Piotr Bogatyriew „Semiotyka kultury ludowej”:

„UWAGI O TEATRZE LUDOWYM”

Autor omawia niektóre środki artystyczne ludowego teatru Słowian.

I. Dekoracje jasełek - wyraziście i oryginalnie pełnią funkcję odtwarzania akcji.

Dekorację stanowi szopka (tzw. „betlejem”), wewnątrz której lalki lub malowidło przedstawiają narodziny Chrystusa.

„Betlejem”:

- określa czas i miejsce akcji odgrywanej przez żywych aktorów (anioł, pasterze, trzej królowie);

- jego obecność na scenie oznacza, że akcja rozgrywa się w Boże Narodzenie w miejscu, gdzie narodził się Chrystus;

- niezbyt konkretne określenie pozwala odgrywać z szopką pozostawioną na scenie także dialogi między pasterzami, których anioł zawiadamia o narodzinach Chrystusa (mimo, że w tym czasie są oni gdzieś w górach, a nie w Betlejem), oraz sceny, w których pasterze przychodzą pokłonić się Dzieciątku i znajdują się w samym Betlejem;

- szopka jako swoisty rodzaj dekoracji może także stać na stole w izbie w czasie całego przedstawienia i wskazywać na powyższe (np. słowacka sztuka Chodzenie z szopką w Boże Narodzenie).

Dekoracja tworzona ruchami aktorów; ruchy te wskazują miejsce akcji:

W rosyjskiej sztuce Łódka rozbójnicy: naśladują ruchami budowę i stwarzają wzrokowy obraz łodzi, w której potem siedzą i wiosłują; klaszcząc w ręce, tworzą słuchowy obraz uderzania wiosłem o wodę (plusk wody); specjalnym ruchem naśladują wyskakiwanie z łódki na brzeg - imitując brakujące na scenie dekoracje łódki i brzegu.

- dekoracja taka odpowiada dokładnie kształtowi sceny (najczęściej kolistemu), przed którą stoją widzowie (zarówno w izbie, jak i pod gołym niebem);

- scena w tej sztuce odpowiada określeniu: „Scena jest to miejsce akcji dramatycznej tak przedstawione, by widzowie mogli tę akcję dobrze odbierać.”.

W sztuce O drodze do Betlejem aktorzy grający pasterzy chodzeniem, a czasem jedynie stukaniem pasterskimi kijami sygnalizują zmianę miejsca akcji z pastwiska na Betlejem.

W teatrze ludowym (w przeciwieńskie do teatru antycznego i teatru francuskiego klasycyzmu) nie obowiązuje jedność miejsca. Miejsce akcji podczas spektaklu stale się zmienia. Brak malowanej czy rzeźbionej dekoracji na scenie umożliwia aktorom szybką zmianę miejsca akcji.

Dużą rolę odgrywa gestykulacja aktorów (umowne znaki aktorów są zrozumiałe dla widzów) oraz rekwizyty.

Niezbędne w sztuce rekwizyty, np. przybory do imitacji „procesu produkcji”:

- dawniej bardzo proste (np. za pomocą kijów i kołków imitowano krosna, na których tka się płótna, imitowane przez szmatki);

- odtwarzanie ma charakter dziecięcej zabawy: szybkie ruchy rąk, choć bardziej wyraziste i dokładniejsze niż w zabawie.

Funkcja słowa zastępującego dekorację:

- przy zmianie miejsca akcji ważną rolę pełnią słowa osób występujących (np. „Wyprowadź ją na rozstajne drogi i na oczach wszystkich zetnij jej głowę.”);

- niekiedy dekoracja jest opisana słowami postaci (np. „Ach, jaki tu pałac, różnobarwne przybranie, jak to wszystko pięknie błyszczy!...” - publiczności pozostaje wierzyć aktorowi na słowo i wraz z nim zachwycać się widokiem opisanym tylko jego słowami;

- brak dekoracji (poza słownym opisem) umożliwia np. prowadzenie akcji w miejscach odległych od siebie.

Całkowity brak dekoracji w teatrze ludowym, z wyjątkiem jej słownego opisu, jest bardzo silnie, strukturalnie związany z oznaczeniem artystycznej przestrzeni (miejsca) i artystycznego czasu w widowisku ludowym.

II. Czas artystyczny w folklorze - jaskrawo różni się od czasu astronomicznego.

(„Szybko baśń się opowiada, lecz nie szybko rzecz się składa.”)

Aby pokazać, że akcja rozgrywa się w ciągu długiego okresu astronomicznego (odtwarzając np. życie człowieka od narodzin do późnej starości), sztuka w teatrze dzieli się na akty, a każdy oddzielony jest od następnego przerwą, w czasie której mija jakoby długi czas astronomiczny. Oprócz tego zmiana w każdym akcie charakteryzacji występujących osób także wskazuje na to, że między poszczególnymi aktami minął długi czas astronomiczny.

Czas w teatrze ludowym:

- różny od astronomicznego;

- coś co zajmuje na scenie kilka minut może być określone przez aktorów jako okres kilku lat (np. w sztuce Car Maksymian syn cara zostaje odesłany na kilka minut do ciemnicy, a po powrocie car zwraca się słowami: „Posłuchaj, mój miły synu, siedziałeś cztery lata w ciemnicy…”).

MIEJSCE I CZAS W TEATRZE LUDOWYM SĄ TYLKO ZAZNACZONE, PODOBNIE JAK W EPOSIE. BOGACTWO AKCJI WCHŁANIA CZAS I MIEJSCE.

III. Groteska - jest typowa dla ludowego teatru.

- sceny tragiczne i błazeńskie często następują bezpośrednio po sobie lub rozgrywają się jednocześnie;

- groteska miesza przeciwieństwa, świadomie doprowadzając do jaskrawości przeciwieństw i działając samą tylko niezwykłością;

- podstawowa rzecz w grotesce to dążenie artysty do przeniesienia widza z jednej płaszczyzny na drugą, której widz zupełnie nie oczekiwał.

---