CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA PROCES
STANOWIENIA PRAWA
W pierwszej kolejności w omówieniu powyższego tematu chciałbym odwołać się do pojęcia sprawiedliwość, często bowiem stawia się pytanie, czy prawa i obowiązki społeczne są rozłożone sprawiedliwie.
Słowo to budzi powszechny szacunek, lecz tak naprawdę do końca nie wiadomo, co to słowo znaczy. W języku staropolskim w przykładach z Biblii, sprawiedliwy człowiek to taki, który postępuje zgodnie z nakazami religii czy prawa. Współcześnie natomiast zwrot ten ma węższe znaczenie i oznacza takiego człowieka, który każdemu świadczy to, co mu się należy według określonego prawa postępowania wobec ludzi o danego rodzaju cechach, czyli postępuje według określonych formuł sprawiedliwości.
Sprawiedliwość jak większość definicji posiada różne formuły. Posiadają one określone wady i zalety dla dobrego zorganizowania społeczeństwa i dla tego przyjmuje się za podstawę określania sprawiedliwego postępowania formułę złożoną, łączącą różne elementy różnych jednostronnych formuł. Taką formułę określa się mianem na przykład „sprawiedliwości społecznej”. To sprawia, że dyskusje nad tym, co jest postępowaniem sprawiedliwym, a co niesprawiedliwym, są bardzo złożone, ponieważ najpierw trzeba uzgodnić, jaką dokładnie przyjmuje się formułę sprawiedliwości, a dopiero potem, rozstrzygać, czy dane postępowanie jest zgodne z daną formułą.
Moje pokolenie przywiązuje dużą wagę do tego, czy w społeczeństwie, w którym żyjemy, ludzie traktowani są sprawiedliwie, a gdy się spotykają z niesprawiedliwością, skłonni są głosić, że staranie się o dobro innych i dobro społeczne nie ma sensu, bo „nie ma sprawiedliwości na tym świecie”. Jest to postawa być może zrozumiała, ale dyktowana młodzieńczym rozczarowaniem, że współcześnie nie dzieje się tak, jak być powinno.
Rozczarowanie to niekiedy jest przejawem niewiedzy, z tego, że istnieją czynniki i jak można je wykorzystać, by wpłynąć na proces stanowienia prawa i obawy przed tym, czy sami nie staną się ofiarami niesprawiedliwości, a także boją się walczyć o dobro swoje i dobro, które mogłoby wpłynąć na całe społeczeństwo. Sami jednak nie jesteśmy na tyle silni by utrzymać dobro i sprawiedliwość społeczną. Oddaliśmy więc władzę organom, które nas reprezentują na arenie międzynarodowej i wewnętrznie, by rządzili nami w imieniu sprawiedliwości.
Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy. Władza ta podzielona jest na trzy segmenty:
- ustawodawczy, sprawowany przez Sejm i Senat,
- wykonawczy, sprawowany przez Prezydenta RP i Radę Ministrów i
- sądowniczy, sprawowany przez Sądy i Trybunały.
Prawo powstaje w drodze podjęcia decyzji przez naszych przedstawicieli w Sejmie (najważniejszy twórca prawa w państwie), którzy uchwalają ustawy i uchwały, udział w tym procesie mają też Senat, Prezydent i Trybunał Konstytucyjny. Żadne akty prawotwórcze nie mogą być sprzeczne z Konstytucją, a także ustawami zwykłymi wydawanymi z upoważnienia Konstytucji. Jednak nawet najlepsze prawo, opracowane w sposób jasny i precyzyjny, odpowiadające poczuciu sprawiedliwości możliwie największej części obywateli naszego państwa, byłoby pozbawione doniosłości społecznej, gdyby ludzie go nie przestrzegali. Nietrudno zauważyć, że nie wszyscy przestrzegają prawa. Jedni uważają, iż nie muszą liczyć się z prawem, innym brak o prawie wiedzy.
Do strzeżenia, aby prawo było przestrzegane, powołane są specjalne organy. Nikt na własną rękę nie może orzekać, że ktoś inny złamał prawo, a tym bardziej samowolnie „przywracać sprawiedliwość”. Takie postępowanie otwierałoby pole do ciągłych utarczek i kłótni, być może nawet do wojny każdego przeciw wszystkim.
Wśród organów, których zadaniem jest strzeżenie prawa, na pierwszym miejscu jest sądownictwo powszechne, które powołane jest do orzekania w sprawach karnych, cywilnych, gospodarczych, z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, oraz rodzinnych, opiekuńczych i w stosunku do nieletnich.
Sędzia, to osoba, która kieruje pracami nad sprawami wniesionymi do sądu powszechnego. Osoba, która chce zostać sędzią musi spełniać określone kryteria, by zostać przyjętą na to stanowisko. Prawo chroni społeczeństwo przed możliwością zastraszenia sędziów groźbą utraty pracy, gdyby któryś z nich był z jakichś przyczyn niewygodny tym, którzy w danym momencie mają władzę polityczną.
Sędziowie są niezawiśli i podlegają jedynie ustawom, to znaczy przy podejmowaniu decyzji (orzekaniu), mają kierować się jedynie prawem.
Najsurowszym prawem, którym dysponują sądy jest Kodeks Postępowania Karnego, który wykorzystuje się w rażących przejawach nie stosowania się do ustanowionego prawa, które obowiązuje w państwie. Jest to ustawa regulująca zasady procesowe, właściwość organów ścigania i sądów oraz przebieg postępowania w sprawach karnych przed sądami powszechnymi, oraz wojskowymi. Postępowanie zwyczajne (proces karny) obejmuje postępowanie przygotowawcze (prowadzone przez Prokuraturę lub Policję), przed sądem I instancji i wykonawcze. Od orzeczenia I instancji stronom przysługują środki odwoławcze (apelacja lub zażalenie), rozpatrywane przez sąd II instancji (postępowanie odwoławcze). W określonych przypadkach stronom służy prawo wniesienia kasacji, którą rozpatruje Sąd Najwyższy.
Kodeks Postępowania Karnego uchwalony w 1997 wyróżnia ponadto postępowania szczególne: w sprawach z oskarżenia prywatnego, uproszczone, nakazowe oraz w sprawach o wykroczenia.
Ma przybliżyć polską procedurę karną do standardów międzynarodowych oraz przywrócić temu postępowaniu standardy demokratycznego państwa prawnego. Wprowadził nowe instytucje, których celem jest przyspieszenie postępowania przy poszanowaniu praw uczestników, np.: skazanie oskarżonego bez rozprawy (w sprawach o przestępstwo zagrożone karą nie wyższą niż 5 lat pozbawienia wolności), dobrowolne poddanie się oskarżonego karze na rozprawie (bez przeprowadzenia postępowania dowodowego w sprawach o przestępstwo zagrożone karą nie wyższą niż 8 lat pozbawienia wolności), postępowanie mediacyjne (przeprowadzane pomiędzy podejrzanym i pokrzywdzonym przez osobę godną zaufania). Niektóre przepisy mają rangę norm konstytucyjnych (np.: sądowa kontrola pozbawienia wolności, prawo do obrony, domniemanie niewinności, prawo do sądu i jawności rozprawy sądowej).
W prawie polskim zasadą jest to, że sądy orzekają kolegialnie, oznacza to, iż decyzje podejmuje więcej niż jedna osoba. Osobami, które niejako pomagają sędziemu w orzeczeniu winy lub niewinności oskarżonego podmiotu są ławnicy, powołani spośród członków społeczeństwa. Nie muszą one być sędziami, a nawet nie muszą posiadać wykształcenia prawniczego. Ich udział w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości ma zapewnić jego przybliżenie do życia społeczeństwa.
W ramach sądownictwa powszechnego, wyróżnić możemy trzy rodzaje sądów:
- Sądy rejonowe,
- Sądy wojewódzkie, oraz
- Sąd apelacyjny.
Poza strukturą sądów powszechnych pozostaje sądownictwo administracyjne, oraz sądownictwo wojskowe, powołane do sprawowania wymiaru sprawiedliwości karnej w silach zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.
Nadzór nad orzecznictwem wszystkich sądów sprawuje Sąd Najwyższy.
Najwyższy organ władzy sądowniczej w państwie. W Polsce Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad orzeczeniami wszystkich sądów; dzieli się na 4 izby: 1) Administracyjną, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych; 2) Cywilną; 3) Karną, oraz - 4) Wojskową.
Sędziowie i prezesi izb powoływani są przez Prezydenta; pierwszy prezes Sądu Najwyższego przez Sejm - na wniosek Prezydenta.
Odmiennymi organami powołanymi do strzeżenia prawa są prokuratorzy. Prokuratura złożona z wysoko wykwalifikowanych pracowników ma możliwość krytycznego ustosunkowania się do działalności sądów i - przez środki zaskarżenia - wpływania na ich orzecznictwo. Jej zadania nie sprowadzają się tylko do tego. Powołana jest także do strzeżenia praworządności, co realizuje przez dokonywanie kontroli pod kątem zgodności z prawem działalności poszczególnych organów państwowych czy gminnych. Nie znaczy to, że prokuratura jest w stosunku do nich jakąś władzą - dokonywanie kontroli nie jest równoznaczne z podejmowaniem decyzji za kogoś innego.
Szczególnego rodzaju sądem jest Trybunał Konstytucyjny, który powołany został do orzekania o zgodności ustaw z konstytucją, oraz o zgodności innych aktów prawotwórczych naczelnych, oraz centralnych organów państwowych z konstytucją i ustawami. W przypadku orzeczenia niezgodności z konstytucją sprawa podlega dalszemu rozpatrzeniu przez sejm, który w głosowaniu takim jak przy wprowadzeniu zmian do konstytucji może orzeczenie to oddalić. Natomiast orzeczenia Trybunału o niezgodności z konstytucją lub ustawami innych aktów prawotwórczych są wiążące.
Członkowie Trybunału powoływani są przez Sejm spośród najwybitniejszych pracowników. Są oni - podobnie jak sędziowie - niezawiśli, ale - inaczej od zwykłych sędziów - podlegają tylko konstytucji. To ograniczenie podległości jest zrozumiałe, jeśli zważyć, że orzekają także o zgodności ustaw z konstytucja.
Poza orzeczeniem o zgodności aktów prawotwórczych niższej rangi z aktami o randze wyższej Trybunał Konstytucyjny dokonuje także powszechnie obowiązującej wykładni prawa, to znaczy - wyjaśnia w sposób wiążący, tak, że każdy musi się temu podporządkować, jak należy rozumieć poszczególne przepisy. Ponadto Trybunał Konstytucyjny wyjaśnia wątpliwości, co do zgodności ze sobą aktów prawotwórczych, które powstały w toku wykonywania obowiązków przez sądy i administracje.
Niezwykle ważnym organem powołanym do strzeżenia prawa jest Najwyższa Izba Kontroli. Organ ten podporządkowany jest tylko i wyłącznie Sejmowi RP. W szczególności Najwyższa Izba Kontroli ma obowiązek informować Sejm o nieprawidłowościach działalności osób piastujących najwyższe stanowiska w administracji państwowej. Umożliwia to właściwą reakcję ze strony najwyższego organu państwa, jakim jest Sejm z odwołaniem tej osoby włącznie.
Kontroli tego organu podlegają wszystkie bez wyjątku organy administracji państwowej, począwszy od premiera na kierownikach wydziałów urzędów rejonowych kończąc, przedsiębiorstwa, zakłady, urzędy i instytucje państwowe. Ponadto upoważnienie do kontroli obejmuje spółdzielnie, oraz jednostki gospodarki nieuspołecznionej. Wyłączone są te uprawnienia w stosunku do rad gminnych, sądownictwa, oraz prokuratury. Oczywiście tym bardziej Najwyższa Izba Kontroli nie może dokonywać kontroli działalności Sejmu i to nie tylko dlatego, że mu podlega, ale też z tego powodu, że Sejm jako najwyższy organ władzy nie ma nad sobą organu wyższego.
Kontrola Najwyższej Izby Kontroli obejmuje działalność gospodarczą, finansową i organizacyjno - administracyjną wyżej określonych organów, przedsiębiorstw i instytucji. Dokonywana jest pod kątem zgodności działań podmiotów kontrolowanych z prawem, gospodarności, celowości i rzetelności. Inaczej zatem niż w przypadku kontroli prokuratorskiej chodzi tu nie tylko o samą zgodność z prawem, do którego strzeżenia jest przede wszystkim powołana prokuratura, ale także o gospodarcze skutki działalności, jako że w zgodzie z prawem można podejmować i takie decyzje, które przynoszą same straty.
Z różnych względów społeczeństwo może być niezadowolone z życia w państwie prawa, dlatego został powołany w Polsce urząd Rzecznika Praw Obywatelskich.
Zadaniem Rzecznika Praw Obywatelskich jest strzeżenie praw i wolności obywatelskich. Rzecznik powoływany jest przez Sejm i tylko przed nim odpowiada, jest również zobowiązany do corocznego przedkładania Sejmowi sprawozdania ze swej działalności. Rzecznik działa na wniosek obywateli lub organizacji społecznych, albo z własnej inicjatywy. W swojej działalności jest niezawisły i całkowicie niezależny od innych organów państwa. Jedynie Sejm może mu nakazać złożenie informacji o określonych sprawach czy też podjęcie określonych czynności. Jednakże i w tej sytuacji nikt nie może narzucić Rzecznikowi swojej woli. Treść informacji czy wyniki działalności zależne są jedynie od rozumienia prawa przez Rzecznika.
Innym równie ważnym organem państwa strzegącym prawa i egzekwowania jego przestrzegania jest, organ specjalny:
- Policja - od 1997 podlega Ministerstwu Spraw Wewnętrznych i Administracji; na czele komendant gł., podlegają mu komendanci wojewódzcy, rejonowi i komisariatów, powołana do ochrony bezpieczeństwa obywateli, oraz do utrzymania porządku publicznego, zorganizowana na sposób wojskowy; jako instytucja niezależna od władz sądowych, składa się z jednostek: kryminalnej, ruchu drogowego i prewencji, oddziałów prewencji i pododdziałów antyterrorystycznych, oraz specjalistycznych, w tym kolejowej, wodnej, lotniczej.
Literatura:
- J. Mikołajewicz, „Wiedza o życiu w społeczeństwie” - podręcznik dla szkół podstawowych i ponadpodstawowych, Warszawa - Poznań 1992, Wydawnictwo Naukowe PWN.
- F. Prusak i M. Sitarz, „Propedeutyka prawa” - zagadnienia podstawowe, Warszawa 2000, WSHP Warszawa.
- Encyklopedia Internautica - hasło: Policja
- Encyklopedia Internautica - hasło: Kodeks Postępowania Karnego
1