiarę i pogodę ducha, mimo że choroba się przedłuża. Zmusza to pana do porzucenia pracy, a żonę jego do dawania jeszcze kilku dodatkowych lekcji. Spędzała tak czas od rana do wieczora z przerwą na ugotowanie mężowi obiadu. Wieczory spędzali razem, ale wtedy też nie próżnowała, bo, aby zarobić na utrzymanie domu, brała więcej szycia.
Pod koniec sierpnia pani udała się na rozmowę z lekarzem, który zapewne powiedział jej prawdę o stanie zdrowia męża. Gdy spłakana wróciła do domu pan zaczął natarczywie wypytywać o swój stan, aż wreszcie, patrząc jej w oczy, zapytał, czy umrze. Żona dzielnie zniosła to spojrzenie, uspokoiwszy w ten sposób męża. Ten atak niepewności nie powtórzył się już więcej. Pewnego dnia jednak chorego zafrapował fakt, że jego kamizelka stała się aż tak luźna, co oznaczałoby, że dużo schudł. Od tej chwili bacznie śledził poziom luźności kamizelki. Raz nawet wydawało mu się, że stała się nieco ciaśniejsza. Gdy poinformował o tym żonę, ta łagodnie starała się sprowadzić go na ziemię, tłumacząc, że nie mógł przytyć tak nagle. Pan zaczął traktować kamizelkę jak miernik swojego stanu zdrowia. I gdy zdawało mu się, że przytył, rzeczywiście przyznał się żonie do „manipulowania” długością paska kamizelki. Skracał go sukcesywnie, aby nie niepokoić małżonki swoim nadmiernym chudnięciem. Pani nie odpowiedziała nic. Cały wieczór spędzili w swoich objęciach, a chory wykazywał niezwykłe wzruszenie i wiarę w możliwość wyzdrowienia, bo „kamizelka nigdy nie skłamie”.
Na tym kończą się wspomnienia. Powracamy do sytuacji początkowej. Narrator dopełnia obrazu całości, mówiąc że nad kamizelką pracowały dwie osoby:
pan - co dzień posuwał sprzączkę, ażeby uspokoić żonę, a pani co dzień - skracała pasek, aby mężowi dodać otuchy… |
Utwór kończy refleksja narratora dotycząca możliwości spotkania się pary po śmierci, w celu wyjawienia swojej „tajemnicy”. Ostatnie zdanie wprowadza jednak w tę pesymistyczną wizję szansę odwrócenia losu, bo
któż jednak powie, że za tymi chmurami nie ma słońca?... |
Kamizelka - plan wydarzeń
I.Przedstawienie sytuacji narracyjnej:
1.Przedstawienie postaci narratora.
2.Opis kamizelki.
II.Krótka historia losów młodego małżeństwa:
1.Przedstawienie postaci urzędnika i jego żony.
2.Schematyczne i skrótowe przedstawienie losów małżeństwa:
a)choroba urzędnika (lipiec);
b)śmierć urzędnika (październik);
c)sprzedaż ostatnich pamiątek: parasola i kamizelki;
d)wyprowadzka żony urzędnika (listopad);
III.Nabycie kamizelki przez narratora.
IV.Szczegółowa historia losów małżeństwa:
1.Bardziej szczegółowe przedstawienie postaci urzędnika i jego żony (charakter, zwyczaje, itp.);
2.Choroba urzędnika;
3.Wizyta lekarza;
4.Pogarszanie się stanu zdrowia chorego;
5.Rozpoczęcie „mierzenia” stanu zdrowia za pomocą ścisłości kamizelki;
6.Sekretna praca nad zwężaniem kamizelki;
7.Moment przesilenia nerwowego - podejrzenia skierowane do żony, zarzucające jej ukrywanie prawdziwej opinii lekarza o stanie zdrowia chorego;
8.Moment optymizmu - ujawnienie sekretu przez urzędnika;
9.Śmierć urzędnika;
V.Powrót do sytuacji narracyjnej. Refleksja o charakterze metafizycznym
Bohaterowie
© - artykuł chroniony prawem autorskim - zasady korzystania
Nowele Bolesława Prusa
Narrator
Narrator, aktualny posiadacz kamizelki - jest jednym z lokatorów warszawskiej, czynszowej kamienicy. Charakteryzuje go swoisty „pociąg do zbierania osobliwości”. Do galerii eksponatów należy dramat napisany w czasach gimnazjum, suszone kwiaty i „chora kamizelczyzna”. Zgromadzone przedmioty wskazują wyraźnie na sentymentalne usposobienie narratora, który z faktograficzną dokładnością rejestruje historię życia małżeństwa obserwowanego przez okno. Wydaje się, że osoba opowiadająca żyje samotnie. Kamizelka jako swoista cząstka miłości innych ludzi (urzędnika i jego żony) staje się namiastką własnych wspomnień, których najprawdopodobniej zabrakło w jego życiu. Z tego też powodu jest on szczególnie wrażliwy na uczuciowość innych. Narrator - bohater jest obserwatorem zdarzeń i „dopełniaczem braków” (określenie Bobrowskiej), czyli kreatorem nowej rzeczywistości . (Więcej na jego temat → patrz narracja)
Urzędnik i jego żona
Urzędnik i jego żona - „Byli to ludzie młodzi, ani ładni ani brzydcy, w ogóle spokojni”. Wiedli swe skromne życie w atmosferze miłości. Radość ich życia stanowiły wspólne rozmowy i spacery po Warszawie. Byli biedni, ale dzięki wzajemnemu wsparciu „utrzymywali duchową równowagę”. Dla dopełnienia charakterystyki tych dwojga istotny wydaje się być fakt, iż nie zostali oni zidentyfikowani jako konkretne jednostki - z imieniem i nazwiskiem. Narrator używa wyłącznie określeń „pan” i „pani”. Otwiera to perspektywę interpretacyjną, pozwalającą sądzić, iż mają oni stanowić „typy” ludzkie, a nie konkretne osoby.
Bohaterem opowieści snutej przez narratora jest młody urzędnik niskiego szczebla. Jest przedstawicielem ubogiej warstwy społeczeństwa mieszczańskiego, które musi długą i ciężką pracą zarabiać na utrzymanie. Narrator przypomina sobie, że wielokrotnie widział go siedzącego nad papierami do później nocy. Zachowanie to wskazuje na takie cechy jego charakteru, jak: pracowitość, sumienność, dbałość o pracę i rodzinę. Dodatkowo narrator podkreśla również łagodne i raczej optymistyczne, mimo licznych przeciwności życiowych, usposobienie. Urzędnik w kontaktach z innymi pracownikami (zwłaszcza wyższymi od niego) odznacza się dużą nieśmiałością.
„Pan” jest wzorowym mężem. Bardzo kochał swoją małżonkę i spędzał z nią każdą wolną chwilę. Dba ponadto o to, aby choć raz w tygodniu rozpieścić ją niedzielnym spacerem i obiadem na mieście. W stosunku do żony cały czas wykazuje się dużą troskliwością i czułością. Najpełniej uwidacznia się to w czasie choroby. Jego „wcale tęga budowa” drastycznie się zmieniła, a niemym świadkiem postępującej choroby była kamizelka. Chcąc oszczędzić żonie zmartwień każdego dnia ściągał sprzączkę, by przekonać ją o powracającym zdrowiu. Pewnego dnia zauważył jednak, że kamizelka faktycznie zrobiła się za ciasna, poinformował o tym żonę i przyznał się do kłamstwa, którego dopuścił się w imię miłości. O sile uczucia świadczy pełnia zaufania, jaką obdarza on żonę. To wierzy niemal bezgranicznie w jej zapewnienia, że uda mu się wyzdrowieć.
Żona urzędnika na przestrzeni całego utworu funkcjonuje bezimiennie, jako „pani”. Wraz z mężem pracuje na utrzymanie domu - szyje oraz udziela lekcji. Ukazana jest tu jako niezwykle silna kobieta, heroicznie walcząca o życie męża. Przejawia się to w działaniach praktycznych, takich jak przejęcie na siebie obowiązku utrzymania domu, jak też w podtrzymywaniu nadziei męża na wyzdrowienie. To ona w czasie przesilenia psychicznego i wystąpienia dramatycznych myśli o śmierci u chorego dzielnie znosi ten atak nerwicy i swoim spokojem emanuje na męża tak, że i on wkrótce się uspokaja.
Pani jest przywiązana do męża równie mocno, jak on do niej. Podczas próby ich miłości, jaką stanowiła choroba, co dzień, podobnie jak mąż, skracała paski przy jego kamizelce, by myślał, że zdrowieje. Nic zatem dziwnego, że wspomniany fragment garderoby jest dla niej bardzo cenny - decyduje się go sprzedać dopiero wówczas, gdy nie ma już niczego innego.
Miejsce nowelistyki w twórczości Bolesława Prusa
Bolesław Prus (1847-1912), a właściwie Aleksander Głowacki należy do grona najwybitniejszych pisarzy polskiego pozytywizmu. Felietonista, nowelista oraz powieściopisarz wyznaczał drogi rozwojowe w literaturze polskiej (m.in., wprowadził nowego realistycznie ujętego bohatera - ubogiego mieszkańca Warszawy). Samodzielną drogę pisarską rozpoczął od nowelistyki. Małe formy prozatorskie tworzył przez całe życie, chociaż szczególny ich rozwój przypada niewątpliwie na lata 70. oraz 80. XIX wieku. Pierwszy tom opowiadań i nowel został wydany w 1881 r., autor spośród pięćdziesięciu napisanych już utworów wybrał i opublikował jedynie pięć - „Przygodę Stasia”, „Antka”, „Powracającą falę”, „Michała” oraz „Sierocą dolę”. W 1885 roku pojawił się na rynku wydawniczym tom zatytułowany „Szkice i obrazki”, a w nim tak znakomite utwory jak „Pleśń świata”, „Grzechy dzieciństwa” czy „Kamizelka”. W roku 1891 pojawił się kolejny tom „Drobiazgi”, a w 1895 „Opowiadania wieczorne”. W 1897 roku Prus obchodził 25-lecie swej pracy, z tego też powodu wydano cztery tomy „Pism”, wśród zawartych tam form prozatorskich znalazły się również te „zapomniane” m.in., „Lokatorka poddasza” czy „Szkatułka babci”.
Nowele i opowiadania Prusa należą do podstawowego kanonu czytelniczego, o ich popularności świadczą zarówno liczne adaptacje sceniczne i filmowe jak również tłumaczenia na ponad dwadzieścia języków.
Jedną z najwybitniejszych krótkich form fabularnych jest „Kamizelka”, przyznano jej statut arcydzieła już w postyczniowej epoce. Nowela pierwszy raz wydrukowana została w „Nowinach” w 1882 roku, trzy lata później zaś w „Szkicach i obrazkach”. Sam tytuł tomu wskazuje na jej realistyczny wymiar. Należy ona do popularnych w epoce pozytywizmu „obrazków miejskich” odzwierciedlających życie ubogich mieszkańców Warszawy.
Kamizelka jako nowela - teoria sokoła
Kamizelka jest małą formą narracyjną, której fabuła i sceneria utrzymane są w granicach wydarzeń codziennego życia. To właśnie w ich kontekście ujawnia się heroizm bohaterów. Kamizelka jest klasyczną „nowelą z sokołem”.
Nazwa „teorii sokoła” czy „motywu sokoła” pochodzi od tytułu noweli G. Boccacia „Sokół”, która została uznana za utwór wzorcowy. Do zasadniczych jej wyznaczników należą:
• Wyraźnie zaznaczony punkt kulminacyjny
• Występowanie w każdej, istotnej fazie fabuły motywu opowieści. W omawianej tutaj noweli jest to oczywiście motyw kamizelki. To on, powtarzając się w poszczególnych sekwencjach fabularnych, spaja utwór wewnętrznie
• Zwarta kompozycja uzyskana dzięki jasno zarysowanej akcji, stąd też występuje rezygnacja z dodatkowych epizodów, motywów, dużej liczby postaci. Nowela jest praktycznie utworem jednowątkowym z ograniczoną liczbą bohaterów drugiego planu
• Niewielka ilość komentarzy odautorskich, opisów, charakterystyk postaci. Sfera narracji jest stosunkowo skromna, ulega ograniczoności na rzecz zdarzeniowości i konsekwentnego prowadzenia akcji ku punktowi kulminacyjnemu, on bowiem w zasadniczy sposób powoduje odmianę losu bohatera i rozładowuje stopniowo budowane napięcie.
Nowela Prusa przedstawia historię małżeństwa przezywającego dramat zbliżającej się śmierci. Jedyną bronią w tej walce jest ich miłość. Omawiana forma prozatorska oparta jest na inwersji czasowej, czytelnik w pierwszej kolejności dowiaduje się o dramacie młodego małżeństwa (śmierci urzędnika) następnie narrator odtwarza życie bohaterów sprzed tragicznego zdarzenia. Retrospekcje swą opiera na zaobserwowanych przez okno fragmentach z ich życia oraz na wyglądzie kamizelki, którą kupił po śmierci urzędnika. Zabieg taki jest możliwy, bowiem narrator należy do świata przedstawionego i jest ograniczony ta samą przestrzenią, co pozostali bohaterowie. Kiedy wchodzi w posiadanie kamizelki nabywa niejako prawa do literackiego ujęcia zwyczajnego zdarzenia.
Do założeń teorii sokoła pasuje zwłaszcza „wewnętrzna” opowieść przedstawiona w Kamizelce, tzn. historia małżeństwa. Znajdujemy tam wszelkie wskazane wyżej cechy: jednowątkowość (losy urzędnika i jego żony), schematyczny rozwój akcji (zawiązanie akcji, rozwinięcie, punkt kulminacyjny (śmierć pana), rozwiązanie akcji. Ponadto zwyczajny z pozoru przedmiot - kamizelka („sokół”), niespodziewanie odgrywa niebagatelną rolę.
Założeniom teorii sokoła nie odpowiada jednak opowieść o narratorze, okalająca historię losów pana i pani. Najistotniejsza różnica między Kamizelką a wzorcową nowelą z sokołem sprowadza się do tego, że utwór Prusa daje wiele informacji na temat narratora. Narrator jest przecież jednym z głównych bohaterów utworu. Tymczasem w noweli z sokołem osoba mówiąca nie ujawniała się w sposób tak wyraźny.
Motyw kamizelki i motyw śniegu w utworze
Motyw kamizelki w utworze
Narrator już na samym początku utworu daje taki opis kamizelki:
Oto ona. Przód spłowiały, a tył przetarty. Dużo plam, brak guzików, na brzegu dziurka, wypalona zapewne papierosem. Ale najciekawsze w niej są ściągacze. Ten, na którym znajduje się sprzączka, jest skrócony i przyszyty do kamizelki wcale nie po krawiecku, a ten drugi, prawie na całej długości, jest pokłuty zębami sprzączki. |
Następnie narrator opowiada historię owej „kamizelczyny”, której jest teraz właścicielem. Motyw kamizelki jest tym, co spaja ze sobą dwie historie: narratora i jego sąsiadów. Kamizelka jest ważna przede wszystkim jako zasada organizująca materię fabularną całej noweli. Towarzyszy poszczególnym sekwencjom akcji. Ona i stosunek bohaterów, jaki wobec niej przejawiają rozwija cały wątek fabularny
O istotności motywu kamizelki świadczy w sposób oczywisty sam tytuł. Najnowszy nurt badań nad nowelistyką XIX w., który zapoczątkowała praca A. Matuszewskiej pt. Pozytywistyczne parabole, dostrzega w nowelistyce lat osiemdziesiątych XIX w. silną skłonność do paraboliczności. W przypadku tego typu nowel tytuł odgrywa bardzo ważną rolę. Jeżeli jest nim nazwa przedmiotu, tak jak tu kamizelka, to tytuł sugeruje symboliczny (a dokładniej paraboliczny) charakter danego rekwizytu. Rzeczywiście - kamizelka nie jest tu jedynie przedmiotem. Zyskuje ona sensy naddane - staje się powiernicą ludzkich sekretów i świadectwem zmagania się człowieka z chorobą. Stanowi także symbol ogromu i siły ludzkiej miłości. Traktowana jest niemal jak osoba - świadczą o tym animizacje takie, jak np. „pokłuty zębami sprzączki” czy „chora kamizelczyna”.
Słowo „kamizelka” występuje w noweli dwadzieścia dziewięć razy. Ta częstotliwość pojawiania się odzwierciedla ważność tytułowego eksponatu, nie można bowiem potraktować go jedynie jako ubocznego motywu o charakterze statycznym i zupełnie przedmiotowym. Kamizelka jest kluczowa w każdej z wersji zdarzeń, którą poznaje czytelnik. Zanim narrator przekaże szczegółową historię choroby urzędnika pojawiają się trzy wersje skrótowe zaistniałych zdarzeń. W pierwszej z nich kamizelka nabiera charakteru zegara odmierzającego czas choroby. W drugiej czas odmierzają przedmioty, których z każdym dniem ubywa z domu małżeństwa. Znamienny jest fakt, że to właśnie kamizelka jako jedyny rekwizyt towarzyszy bohaterom do samego końca. Trzecia wersja opowiada historię od końca, tutaj kamizelka staje się bodźcem do wspomnień. Jest ona elementem, który zapewnia kompozycję ramową noweli, pojawia się na początku i także wzmiankom o niej narrator kończy swą opowieść. Jest ona kluczowa dla osoby opowiadającej historię urzędnika w odkrywaniu skomplikowanych zależności międzyludzkich wynikających z głębokich uczuć.
Motyw śniegu w utworze
Konieczne wydaje się wskazanie na jeszcze jeden niezwykle ważny motyw a mianowicie - motyw śniegu. To on pozwala wykryć sensy naddane całości. Dzięki niemu parabolizują się (uogólniają) zarówno losy bohaterów jak i narratora. Słowo to pojawia się w utworze siedem razy, jednak w ściśle określonych i doniosłych kontekstach. Opowiadana historia rozpoczyna się w kwietniu a trwa do końca listopada. Wiosna jest wyrazem życia, pierwszy zaś śnieg inicjuje obumieranie. Śnieg obecny jest w całej noweli, pojawia się podczas kupna kamizelki, towarzyszy rozmyślaniom narratora o byłym sąsiedzie. Zjawia się również w zakończeniu „Padał tylko śnieg taki gęsty i zimny, że nawet w grobach marzły ludzkie popioły”. Zdanie to, gdyby na nim zakończyła się Kamizelka wprowadziłoby bezsprzecznie pesymistyczną perspektywę widzenia świata i sensu życia ludzkiego - mimo ciągłych wysiłków człowieka śnieg przykrywa wszystko, aby zostało zapomniane. Dlatego też dla wymowy całego utworu kluczowe jest ostatnie zdanie: „Któż jednak powie, że za tymi chmurami nie ma słońca?”. Nadaje ono całej dramatycznej historii element optymizmu. Słońce za chmurami symbolizuje bowiem ludzką dobroć i bezkompromisową miłość. Dzięki poświęceniu siebie dla innego człowieka ów przysypujący wszystko śnieg, będzie musiał zniknąć, wraz z pesymizmem, który towarzyszy temu motywowi.
Narracja Kamizelki
© - artykuł chroniony prawem autorskim - zasady korzystania
Nowele Bolesław Prus
Utwór rozpoczyna się od zarysowania sytuacji narracyjnej i przedstawienie postaci narratora. Na jego temat wiele mówią zgromadzone w szufladzie przedmioty: dramat, pisany w młodości, zasuszone kwiaty i kamizelka. Dwa pierwsze niewątpliwie sytuują narratora w kręgu ludzi światłych, wrażliwych. Być może zwiędły bukiet stanowi pamiątkę po dawnej, utraconej miłości. W dalszych partiach utworu pojawiają się kolejne wskazówki, dotyczące osoby narratora, choć nie są one tak bezpośrednie. Wiążą się przede wszystkim z motywem kamizelki, której historię, i własny w niej udział, przytacza podmiot mówiący.
Wypowiedź narratora zbliżona jest do języka potocznego, głównie dzięki temu, że dialog, bliski mowie codziennej, wnika w narrację. „Głos opowiadacza - jak pisze M. Płachecki - przejmuje podstawową zasadę dialogu chorego urzędnika i jego żony: fałszywe, ale pocieszające analogie i uogólnienia” (B. Prus, „Nowele wybrane”, oprac. M. Płochecki, Warszawa 1976, s. 312). Powstała w ten sposób ironia podkreśla dramatyzm sytuacji. Narrator referuje niejako dialogi postaci i towarzyszące ich życiu napięcie emocjonalne. Istotne jest, że do momentu zakupu kamizelki zapisuje on jedynie to czego doświadczył, co zaobserwował i ewentualnie usłyszał z domu sąsiadów przez otwarte okno - jest to czysta, pełna rzeczowości rejestracja faktów. Od wspomnianej sceny narracja o charakterze obserwacji ulega zakłóceniu. Człowiek, który opowiada staje się narratorem wszechwiedzącym, mówi o wydarzeniach, których świadkiem być nie mógł (np. rozmowa żony urzędnika z lekarzem). „Przestaje legitymować się przed nami z pochodzenia swej wiedzy o faktach i po cichu przekształca coś, co wyglądało dotąd na ścisły dokument - w fabułę na poły literacką. Na poły, bo nie rezygnuje z wtrętów „od siebie” (J. Bachórz, Pozytywizm, Warszawa 1999.)
Przesłanie utworu
W noweli poznajemy dwoje ludzi, którzy darzą siebie bezgraniczną miłością. To w jej imię posługują się podstępem, warto zauważyć, że wzajemne okłamywanie jawi się jako wartość pozytywna. Więzi małżeńskie oparte na bezwarunkowym uczuciu ukazane są jako wartość najcenniejsza w życiu, być może nawet pokonującą śmierć „Czy znowu zejdą się kiedy oboje, ażeby powiedzieć sobie cały sekret o kamizelce?” Od początku czytelnik zna finał historii małżeństwa. Podczas lektury uświadamiamy sobie, że najważniejsza nie jest fabularnie przedstawiona walka ze śmiercią. Właściwym tematem staje się bowiem „egzamin serca” jaki stoi przed bohaterami, dodajmy że zdali go oni wzorowo.
Kamizelka nie traktuje jednak jedynie o sile głębokiego uczucia. Ten sens przebija bowiem z jej wewnętrznej opowieści, czyli historii małżeństwa. Jednak w utworze zawarte są także losy narratora, w których z kolei dominujący zdaje się być motyw smutku. Bohater ten przechodzi bowiem drogę od żywego współczucia i przeżywania dramatu innych (kupuje przecież kamizelkę po nieadekwatnej do jej wartości cenie, gdyż bardzo pragnie ja mieć) do postawy, kiedy ów, tak kiedyś upragniony przedmiot staje się niepotrzebny. Dokładnie odzwierciedlają to słowa samego narratora:
Wyznaje, że dziś chętnie odstąpiłbym komu ten szmat sukna, który mi robi trochę kłopotu. Szaf na zbiory jeszcze nie mam, a nie chciałbym znowu trzymać chorej kamizelczyny miedzy własnymi rzeczami. Był jednak czas, żem ja kupił za cenę znakomicie wyższą od wartości, a dałbym nawet i drożej, gdyby umiano się targować. |
Kamizelka spełni tu wiec rolę przedmiotu pomagającego w swoistym oczyszczeniu, odrodzeniu się osoby narratora. Być może lubił on wcześniej otaczać się przedmiotami przypominającymi o smutku, gdyż sam był w podobnym stanie ducha. Cudze cierpienie pomogło mu odwrócić uwagę od własnego smutku. Dokonało się swoiste katharsis, które ostatecznie pozwala na otwarcie optymistycznej perspektywy jasnego nieba, tylko chwilowo zasnutego chmurami. Czytelnik oglądając rozgrywające się wypadki powinien poddać się zabiegom perswazyjnym narratora i wraz z nim doznać owego metafizycznego oczyszczenia.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Kamizelka (2) , Kamizelka - Bolesław Prus
kamizelka boleslaw prus
KAMIZELKA Bolesław Prus
Opracowania lektur, Bolesław Prus - Kamizelka
Bolesław Prus KAMIZELKA
Bolesław Prus kamizelka
Bolesław Prus Kamizelka
Bolesław Prus Kamizelka
boleslaw prus kamizelka
NOWELA Bolesław Prus Kamizelka
Bolesław Prus Kamizelka
Bolesław Prus kamizelka 2
Bolesław Prus – Kamizelka
Bolesław Prus KAMIZELKA
Bolesław Prus Kamizelka opracowanie
Bolesław Prus Kamizelka
Bolesław Prus Kamizelka
5 Bolesław Prus Kamizelka
więcej podobnych podstron