Aleksandra Maciarz - Trudne dzieciństwo i rodzicielstwo

1. DZIECKO Z NARUSZONĄ POTRZEBA PRZYWIĄZANIA

Potrzebę przywiązania ujmuje się za pierwotną, zakodowaną w organizmie, która jest warunkiem prawidłowego rozwoju. Behawioralne przejawy tej potrzeby manifestują się w miarę rozwoju dziecka, począwszy od dążenia do bliskości i bezpośredniego kontaktu fizycznego i emocjonalnego z rodzicem do interakcji i komunikowania się w ramach aktywności poznawczej i działaniowej.

Jej zaspokojenie jest źródłem kształtowania się pierwszej więzi międzyludzkiej, która stanowi podstawę zdolności do nawiązywania i utrzymywania więzi w różnych okresach życia

Zaspokojenie potrzeby wzbogaca i wzmacnia system więzi emocjonalnych w rodzinie, czyniąc ją bardziej spójnym i trwałym mikrośrodowiskiem. Najczęściej naruszenie potrzeby następuje z winy rodziców, a tylko w niektórych przypadkach spowodowane jest czynnikami losowymi.

Podatność dzieci jest cechą indywidualną, zależną od wieku dziecka, czasu trwania braku zaspokojenia potrzeby.

Naruszenie potrzeby przywiązania może mieć różną postać. Stosunkowo często we współczesnych rodzinach występują dwie postacie tego zjawiska, które mają wysoce zróżnicowany obraz. Są to:

1. Niezadowalające, zbyt słabe zaspokojenie dziecku jego potrzeby: najczęściej występuje w rodzinach, w których na różnym tle dochodzi do osłabienia bądź zaburzenia całego systemu więzi emocjonalnych, są to rodziny żyjące w wew. konfliktach, często dotknięte patologią, rodziny w stanie rozbicia lub rodziny charakteryzujące się spokojną atmosferą współżycia, ale panuje w nich chłód emocjonalny, obojętność i oschłość w relacjach. Brak jest wzajemnego zainteresowania, spolegliwości i spontanicznego okazywania uczuć oraz pomocy.

Niezaspokojenie potrzeby może być spowodowane tylko przez matkę, która, będąc niedojrzała do macierzyństwa, odtrąca dziecko lub nie jest czuła w stosunku do niego, rzadko podejmuje kontakt fizyczny i emocjonalny, ogranicza się do czynności obsługowych, jest niewrażliwa na sygnały, ignoruje i pozostawia dziecko samo, często reaguje gniewem, narażając dziecko na przeżycia stresowe

zdaniem niektórych krzywdzenie emocjonalne dziecka przyczynia się do wystąpienia tzw. zespołu nieograniczonego zaburzenia wzrostu, który przejawia się opóźnieniem przyrostu wagi i wzrostu, zaburzeniami w jedzeniu, w kontroli kału i moczu, samopoczucia w równowadze nerwowej i społecznym zachowaniu się, dziecko bywa lękliwe, nadpobudliwe, skłonne do agresji lub ospałe, smutne i przygnębione

tzw. sieroctwo duchowe (psychiczne) - dziecko pozostaje pod opieką rodziców, którzy niezadowalająco zaspokajają potrzebę psychiczną, cechuje się brakiem akceptacji emocjonalnej w rodzinie, zainteresowania dzieckiem i rozumienia przez rodziców

2. Okresowe pozbawienie dziecka możliwości zaspokajania potrzeby przywiązania: najczęściej występuje nagle, w wyniku zdarzeń losowych bądź zawinionych przez rodziców, które stają się przyczyną umieszczenia dziecka w instytucji opieki całkowitej, szpitalu lub pod opieka osób zaniedbujących jego potrzeby emocjonalne, dziecko narażone jest na epizodyczna bądź trwałą chorobę sierocą, skutki mogą ujawniać się w następnych fazach życia w różnych sferach osobowości

Obraz choroby sierocej:

1. faza protestu: dziecko ogarnięte lękiem wywołanym utratą matki ustawicznie krzyczy i płacze, odrzuca kontakt z opiekunką, wyrywa się, ucieka, jest agresywne, nie eksploruje otoczenia, traci apetyt, opiera się w czasie karmienia, mogą pojawić się zaburzenia snu, wymioty

2. faza rozpaczy: reakcja słabnie, ale dziecko nadal popłakuje, ma zaburzenia łaknienia, jest apatyczne, smutne, utrzymuje się lęk, obniża się odporność na infekcje i wirusy, nasilają się zaburzenia snu, układu pokarmowego i wydalniczego, pojawiają się moczenia nocne i przejawy pogorszenia stanu fizycznego, pojawiają się automatyzmy ruchowe

3. faza zobojętnienia (wyobcowania): dziecko uspokaja się, wycisza, przestaje płakać, nie przejawia oporu wobec opiekunki i biernie poddaje się zabiegom pielęgnacyjnym, wykonuje polecenia , aczkolwiek dziecko jest bierne, apatyczne, nie przejawia aktywności w kontaktach społecznych, ma uboga mimikę, nie wyraża uczuć, ma słabe reakcje na uczucia kierowane do niego, nasilają się stereotypie, pojawia się tzw. „sufitowanie”

najbardziej ostry przebieg występuje u dzieci w drugiej połowie fazy niemowlęcia

Skutki:

- zagrożona sfera emocjonalna przez co może zaburzać układ endokrynologiczny, obniżać bariery odpornościowe jego organizmu oraz opóźniać jego rozwój i powodować różne schorzenia.

- psychopatyczne rysy osobowości w późniejszym wieku: mała zdolność do nawiązywania i podtrzymywania więzi emocjonalne, głód uczuć, ale z drugiej strony nie potrafią pielęgnować związku, niezdolność do syntonii z innymi osobami, nie uwzględniają potrzeb, pragnień innych, nie odczytują stanów emocjonalnych, postępują egocentrycznie, obce są prospołeczne zachowania i poświęcania się dla innych

Doświadczenia dziecka we wczesnym dzieciństwie doznawane w ramach więzi z rodzicami czy opiekunami, wzbogacone i modyfikowane w następnych okresach rozwoju w ramach więzi z innymi osobami kształtują u niego model reakcji społecznych, a tym samym z jego zdolnością do ekspresji emocji w życiu dorosłym.

Osoba, u której ukształtował się unikający styl przywiązania nie potrafi nawiązać spontanicznie kontaktu i więzi z drugą osobą i uruchamia różne mechanizmy obronne

Naruszenie potrzeby przywiązania może utrwalać różne mechanizmy obronne w postaci: unikania bliskiego kontaktu, lęku przed pogłębionym emocjonalnie kontaktem, odporność emocjonalnej na utratę bliskiego kontaktu.

• niemożność osiągnięcia w okresie dorosłości pełnej satysfakcji z bliskiego kontaktu z druga osobą

• trudności adaptacyjne

• obojętność, unikanie, odrzucenie bliskości fizycznej z rodzicem i pieszczot z ich strony

• nerwowe reakcje na słowne okazywanie uczucia

• lepkość fizyczna, emocjonalna

• nieposłuszeństwo, opór wobec przestrzegania rytmu życia rodziny, włączania się w niektóre sytuacje, obowiązki, obrzędy

• celowe szokowanie rodziców niewłaściwym zachowaniem

• ucieczki bez celu i bez uzasadnionej przyczyny, motywowane zakodowanym w psychice dziecka lękiem przed nietrwałością rodzącej się więzi i cierpieniem, jakie może ono doznać, gdy tę więź utraci

Adopcja

Wskazane jest, by dziecko jak najszybciej po doznaniu osierocenia było objęte opieką rodzinną i by rodzice podejmujący się tej opieki nad dzieckiem potrafili wykazać w dostatecznie długim czasie cierpliwość w oczekiwaniu na jego odrodzenie się emocjonalne. Dziecko stale musi doświadczać od nowych rodziców troskliwości i uczucia bezpieczeństwa. Nieprawidłowe zachowania powinny być traktowane z pewną pobłażliwością i bez karania. Rodzice musza panować nad impulsami. Odzyskanie przywiązania może być procesem powolnym i wymagającym długiego czasu wspólnego przebywania z dzieckiem. Dziecko w tym okresie jest wrażliwe na nowe zagrożenia mogące naruszyć jego potrzebę przywiązania i zniweczyć osiągnięta poprawę.

2. DZIECKO KRZYWDZONE W RODZINIE PRZEMOCĄ SEKSUALNĄ

Wykorzystywanie seksualne dziecka to włączenie dziecka w aktywność seksualną, której nie jest ono w stanie w pełni zrozumieć i udzielić na nią świadomej zgody i/lub do której z pewnością nie dojrzało rozwojowo i nie może zgodzić się w ważny prawnie sposób i/lub która jest niezgodna z normami prawnymi lub obyczajami danego społeczeństwa. Z wykorzystaniem seksualnym mamy do czynienia w sytuacji, gdy taka aktywność wystąpi pomiędzy dzieckiem a dorosłym lub dzieckiem a innym dzieckiem; ponadto jeśli te osoby ze względu na wiek bądź stopień rozwoju pozostają w relacji opieki, zależności, władzy. Celem takiej aktywności jest zaspokojenie potrzeb innej osoby. Aktywność taka może dotyczyć:
a) namawiania lub zmuszania dziecka do angażowania się w czynności seksualne;
b) wykorzystywania dziecka do prostytucji lub innych prawnie zakazanych praktyk o charakterze seksualnym;
c) wykorzystywania dziecka do produkcji materiałów lub przedstawień o charakterze pornograficznym.

Jest ujmowane w kategorii zjawisk, których istotę stanowi przemoc między dwojgiem ludzi tj. sprawca i ofiara. Przemoc dokonywana jest na dziecku, które nie ukończyło 15 roku życia, przez osobę dorosłą lub przez inne dziecko zwykle starsze od niego.

W świetle prawa kazirodztwo dotyczy rodziców naturalnych i adopcyjnych. Jednak w praktyce psychologicznej kazirodztwo ujmowane jest znacznie szerzej. Stosuje się je w odniesieniu do sytuacji wykorzystywania seksualnego przez osoby z nim spokrewnione, jak i przez osoby pełniące opiekę rodzicielską, z którymi jest ono związane emocjonalnie.

Wykorzystanie seksualne może odbywać się jego środowisku rodzinnym lub poza rodziną. Najczęściej dziecko wykorzystywane jest przez osoby niespokrewnione z nim, obce. Są to tzw. dewianci - osoby o zaburzonych preferencjach seksualnych. Literatura naukowa stosuje w celu ich określenia dwa terminy: dewiacje seksualne i parafinie. Jedną z rodzajów parafii jest pedofilia rozumiana jako skłonność do aktywności seksualnej z dzieckiem w wieku przed pokwitaniem, występująca u osoby powyżej 16 roku życia, starszej o co najmniej 5 lat od ofiary(ICD-10).

Wielu pedofilów nie ujawnia swoich skłonności w stosunku do własnych dzieci. Przyczyna może tkwić w lęku przed ujawnieniem się dewiacji wśród najbliższych lub postrzeganie własnego potomstwa w kategoriach nietykalnego tabu.

Typy przemocy seksualnej:

1. psychiczne molestowanie dziecka (bez kontaktu fizycznego) obrazami i treściami o charakterze erotyczno-seksualnym, ekspozycją nagiego ciała i czynności seksualnych

2. pobudzanie erotyczne siebie i dziecka intensywnymi pieszczotami ciała dziecka

3. zachęcanie lub zmuszanie dziecka do bawienia się genitaliami sprawcy, pieszczenia ich, ssania i do innych czynności pobudzających sprawcę np. pieszczenia, drażnienia

4. doprowadzanie się do orgazmu pieszczotami ciała dziecka i szczytowania na jego ciele

5. penetracja seksualna z zastosowaniem różnych form przemocy i dewiacyjnych zachowań

6. wielokrotne wykorzystywanie seksualne dziecka w długim okresie z zastosowaniem psychotechnik i/lub przemocy fizycznej zabezpieczającej nieujawnieni przez niego otoczeniu doznawanej przemocy

Motywacja sprawy do wykorzystywania seksualnego:

Molestowanie seksualne objęte jest karą pozbawienia wolności od 2 do 12 la, której podlega zarówno sprawca jak i doprowadzający ofiarę do poddania się tym czynnością lub ich wykonania, ale także sprawca, który w celu zaspokojenia seksualnego prezentuje małoletniemu poniżej 15 lat wykonanie czynności seksualnych.

Przyczyny przemocy seksualnej:

- przyznanie rodzinie prawa do dużej autonomii sprzyja jej tendencji do społecznego izolowania się , jest to czynnik ryzyka, bo rodzina utrudnia najbliższemu otoczeniu kontrolę nad sobą, osłabia u swoich członków potrzebę korzystania z porad i pomocy społecznej, wygasza swoje więzi społeczne

- najczęściej sprawcami przemocy są mężczyźni, co jest spowodowane większą ekspansją seksualną

- zjawiska patologii

- zaburzenia współżycia seksualnego rodziców dziecka (np. oziębłość i pasywność, nieobecność żony, niesatysfakcjonujące relacje seksualne)

Wszystkie te czynniki stanowią jedynie podatny grunt, okoliczności i warunki sprzyjające ku temu, aby ta przemoc była podjęta.

Na skutki krzywdzenia seksualnego maja wpływ:

• typ i forma krzywdzenia

• wiek i poziom rozwoju dziecka

• czas i częstotliwość trwania

• relacje między dzieckiem a sprawcą

• reakcja otoczenia na fakt ujawnienia przez dziecko doświadczeń krzywdzenia

• wsparcie otrzymane przez dziecko po doświadczeniach krzywdzenia

Bezpośrednie konsekwencje:

- stres pourazowy

- seksualizacja świadomości i zachowań dziecka

PTSD (Posttraumatic Stress Disorder=Zespół stresu pourazowego) - Kryteria rozpoznawania.

Do rozwoju stresu przyczyniają się trzy czynniki:

- na ile poważny był doznany uraz

- na ile poważnie przeżyli to rodzice

- ile czasu minęło od traumatycznego zdarzenia

Długotrwale skutki wykorzystania seksualnego:

- stany lękowe

- reakcje depresyjne

- poczucie małej wartości

- podejrzliwość i brak zaufania do innych osób

- zaburzenia zachowania, jak: agresywność, nadpobudliwość, napady złości, uwodzicielskie zachowanie się

- zaburzenia snu, łaknienia

- odczuwanie bólu głowy i brzucha

- erotyzacja przejawiająca się w słownictwie dziecka, w twórczości

- patologiczna masturbacja

- prowokujące zachowania seksualne wobec dorosłych i rówieśników

Dziewczęta - ofiary przemocy wcześnie podejmują ryzykowne zachowania seksualne. Ponadto prowadzi to do rozwiązłości seksualnej i zawodowej prostytucji.

W rodzinie łatwiej dochodzi do patologii współżycia niż w innych mikrośrodowiskach, gdyż wyróżnia się ona większą spójnością, zamknięciem przed otoczeniem i jego kontrolą oraz wzajemną kontrolą jej członków. Utrudnia to autonomiczne podejmowanie decyzji, przeciwstawianie się jednostkom autorytarnym w rodzinie, kreowanie własnego stylu itd.

Rodzina powinna być na tyle spójna, by nie ograniczała swoim członkom autonomicznego funkcjonowania w niej samej i innych środowiskach.

Podatność rodziny na przemoc seksualną zwiększa się w wyniku lansowanego współcześnie naturyzmu i swobody erotycznych zachowań. Środowisko rodzinne powinno chronić dziecko przed tym wszystkim, czego jeszcze nie jest w stanie zrozumieć i do czego nie jest dojrzałe, i kształtować u niego takie zachowania kulturowe, które będą zabezpieczać je przed patologicznymi reakcjami innych osób.

Kobiety muszą być czujne i reagować na zachowania mężczyzn, które zawierają elementy erotyczne!

3. DZIECKO Z NADPOBUDLIWOŚCIĄ RUCHOWĄ

ADHD - Attention Deficyt HiperKinetic Disorder

DSM - IV

Przyczyny:

ADHD ujawnia się w sytuacjach, gdy wiele bodźców naraz dociera do mózgu dziecka i musi ono szybko podejmować decyzję i wykonać zadanie wymagające koncentracji i uwagi, wytrzymałości i staranności.

Funkcje mózgu są słabe i niestabilne.

u podłoża leży deficyt samokontroli w postaci osłabionej zdolności mózgu do hamowania oraz zaburzania analizy i syntezy bodźców

uwarunkowanie genetyczne: częściej występuje u bliźniąt jednojajowych i następnym pokoleniu

napięcia emocjonalne w rodzinie, konflikty i przemoc mogą nasilać objawy nadpobudliwości

nieprawidłowe przetwarzanie informacji przez komórki nerwowe w płatach czołowych, ciemieniowych i skroniowych mózgu

zmniejszenie objętości móżdżku i mózgu o 3-4% (kora płatów czołowych, jąder podkorowych i móżdżku)

Zaburzona jest równowaga między dwoma podstawowymi neuroprzekaźnikami, tj. noradrenaliną i dopomina, które przekazują informację między komórkami. Dopomina pozwala selekcjonować i przetwarzać informację. Jej niedobór sprawia, że dziecko ma nadmierny odruch orientacyjny, reaguje jednakowo na wszystkie bodźce, ma rozproszoną uwagę. Noradrenalina odpowiedzialna jest za szybkie rozpoznawanie bodźca, który może stanowić zagrożenie i stwarza konieczność mobilizacji do określonego zachowania się. Niedobór powoduje obniżenie gotowości organizmu do kontroli i regulacji zachowania w sytuacji zagrożenia, niedocenianie zagrożeń. Nadmiar zaś wywołuje stan pobudzenia i ruchliwości, osłabienie kontroli emocji.

pewną rolę odgrywa serotonina, która odpowiada za regulację naszego nastroju, warunkuje kontrolę zachowań, prawidłowy sen, pozytywne myślenie, pamięć o obowiązkach, terminach i obietnicach

badacze podkreślają także gorsze funkcjonowanie płatów czołowych, gdzie zachodzi synteza informacji sensorycznych i poznawczych.

podłoże pozagenetyczne: nadużywanie leków, alkoholu, narkotyków, nikotyny w okresie płodowym

częściej występuje w niższych warstwach społecznych

Dziecko ma trudności w:

• w przystosowaniu się do otoczenia i przestrzeganiu obowiązujących w nim zasad ładu porządku, kolejności biegu zdarzeń

TYPY:

1. Przewaga deficyt koncentracji uwagi:

- występuje częściej u dziewcząt, znacznie trudniej się go rozpoznaje, dziecko nie zaburza zajęć

- spokojne na lekcji, nie biega, nie hałasuje, nie jest nadmiernie ekspansywne ruchowo

- nie potrafi wypracować i doprowadzić zadania do końca, łatwo je przerywa, dziecko jest niestaranne i nieuważne, łatwo wyłącza się psychicznie z lekcji, nie wie o czym mówi nauczyciel, nie pamiętają jego poleceń,

- lekcje odrabiają niestarannie, wypracowania są chaotyczne, niedokończone zdania i liter, pominięte słowa

- wypowiedzi cechuje brak planu i ładu

- dziecko postrzegane jako mało zdolne, leniwe i niestaranne

2) Przewaga nadruchliwości

- występuje częściej u chłopców, zauważyć można w pierwszych latach dużą ruchliwość i impulsywność

- dziecko ciągle w ruchu, nie potrafi usiedzieć w miejscu, wykonuje wiele niecelowych ruchów, zakłóca spokój, przeszkadza innym, często potrąca, przewraca i niszczy przedmioty, robi bałagan

- dziecko jest niecierpliwe, nie przestrzega zasad, nie umie czekać na swoją kolej, łamie zasady

- szybko się nudzi, wstaje bez powodu, zgłaszając się do odpowiedzi gwałtownie wstaje i macha, podbiega do nauczyciela

- odpowiednio zmotywowane odrabia lekcje, ale jest niestaranne, ma pomazane zeszyty

- zmuszone do siedzenia wykonuje drobne ruchy, bywa, że niszczy przedmioty

- dziecko ma kłopoty przystosowawcze, gwałtownie reaguje na sytuacje w grupie rówieśniczej, łatwo popada w konflikty, bywa, że przejawia skłonność do agresji

3) Mieszany

- charakteryzuje się występowaniem u dziecka wszystkich objawów

- najczęściej, ale jest zależny od wieku dziecka, początkowo wyraźniejsza jest nadruchliwość

- dziecko łamie zasady, zaburza tok lekcji, utrudnia jej prowadzenie

Jak pomóc?

Konieczne jest wprowadzenie celowych zmian, specjalnych zabiegów i zasad we wszystkich kręgach środowiskowych, w których uczestniczy dziecko i włączenie terapeutyczne wszystkich osób pozostających w kontakcie z dzieckiem i współdziałających z nim.

Zasady:

1. Wprowadzenie ładu, porządku i stałości w przestrzeni materialnej domu rodzinnego i wyznaczenie w nim pewnych granic poprzez:

- eliminację zbędnych bodźców, zmienności i chaosu

- wprowadzenie stałego zagospodarowania przestrzeni i wyznaczenie w nim miejsc do uprawniania przez dziecko różnych rodzajów aktywności; stosujemy proste i tylko niezbędne meble, ubogi zasób przedmiotów niezbędnych do nauki czy zabawy; przedmioty mało używane chowamy, miejsce do nauki bez elementów dekoracyjnych, miejsce do zabawy i zabawki oddalone od miejsca do nauki; przestrzeń pokoju w spokojnej tonacji

2) Wyciszenie otoczenia dziecka, ograniczenie dopływu bodźców słuchowych poprzez:

- przydzielenie pokoju z oknem od najbardziej cichej strony

- wyciszenie radia i telewizora, zwłaszcza gdy dziecko się uczy

- wyeliminowanie innych urządzeń wydających dźwięki

- unikanie przez domowników głośnej dyskusji czy kłótni wtedy gdy dziecko jest w domu, usunięcie z życia rodziny hałaśliwych spotkań towarzyskich i obrzędów

3) Uregulowanie trybu życia dziecka poprzez:

- stosowanie stałych godzin snu, porannego stawania, jedzenia posiłków, odrabiania lekcji, zabawy, odchylenie można stosować tylko z powodu wyjątkowych zdarzeń czy sytuacji

- wprowadzenie stałych rytuałów zachowania się, jak nakrywanie do stołu, sprzątanie, składanie itd.

4) Spokojne, wyraźne wypowiadanie się i stanowcze wydawanie poleceń i przypominanie o obowiązkach

- można zapisać na kartce

5) Stosowanie kilkuetapowego wykonywania przez dziecko prac i zadań wymagających koncentracji uwagi w czasie zbyt długim dla niego

- stosowanie przerw, w których dziecko może wykonać dowolną czynność

6) Częściej chwalimy i nagradzamy niż ganimy i karcimy

- pochwały za konkretną czynność

- pochwały motywują i obniżają pobudliwość

Jak pracować w szkole?

- umieszczenie ucznia w mało licznej klasie (max.20 osób), w których nie ma uczniów z wyraźną nadpobudliwością

- usadzenie ucznia w pierwszej ławce, najlepiej samodzielnie

- obserwacja i kontrola ucznia, dyskretna

- nauczyciel musi być zrównoważony, stanowczy, spokojny i życzliwy

- zachowanie stałości, ładu i zasad podczas lekcji, kryteria oceny pracy

- uczeń nie może być gwałtownie wzywany do tablicy, skłanianie do zastanowienia się nad błędną odpowiedzią

- umożliwcie jakiejkolwiek formy ruchu podczas lekcji (wyjście na korytarz, ćwiczenia śródlekcyjne dla wszystkich)

- rozmowy z rówieśnikami, aby zrozumieli specyfikę funkcjonowania ucznia z ADHD

Leki:

Odpowiednio stosowane i dobrane łagodzą objawy ADHD i ułatwiają dziecku opanowanie swojej ruchliwości, koncentrację na zadaniu, przestrzeganie zagrożeń oraz opanowanie reakcji impulsywnych

4. DZIECKO Z TRUDNOŚCIAMI W UCZENIU SIĘ

Realizacja zasady indywidualizacji w szkole jest utrudniona przez:

- masowość edukacji szkolnej

- standardowość programów nauczania

- priorytet w edukacji wysokich wyników nauczania

Niedomagania:

- niedostosowanie materialnych i organizacyjnych warunków edukacji szkolnej do zróżnicowanych potrzeb rozwojowych i zdrowotnych uczniów

- niedostosowanie programów nauczania do zróżnicowanych możliwości percepcyjno-intelektualnych uczniów

- niedostatek stosowania w nauczaniu specjalnych metod i środków uwzględniających specyfikę trudności w nauce uczniów

- niedostatek pomocy terapeutycznej w szkole dla uczniów z różnymi zaburzeniami zdrowia i rozwoju

- niezadowalające stosowanie zasady indywidualizacji w różnych wymiarach życia wewnętrznego i procesu edukacji w szkole

Biorąc pod uwagę przyczyny trudności uczniów w uczeniu się tkwiące poza szkoła, wyróżnia się:

1. Specyficzne trudności - spowodowane zaburzeniem procesów i funkcji psychicznych, inteligencja jest w normie, mogą uczyć się w szkole publicznej bądź terapeutycznej, zalicza się tutaj dysleksję, dyskalkulię, z którymi często występuje nietypowa lewostronna bądź zaburzona lateralizacja

2. Niespecyficzne trudności -

• spowodowane niekorzystnymi czynnikami związanymi z ich zdrowiem, rozwojem oraz środowiskiem opiekuńczo-wychowawczym, jest tutaj duża grupa dzieci, których inteligencja jest poniżej przeciętnej (70-84), część dzieci to dzieci, których układ nerwowy był narażony w okresie płodowym na czynniki patogenne, występowały też schorzenia infekcyjne.

• Dzieci z opóźnionym rozwojem psychoruchowym, których poziom obniżony jest o rok lub półtora., dziecko zaczyna naukę nie osiągnąwszy dojrzałości szkolnej, przyczyn jest kilka, ale najczęściej to:

- niski poziom kulturowy środowiska rodzinnego i nieuczęszczanie dziecka do przedszkola

- patogenne zaburzenia środowiska rodzinnego narażające dziecko na drastyczne zaniedbania opiekuńczo-wychowawcze

- wczesne sieroctwo dziecka i wychowywanie się w instytucji opiekuńczej niezadowalająco zaspokajającej jego potrzeby psychoemocjonalne

- przewlekłe choroby i zespoły zaburzeń rozwojowych wpływające niekorzystnie na rozwój psychoruchowy dziecka oraz stosowana w procesie jego leczenia hospitalizacja, zabiegi, unieruchomienia itd.

Podstawą programu pracy kompensacyjno-wyrównawczej powinna być diagnoza opisująca poziom rozwoju sfer psychicznych, mowy i procesów percepcyjno-ruchowych

Dysleksja jest zespołem specyficznych zaburzeń procesów, które odgrywają podstawową rolę w uczeniu się pisania i czytania.

„dysleksja jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego. Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów są zazwyczaj niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych; trudności te nie są czynnikiem ogólnego zaburzenia rozwoju, ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej; często oprócz trudności w opanowaniu sprawności w zakresie czynności pisania i poprawnej pisowni” - Towarzystwo Dysleksji im. Ortona (USA)

A więc dysleksja:

* jest uwarunkowana organicznie

* nie można jej utożsamiać z zaburzeniami sensorycznymi

* nie jest związana z ogólnym zaburzeniem rozwoju psychoruchowego, występuje u osób pełnosprawnych intelektualnie

Typy dysleksji:

 dysleksja typu wzrokowo-przestrzennego -spowodowana zaburzeniami spostrzegania, pamięci wzrokowej oraz spostrzegania przestrzeni, kierunków, orientacji przestrzennej

 dysleksja typu słuchowo-językowego - spowodowana zaburzeniami percepcji i pamięci słuchowej, zaburzenia w językowym odtwarzaniu usłyszanych wyrazów i ciągów zdań i wyrazów,

 mieszany typ dysleksji - zaburzenia słuchowo-językowe oraz zaburzenia wzrokowo-przestrzenne

 dysleksja typu integracyjnego - spowodowana zaburzeniami wzrokowo-przestrzennymi i motorycznymi lub słuchowo-językowymi i motorycznymi czy dotykowo-kinestetycznymi i motorycznymi.

Wyróżnia się także rodzaje dysleksji, zależne od objawów:

• dysleksja - specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu przejawiające się trudnościami spowodowanymi zaburzeniem analizy i syntezy słuchowo-wzrokowej

• dysortografia - trudności w pisaniu, przejawiające się popełnianiem różnego typu błędów, w tym ortograficznych,

• dysgrafia - zniekształcenia strony graficznej pisma, zaburzenia kierunkowe pisania

Symptomy mogą pojawić się już w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym w postaci zaburzeń rozwoju motorycznego ( opóźniony rozwój, brak raczkowania, obniżony tonus mięśni) i językowego (opóźniona mowa, nieprawidłowości fonologiczne i neologizmy)

O ryzyku dysleksji można opiniować już w starszym wieku przedszkolnym, a także w klasie zerowej. Ważne jest rozpoznanie w wywiadzie z matką wczesnych faz ontogenezy dziecka, w których mogło dojść do urazów i dysfunkcji mózgu. Ważna jest obserwacja efektów terapii.

Wczesne symptomy opóźnień i zaburzeń rozwojowych ryzyka dysleksji u dzieci:

1. Zabawy ruchowe: dzieci są mniej sprawne ruchowo, zwłaszcza w zakresie ruchów koordynacji i płynności, np. skakanie, stanie na jednej nodze, chodzenie po linii, jazda na hulajnodze, rowerku itd., mniej sprawne gimnastycznie, często mylą polecenia, długo utrzymuje się oburęczność i obniżona orientacja w kierunkach i schemacie ciała

2. Zabawy manipulacyjno konstrukcyjne: niska sprawność rąk i gorsza koordynacja wzrokowo-manualna, niechętnie podejmują i wykonują czynności - zapinanie guzików, układanie mozaiki, wycinanie nożyczkami wzoru, nalewanie, przelewanie płyny, zawiązywanie kokardek, składanie elementów itd., niechętne zabawom konstrukcyjnym, mają trudności w budowaniu wg wzoru, nie lubią puzzli i klocków lego

3. Gry i zabawy dydaktyczne: problem z prawidłowym ułożeniem loteryjek i historyjek obrazkowych, nie zauważają różnic między obrazkami, mylą słuchowo głoski (sz, s, cz, z)

4. Czynności samoobsługowe: dzieci mają obniżony poziom samodzielności w : składnie, ubieranie się, zapinanie, zawiązywanie, mycie się, posługiwanie sztućcami itd.

5. Twórczość plastyczna: niższy poziom od rówieśników, źle gospodarują przestrzenia papieru, uboga kolorystyka, uproszczony schemat, zaginanie, plamienie obrazków, zmieniają kształty, gubią elementy rysunku

6. Ćwiczenia przygotowujące do czytania: przestawiają sylaby, mylą głoski fonetycznie podobne, mają trudności z słuchową analizą głoskową i sylabową wyrazu, gorzej zapamiętują nazwy, wierszyki, teksty piosenek oraz sekwencje nazw, męczy je czytanie i robią to niechętnie

7. Ćwiczenia przygotowujące do pisania: źle odtwarzają i kontynuują szlaczki, zniekształcają elementy, zmieniają kolejność, opuszczają elementy, zostawiają puste linie, piszą szlaczek od lewej do prawej, wprowadzają własne elementy, różne wielkości stosują

8. Uczenie się czytania. Dzieci te:

- przekręcają wyrazy

- niewiernie percypują słuchowo czytane głośno sylaby, nie potrafią dokonywać ich syntezy słuchowej zwłaszcza gdy czytają literując wyraz

- mylą krótkie wyrazy podobnie graficznie lub odwracają je czytają od końca

- mylą litery graficznie podobne, ale różnie ułożone wobec osi pionowej lub poziomej

- mylą litery różniące się niewielkimi elementami

- pomijają linie tekstu, gubią miejsca, w których czytają

- pomijają interpunkcję

- mają trudności w dzieleniu wyrazów na sylaby i łączeniu ich w dłuższe wyrazy

- męczy ich czytanie, mogą mieć bóle głowy, pieczenie oczu, łzawienie

Jak pomagać?

1. stosować różne sposoby zachęcania dziecka do zabaw, których unika i w których przejawia opóźnienia i trudności

2. włączać się w zabawy indywidualne dziecka w celu udzielenia mu cząstkowej pomocy w pokonywaniu trudności i zachęcenia go do kontynuacji

3. dostarczać dziecku do tych zabaw i zajęć atrakcyjny materiał

4. stosować zasadę stopniowania trudności

5. włączać dziecko w małe grupy rówieśnicze

6. wprowadzać zajęcia manualne

7. śpiewać piosenki i zachęcać do wspólnego śpiewania

8. często czytać książeczki, oglądać ilustrację i rozmawiać na ich temat

Formy pomocy:

1. zajęcia pozalekcyjne w zespole korekcyjno-kompensacyjnym prowadzone przez nauczyciela-terapeutę

2. zajęcia indywidualne w poradniach prowadzone dla dzieci z wysoko nasilonymi i nałożonymi zaburzeniami oraz z nerwicowymi reakcjami na trudności w nauce

3. uczęszczanie do klasy terapeutycznej, w której proces nauczania nastawiony jest na wspomaganie rozwoju i korygowanie zaburzeń

Dyskalkulia - zaburzenie zdolności matematycznych

Wczesne symptomy. Zaburzona lub opóźniona:

- orientacja w schemacie ciała i w kierunkach orientacji przestrzennej

- orientacja w wielkości, odległości, kolejności obiektów umiejętność ich porządkowania wg kolejności, kształtu , liczebności

- orientacja w czasie, porach roku, dnia, umiejętność odczytywania czasu z zegara

- umiejętność przeliczania przedmiotów

- umiejętność posługiwania się liczmanami w prostych operacjach dodawania i odejmowania

Dziecko ma trudności w :

• porównywaniu wielkości i ilości obiektów i zbiorów

• nie potrafi dokonywać operacji matematycznych na liczmanach i grafach, ale sprawnie opanowuje umiejętność dokonywania podstawowych obliczeń w pamięci

• nieprawidłowe przepisywanie i odczytywanie liczb, cyfr i działań matematycznych,

• złe odtwarzanie i rozpoznawanie figur

• błędy w przepisywaniu, gubi liczby i zera, dopisuje zera

• nieprawidłowo przepisuje działania i dokonuje obliczeń

Dojrzałość do uczenia się matematyki wg Gruszczyk - Kolczyńskiej:

1.Dziecięce liczenie:

• Sprawne liczenie i rozróżnianie błędnego liczenia od poprawnego.

• Umiejętności wyznaczania wyniku dodawania i odejmowania w zakresie 10 w pamięci lub na palcach

2.Operacyjne rozumowanie na poziomie konkretnym w zakresie:

• Uznawania stałości ilości nieciągłych (zdolność do wnioskowania o równoliczności mimo obserwowanych zmian w układzie elementów porównywanych zbiorów);

• Wyznaczania konsekwentnych serii ( zdolność do ujmowania każdego z porządkowany jako mniejszego od nieuporządkowanych elementów i jednocześnie jako największego w zbiorze już uporządkowanym).

3.Zdolność do odrywania się od konkretów i posługiwanie się reprezentacjami symbolicznymi w zakresie:

• Pojęć liczbowych ( aspekt językowo-symboliczny);

• Działań arytmetycznych ( formuła arytmetyczna i jej przekształcenie);

• Schematu graficznego ( grafy strzałkowe, drzewka, tabele i inne uproszczone rysunki)

4.Dojrzałość emocjonalna wyrażająca się w:

• Pozytywnym nastawieniu do samodzielnego rozwiązywania zadań;

• Odporność emocjonalna na sytuacje trudne intelektualnie (zdolność do kierowania swym zachowaniem w sposób racjonalny mimo przeżywanych napięć).

5.Zdolność do syntetyzowania oraz zintegrowania funkcji percepcyjno-motorycznych, która wyraża się w sprawnym odwzorowywaniu złożonych kształtów, rysowaniu i konturowaniu

Jak pomóc?

- stopniowanie trudności w doborze ćwiczeń

- motywowanie poprzez uatrakcyjnienie ćwiczeń

- wykorzystywanie sytuacji życia codziennego

- wielokrotne powtarzanie

Lateralizacja to stronność funkcjonalna parzystych organów narządu ruchu i organów zmysłowych przejawiająca się dominacją czynnościową ręki, nogi, oka i ucha.

Stronność ta uwarunkowana dominacją jednej półkuli mózgowej lub tego ośrodka w półkuli mózgowej, który stanowi neurofizjologiczne podłoże czynności danego organu.

Praworęczność uwidacznia się ok. 2-3rż, a leworęczność 3-4rż. Bywa, że dziecko 2-4letnie ma oburęczność. Do 7-8 rż powinna ustalić się lateralizacja manualna, zaś kończyn w wieku 12-14 lat.

Lateralizacja lewostronna uważana jest za nietypową, ale nie zaburzoną, bo osoba ma zachowaną asymetrię funkcjonalną ciała.

Problemy:

- przedmioty przeznaczone dla osób praworęcznych

- dziecko wolniej się uczy czytania i popełnia specyficzne błędy, myli podobne litery, przestawia kolejność, przeskakuje, dodaje, opuszcza oraz nieprawidłowo odczytuje litery, sylaby, wyrazy

- nadmierne wygięcie ręki w stawie podczas pisania wzmaga napięcie mięśniowe i powoduje duży nacisk na długopis, jest ograniczony zakres ruchów i ich precyzja, dziecko pisze wolniej i szybko się męczy

- rysunki są ubogie, często jest lustrzane odbicie

Lateralizacja niejednorodna

Skrzyżowana

Nieustalona

Uważana za zaburzoną, gdyż osoba nie ma zachowanej asymetrii funkcjonalnej, Występują trudności w pisaniu, dziecko niechętnie włącza się w zabawy konstrukcyjno- manipulacyjne oraz zajęcia plastyczne, mniej sprawne w ćwiczeniach w rzucie do celu, szybkimi zwrotami kierunkowymi, z układem figur gimnastycznych, mają problemy z szyciem, szydełkowaniem, dekorowaniem, odwzorowaniem, Trudności w opanowaniu figur tanecznych, prowadzenia pojazdów

5. DZIECKO Z MAŁĄ ODPORNOŚCIĄ SOMATOPSYCHICZNĄ

Odporność do zdolność przeciwstawiania się czemuś, niepodawanie się jakiemuś działaniu, wpływowi, niewrażliwość na coś, wytrzymałość. Odporność jest dyspozycją chroniącą przed szkodliwymi bodźcami otoczenia natury fizycznej i psychicznej

W naukach medycznych odporność to dyspozycja organiczna i psychiczna. Organicznym podłożem jest układ odpornościowy (immunologiczny), który stanowi zespół komórek i czynników humoralnych służących do rozpoznawania elementów własnych organizmu, odróżniania ich od obcych i eliminowania tych obcych. Proces nosi nazwę odpowiedzi odpornościowej.

Funkcje układu odpornościowego w organizmie:

1. rozpoznanie antygenów własnych i obcych

2. zapewnienie integralności organizmu przez eliminację zmienionych komórek własnych, które mogłby zapoczątkować proces rozrostu nowotworu lub zjawiska autoimmunizacyjne

3. eliminuje komórki rozpoznawane jako obce

4. organizuje obronę przed zakażeniem

Mała odporność może być uwarunkowana genetycznie lub powstać w okresie embrionalnym w wyniku zakażeń wewnątrzłonowych. Może też powstać w wyniku niedożywienia, zakażeń, brania narkotyków.

Odporność psychiczna na stres definiowana jest jako dyspozycja indywidualna, która zależy od pewnych wrodzonych i nabytych fizjologicznych właściwości układu nerwowego, całokształtu doświadczenia życiowego i przyjętego systemu wartości

Odporność została wyróżniona przez Selyego jako druga faza „ogólnego zespołu adaptacyjnego”, który jest reakcją organizmu mobilizującego siły do odparcia zagrożenia spowodowanego przez stres.

Po stadium reakcji alarmowej , w której dochodzi do mobilizacji zasobów organizmu przeciwko odbieranemu zagrożeniu organizm stawia opór zagrożeniu, koncentruje się na zwalczaniu negatywnego bodźca, uruchamia funkcje obronne w celu adaptacji do sytuacji zagrożenia.

„ostry przewlekły stres przewidywalny i nieprzewidywalny oraz przekonania i nastawienie emocjonalne, a także współdziałanie zasobów podmiotowych i środowiska uznaje się współcześnie za złożony zespół czynników modulujących odporność organizmu”

Odporność psychiczna ujmowana jest jako odporność emocjonalna wyznaczona stopniem wrażliwości na bodźce emotogenne i sprawnym funkcjonowaniem mimo pobudzenia emocjonalnego w sytuacji stresowej.

Jak się kształtuje? Co wpływa?

- doświadczenia doznawane w środowisku społecznym

- doświadczenia emocjonalne w relacjach z rodzicami, rodzeństwem i innymi członkami rodziny, a także relacje z innymi dziećmi i dorosłymi

- brak umiejętności radzenia sobie ze stresem

- osobowość

- stan zdrowia

- instytucje edukacyjne, ich jakość

Doświadczane stresory w szkole:

- intensywne przymuszanie uczniów do rywalizacji o osiągnięcia w nauce

- encyklopedyzm w nauczaniu, niszczący samodzielność

- wysoce sformalizowana organizacja procesu edukacji, która niszczy indywidualny potencjał ucznia

- wielogodzinne unieruchomienie w pozycji siedzącej

- nadmierne obciążenie wysiłkiem umysłowym

- lęk przed niepowodzeniem dydaktycznym

- nieadekwatny do możliwości percepcyjno-intelektualnych danego ucznia poziom, tempo i sposób nauki

Lęk jako przeżycie dezorganizujące psychicznie człowieka ma kilka aspektów:

• poznawczy: postrzeganie pewnych obiektów i sytuacji jako niebezpiecznych, zagrażających życiu, zdrowiu lub przewidywanie pewnych nieokreślonych bliżej zagrożeń

• emocjonalny: odczuwanie silnego strachu, niepokoju, przerażenia, grozy

• somatyczny: doświadczanie zaburzeń w obrębie różnych układów i organów ciała

• behawioralny: obronne zachowanie się

Fobia szkolna: czynnikiem wyzwalającym są doświadczenia doznawane w tym środowisku. Może pojawić się w wyniku ciągu negatywnych przeżyć albo na skutek silnego przeżycia traumatycznego

Ujawnia się totalną niechęcią do szkoły, lękiem przed nią i silnym oporem psychicznym przed uczęszczaniem do niej. Dziecko stosuje różne wybiegi albo reaguje somatycznie.

Przedmiot lęków przeżywanych przez dzieci w kolejnych okresach rozwoju zmienia się

w okresie wczesnoszkolnym dzieci są wrażliwe na kary i nagrody, oceny jakie otrzymują w szkole, każde niepowodzenie jest dużym przeżyciem

w okresie dojrzewania przedmiot lęków komplikuje się, gdyż wiąże się z uwikłaniem w konflikty z dorosłymi na tle silnej niezależności, autonomii, poszukiwania własnych wzorów osobowych i celów życiowych, ważną rolę pełnią także stosunki z rówieśnikami, ich akceptacja i pozycja w grupie

Jak pomóc?

- ważne jest wzmacnianie organizmu i psychicznych sił odpornościowych

- pokrzywa, miód, sok z aronii, tran, preparaty z zawartością oleju z wątroby rekina

- suplementy czosnku, pietruszki, mleko pszczele

- właściwe odżywianie, dużo świeżych owoców i warzyw, nabiał, chude mięso, ryby, jajka

- odpowiedni klimat

- terapia poznawczo-behawioralna, która musi obejmować (jeśli jest fobia szkolna) sytuację szkolną dziecka, jak i samo dziecko, pomocne może być okresowa nauka w domu, albo zmiana środowiska szkolnego

- uczestnictwo w zajęciach o charakterze relaksującym, poprawiającym równowagę, nastrój, wzmacniające samoocenę

6. DZIECKO Z AUTYZMEM

Autyzm - zaburzenie wczesnorozwojowe, które ujawnia się do 3 roku życia w postaci złożonego systemu zaburzeń o wielu objawach.

Przyczyny:

• wrodzony charakter autyzmu jest jednym z kryteriów wyróżniających ten rodzaj niepełnosprawności z psychoz i nadających mu swoisty charakter.

• W latach 80. odkryto anomalia w móżdżku, układzie limbicznym i korze mózgowej osób autystycznych, potwierdzono również nieprawidłowości w poziomie niektórych neuroprzekaźników, np. oksytocyny odpowiedzialnej za rozpoznanie myśli i emocji innych ludzi, ich nastroju, stanów emocjonalnych oraz odgadywanie pragnień i zamiarów

• Borkiewicz podaje zmniejszoną liczbę neuronów Purkiniego u osób z autyzmem, która może być spowodowana przez wiele różnych czynników

• Badania potwierdziły zmian neurologicznych w cun, neurochemicznych oraz zaburzeń chromosomalnych.

• Odkryto także związek autyzmu z wysokim poziomem endorfin, które są neuroregulatorami w systemie nerwowym człowieka i mają wpływ na uwalnianie niektórych neuroprzekaźników

• Odkryto związek autyzmu z różnymi alergenami, na które uczulony jest organizm dziecka

• Pogląd o szczepionce MMR II

Autyzm jest zaburzeniem mającym charakter złożonego syndromu i przejawia się wieloma symptomami.

Według DSM-IV podstawowe cechy autyzmu, to:

1) Jakościowe uszkodzenie w zakresie społecznej interakcji, mogące się manifestować poprzez :

1. znaczne zaburzenie w zachowaniach niewerbalnych(brak kontaktu wzrokowego, mimiki twarzy, gestów, uśmiechów) i powodują znaczne ograniczenia w funkcjonowaniu społecznym i komunikowaniu się

2. nieumiejętnością odpowiedniego dla danego poziomu rozwoju nawiązania kontaktu z rówieśnikami (całkowity brak zainteresowań rówieśnikami oraz występowanie zachowań nieadekwatnych do sytuacji lub wieku)

3. brak spontanicznego dążenia do udziału w zabawie, zainteresowań i chęci współdziałania z innymi osobami, aktywnego, samoczynnego udziału w prostych zabawach, preferowanie samotnej zabawy, w tym nieokazywanie innym rzeczy, które są dla nich ważne; inne osoby w zabawie mogą być traktowane jako „mechaniczna pomoc”

4. wyraźnym brakiem świadomości fizycznej obecności lub uczuć innych osób, niepamiętaniem o członkach rodziny, niezdawanie sobie sprawy z potrzeb innych

2) Jakościowe uszkodzenia w zakresie komunikacji mogące przejawiać się jako:

a) opóźniony lub całkowity brak rozwoju mowy, z jednoczesnym brakiem prób i kompensacji poprzez alternatywne sposoby komunikowania się

b) brakiem umiejętności inicjowania i kontynuowania rozmowy przez osoby z dobrze rozwiniętą mową werbalną - objawiać się to może brakiem udzielania odpowiedzi na stawiane pytania, wygłaszaniem monologów na ulubione tematy, ciągłym stawianiem pytań na interesujące je tematy, pomimo braku zainteresowania ze strony innych osób

c) często charakterystycznym tylko dla danej osoby językiem lub mową używaną w sposób stereotypowy, powtarzający się - występowaniem mowy echolalicznej, używaniem zaimka trzeciej osoby l.poj zamiast ja, używaniem znanych tylko sobie nietypowych określeń

d) brakiem różnorodnych odpowiednich dla danego poziomu rozwoju, spontanicznych zabaw grupowych i zabaw naśladujących różne czynności życia społecznego - odgrywania ról społecznych, wymyślonych postaci, personifikacji zwierząt, brakiem zainteresowania wymyślonych zdarzeń

3. Ograniczone, powtarzające się i stereotypowe wzorce zachowania, zainteresowań i aktywności mogące mieć następujący charakter:
   a) powtarzanie zachowań według jednego wzoru lub więcej stereotypowych i organicznych wzorców, które są nieprawidłowe w swej sile albo w zakresie

b) wyraźne, sztywne trzymanie się niefunkcjonalnych procedur lub rytuałów

c) występowanie stereotypowych i powtarzających się manieryzmów ruchowych

d) uporczywe zainteresowanie niektórymi przedmiotami lub ich właściwościami

U dzieci można ok. 1 rż zauważyć objawy nieprawidłowości - dziecko nie wodzi za matką, nie wyciąga rączej, nie uśmiecha się, spokojnie znosi wielogodzinne leżenie w łóżku, obojętne gdy rodzic bierze na ręce lub okazuje niezadowolenie, łatwiej uspokaja się samodzielnie niż w ramionach rodziców

w przedszkolu dziecko bawi się samo lub obok, wybiera przedmioty którymi może manipulować, postukiwać, wprawiać w ruch i rzucać, nie rozwija zabaw tematycznych, nie interesuje się treściami książeczek, koncentracja na przedmiocie

zła intonacja, płynność i akcentowanie w mowie, złe artykułowanie, tempo oraz poprawność deklinacyjna i koniugacyjna, echolalie bezpośrednie lub pośrednie (odroczone), występują stereotypie, powtarzania wielokrotne, nieadekwatność do sytuacji, dziecko nie potrafi nawiązać z innymi swobodnego dialogu, umiejętność mowy nie służy rozwijaniu relacjom społecznym, dosłowność rozumienia metafor, żargonów, skłonność do precyzji i pedantyzmu słownego, uporczywe powtarzanie przy braku zainteresowania rozmówcy

brak zdolności naśladownictwa, nie przekształcają czynności, nie wzbogacają i nie stosują w innych sytuacjach, brak wyobraźni i zdolności twórczego myślenia

opór wobec zmian w otoczeniu i rutynowe postępowanie, które ujawniają się już w okresie niemowlęcym (np. pokarmy, smoczek), daje im to poczucie bezpieczeństwa

skłonność do rutynowych czynności i rozwijania stereotypowych zainteresowań, które koncentrują się głównie na przedmiotach materialnych i ewentualnie niektórych obiektach przyrody

stereotypie ruchowe dostrzegane już w pierwszych kontaktach z dzieckiem, które wykonuje kilkakrotnie, spontanicznie, mogą mieć różną postać

Wskazuje się zmiany patologiczne w pniu mózgu, które powodują zakłócenia kanałów sensorycznych, które mogą mieć trzy postacie:

- nadwrażliwość sensoryczna

- niedowrażliwość sensoryczna

- biały szum

Zaburzenia utrudniają dziecku funkcjonowanie w otoczeniu i zaburzają dodatkowo relacje społeczne

Przykłady zachowań nadwrażliwości:

• kłopoty ze ssaniem, gryzieniem, żuciem

• niechęć do mycia ciała, szczotkowania, czesania

• niechęć do brania przedmiotów do rąk, unikanie dotykania pewnych przedmiotów, chodzenia po chropowatym, ubierania rzeczy obcisłych, szorstkich

• niechęć i unikanie przytulania się do drugiej osoby

• najczęściej w obrębie twarzy, szyi i na podeszwach stóp

Niepewność grawitacyjna:

• strach przed upadkiem i wysokością

• niechęć do chodzenia po podwyższonej powierzchni

• niechęć do obracania się, kręcenia, ćwiczeń utrudniających utrzymanie równowagi

• niechęć do ćwiczeń na drążkach

Nadwrażliwość słuchowa:

• dźwięki nagłe, nieoczekiwane

• dźwięki urządzeń mechanicznych

• hałasy kompleksowe, np. ulica, centrum handlowe

Inne anomalia:

• nadwrażliwość wzrokowa: silne światło,

• zaburzenia termiczne: w lecie chłód, w zimie gorąco

• zaburzenia smakowe i węchowe

Dla rodziców szczególnie bolesne jest to, że dziecko nie przejawia typowych oznak przywiązania emocjonalnego. Dziecko nie okazuje uczuć spontanicznie, nie oczekuje serdeczności od nich, rodzice są mu obojętni, ale badania wskazują, że dziecko jest wrażliwe na nieobecność matki i staje się nadruchliwe, zahamowuje swoją aktywność, włącza stereotypie, po jej powrocie uspokaja się. Bolesny jest także brak kontaktu z rówieśnikami oraz słabe perspektywy na przyszłość.

Czynniki narażenia rodziców na dodatkowy stres:

- negatywne reakcje osób na zachowania stereotypowe, które nie są świadome autyzmu dziecka i posądzają rodziców o złe wychowanie

- konieczność stałego chronienia dziecka przed bodźcami sensorycznymi, na które reaguje nadwrażliwie i cierpliwego stosowania terapii odczulającej jego kanał sensoryczny

- konieczność cierpliwego wspierania stereotypowych zainteresowań dziecka

- konieczność akceptowania rutynowych zachowań i oporu dziecka wobec zmian i cierpliwego oswajania go ze zmianami uczenia nowych zachowań, przyzwyczajeń i umiejętności

- konieczność stałej współpracy z terapeutą i prowadzenia terapii dziecka pod jego kierunkiem, stosowania wskazanych przez niego technik oraz zapewnienia dziecku terapii prowadzonej specjalnymi metodami w dostępnym ośrodku

7. DZIECKO Z PRZEWLEKŁĄ CHOROBĄ - NA PRZYKŁADZIE CUKRZYCY

Choroba jako zaburzenie zdrowia narusza synchronizację i harmonię procesów dokonujących się w organizmie i psychice człowieka. Ujawnia się złym samopoczuciem, które stwarza człowiekowi sytuację dyskomfortu psychicznego, utrudniającą mu zaspokojenie potrzeb, uprawianie różnych form aktywności i realizację celów życiowych.

Zdrowie ujmowane jest jako potencjał dyspozycji i możliwości stanowiących gwarant zaspokojenia i równoważenia wew potrzeb i zew wymagań. Ujmowane w wymiarze organicznym, psychicznym, społecznym i duchowym.

Choroba przewlekła naraża dziecko na stresogenne działanie, zwykle w ciągu całego okresu rozwojowego, utrudnia, zuboża i komplikuje jego rozwój. Jej negatywne skutki ujawniają się we wszystkich sferach rozwoju dziecka, w jego edukacji i samodzielności. W konsekwencji mogą wyzwalać negatywne wobec dzieci chorych postawy i zachowania się rówieśników, utrudniając im kontakty koleżeńskie oraz osiąganie pozycji akceptacji w grupach dziecięcych i młodzieżowych.

Cukrzyca - zaliczana do chorób cywilizacyjnych, jest chorobą metaboliczna, przewlekłą nieuleczalna

Typ 1 - dzieciństwo, wczesna młodość, może być niedoczynność nadnerczy i tarczycy

Typ 2 - po 40. rż, może być otyłość, nadciśnienie tętnicze

Powstaje w wyniku niedoboru lub braku insuliny w organizmie, powodując przewlekłe podwyższenie poziomu cukru we krwi. Insulina ( hormon produkowany przez komórki beta trzustki. Reguluje poziom cukru we krwi. Jej niedobór lub brak powoduje uszkodzenie trzustki) jest niezbędna do przemiany węglowodanowej oraz do wychwytywania z krwi aminokwasów i przetwarzania ich na białka niezbędne do budowy organizmu.

Cukrzyca może pojawić się po ostrej infekcji wirusowej lub bakteryjnej, w przebiegu może dojść do zniszczenia komórek beta lub do ujawnienia istniejących zmian chorobowych w tych komórkach.

Czynnik genetyczny zwiększa ryzyko wystąpienia cukrzycy

TYP 1 insunozależna, spowodowana całkowitym brakiem insuliny,

może pojawić się:

hiperglikemia - silne pragnienie, suchość śluzówek, wielomocz, nudności, wymioty, przyspieszone tempo, senność, obniżona sprawność percepcyjno-intelektualna, przyczyną jest zła dieta mała aktywność, leki niektóre, choroba

hipoglikemia - bladość, zimne poty, drżenie rąk, bóle głowy, uczucie słabości, głód, kołatanie serca, nudności, rozdrażnienie, napady złego humoru, niepokój ruchowy, zaburzenia koncentracji, procesów percepcyjnych, myślenia, niekiedy drętwienie języka, ust, zaburzenia mowy, widzenia, należy spożyć coś słodkiego, spowodowana pominięciem lub zmniejszeniem dawki insuliny, zaburzenia żołądkowe, zbyt duża dawka, podanie domięśniowe, nadmierny wysiłek fizyczny, przedłużenie okresu pomiędzy posiłkiem a wstrzyknięciem insuliny

Symptomy cukrzycy typu 1:

• zwiększone pragnienie

• suchość w jamie ustnej

• częste oddawanie dużej ilości moczu (zwłaszcza w nocy)

• zwiększone łaknienie, ale bez przybierania na wadze

• zmiany skórne (zajady, wypryski, grzybica stóp, źle gojące się rany)

• swędzenie, stany zapalne napletka, sromu

• skurcze mięśniowe w obrębie podudzia

• zaburzenie ostrości widzenia i uczucie stałego zmęczenia

Może pojawić się nagle, w ostrej postaci, symptomy się szybko nasilają, ale może też łagodnie w ciągu kilku lat ( tu gorzej postawić diagnozę). Podawanie insuliny jest konieczne do końca zycia.

TYP 2 insunoniezależna

• ok. 90% przypadków

• znaczną rolę odgrywa otyłość, przyspiesza chorobę

Mechanizmy powstawania cukrzycy:

• zakażenia wirusowe z genetycznie uwarunkowaną podatnością na zachorowanie i rozwój autoagresji

• zakażenie wirusowe jako jedyna i bezpośrednia przyczyna zniszczenia komórek beta

• autoagresja w stosunku do własnych komórek bez uchwytnej przyczyny powodującej zniszczenie

W cukrzycy mogą pojawić się zmiany w naczyniach siatkówki oka, w nerkach. Wpływa niekorzystnie na rozwój fizyczny. Zaburza dojrzewanie płciowe i tempo wzrostu. Mogą pojawić się zaburzenia menstruacji lub jej przejściowy zanik.

Dla dziecka:

• uciążliwa jest stała konieczność eliminowania ze swego menu potraw węglowodanowych (słodycze, ciasta, słodkie napoje)

• konieczność częstego pomiaru glukozy we krwi i w moczu, jego rejestrowania i uwzględniania w ustalaniu wielkości pobieranych jednostek insuliny, dozowanych pokarmach, w pokonywanym wysiłku fizycznym

• ważne jest rozpoznawanie stanu hiper- i hipoglikemii

Jest to duże obciążenie psychiczne, które może naruszać poczucie bezpieczeństwa i równowagę nerwową.

Niezbędne jest uwzględnienie:

• wieku życia i osiągniętego poziomu samodzielności

• cech osobowości dziecka

• stosunku dziecka do własnej choroby i jej leczenia

• dyskretnego kontrolowania czy dziecko przestrzega zasad, wspieranie go pochwałami i ukazywanie pozytywnych stron samokontroli

Dziecko z cukrzyca:

- częściej wchodzi w konflikty z rówieśnikami z powodu wahań nastroju

- nie wypełnia regularnie zadań dydaktycznych

- ma dylematy związane z własną chorobą a realizacjami potrzeby psychicznej i emocjonalnej

- charakteryzuje się chwiejnością emocjonalną

- musi mieć ustabilizowaną sytuację domową i tryb życia

- chronione od pobudzających sytuacji (np. imprezy)

- spokojne i serdeczne podejście musi mieć

- potrzebuje rozmowy o chorobie, problemach z nią związanych

8. DZIECKI Z PADACZKĄ

Padaczka to zespół objawów zaburzonej czynności mózgu. Cechuje się nawracającymi napadami spowodowanymi przez nadmierne wyładowania bioelektryczne komórek mózgowych. Dochodzi do zakłócenia prawidłowej reaktywności lub stanu fizjologicznego części lub całości mózgu

Zazwyczaj diagnozowana przed 20. rż, a 30% już przed 4. rż. Po 20. rż. rzadko ujawnia się z uwagi na dojrzałość układu nerwowego.

Przyczyny, ryzyko:

• poniżej 7pkt w skali Apgar

• u dzieci, które przeszły zapalenie mózgu

• urazy okołoporodowe, mechaniczne, ostre niedotlenienie mózgu, obniżenie poziomu wapnia w mózgu z powodu zaburzeń metabolicznych

• wrodzone uszkodzenia układu nerwowego

Padaczki:

- idiomatyczne: w których stwierdzono podłoże genetyczne

- objawowe: w których udało się ustalić przyczynę padaczki

- kryptogenne: w których nie ustalono etiologii

Napad zależny od:

• umiejscowienia w mózgu

• nasilenia i rozległości

Napady:

1. częściowe

• z objawami ruchowymi, które obejmują tylko niektóre grupy mięśni

• z objawami somatosensorycznymi: wzrokowe, słuchowe, węchowe i smakowe

• z objawami psychicznymi: zaburzenia poczucia czasu, stany marzeniowe, uczucia nierealności otaczającego świata, wrażenia przeżywania czegoś przeżytego w przeszłości lub znanych stanów, których nie było w przeszłości

• z objawami wegetatywnymi: zaburzenia naczyniowe skórne, układu moczowego, żołądkowo-jelitowe

2. uogólnione

• duży napad padaczkowy (grand mal) składa się z fazy tonicznej i klonicznej, chory traci przytomność i upada, w tonicznej fazie pojawia się napięcie mięśni, zwykle ze zgięciem rąk i usztywnieniem nóg, występuje skurcz krtani, bezdech, a potem sinica, chory ma oczy otwarte, źrenice rozszerzone, po 30sek następuje faza kloniczna, w której pojawiają się drgawki całego ciała, utrzymuje się zasinienie powłok skóry, zdarza się oddanie moczu, może trwać kilka minut, potem mięśnie wiotczeją i wraca normalny oddech, po odzyskaniu przytomności chory może odczuwać ból głowy, mięśni i osłabienie

• napady nieświadomości - krótka utrata świadomości, niekiedy włącza się komponent kloniczny, atoniczny(opadnięcie głowy, ramion, czasem zgięcie tułowia) lub komponent toniczny (skurcz i napięcie mięśni, zgięcie głowy i tułowia), dziecko nieruchomieje w pozie, przerywa czynność, wypowiedź i wygląda jakby się zamyśliło, zapatrzyło, trwa ok. 5-10sek, dziecko potem kontynuuje czynność, nie zdając sobie sprawy z ataku

Po diagnozie dziecko powinno przyjmować leki 3 lata i jeśli jest to okres beznapędowy odstawia się leki w ciągu kilku miesięcy. U 30% dzieci napady wracają.

Obniżoną sprawność intelektualną spotyka się u dzieci z ciężkimi napadami padaczki. Napady są duże i oporne na leczenie. Dodatkowo leki obniżają poziom tej sprawności. Dziecko staje się spowolniałe psychoruchowo, senne, ma trudności w koncentracji uwagi i w zapamiętywaniu.

Błędy rodziców

Wiele rodziców chroni dziecko z padaczką w obawie przed wystąpieniem napadu w niebezpiecznym miejscu. Rodzice ograniczają samodzielność, kontakty koleżeńskie i starają się ciągle być przy dziecku. Czasami ukrywają nawet przed dzieckiem jego chorobę, a także przed nauczycielami. Dziecko ma dzięki temu negatywny obraz swojej choroby i stale obawia się, czy nie nastąpi atak w złym miejscu. Ma obawy o reakcje innych i odrzucenie ze strony dzieci i innych osób. Część rodziców zaniedbuje chorobę i nawet przerywa podawanie leków.

Dzieci zdrowe, z którymi ma kontakt dziecko z padaczką muszą wiedzieć o jego chorobie, ważna jest rozmowa, która ukształtuje racjonalny i spolegliwy stosunek. Dzieci muszą zrozumieć, że w niektórych sytuacjach kolega/koleżanka potrzebuje specjalnego traktowania. Należy uczyć je zachowania spokoju i w razie wypadku udzielenia odpowiedniej pomocy.

Nie należy:

• przenosić

• cucić

• podawać płynów, kropli, tabletek

• wysyłać do domu, musi być ciągle z drugą osoba, bo napad może się powtórzyć

• kłaść dziecka w hałaśliwym miejscu, musi odpocząć w wyciszeniu, w pozycji leżącej

Musi mieć:

• uregulowany tryb życia

• spokojną atmosferę, serdeczny stosunek

• odpowiedni wysiłek fizyczny (oprócz gier i ćwiczeń, które są obciążone ryzykiem urazu głowy bądź podejrzeniem pojawienia się niebezpieczeństwa utraty świadomości)

• przebywać dużo czasu na spacerach, niemczących wycieczkach

• pomoc specjalną w terapii zaburzeń

• być poddane diagnozie psychologicznej w poradni

9. TRUDNE RODZICIELSTWO

Rodzicielstwo - jego istotę stanowi opieka, wychowanie i przygotowanie do samodzielnego życia w społeczeństwie potomstwa naturalnego, przysposobionego bądź wziętego w zastępczą opiekę rodzicielską. Rola pełniona jest przez dwie osoby (rodzina pełna) lub przez jedną osobę(rodzina niepełna)

pełnienie roli rodzicielskiej w znacznej mierze zależy od relacji osobistych między rodzicami dziecka, które mogą kształtować się różnie w dany, rodzaju związku między nimi. Ważna jest więź emocjonalna oraz wzajemne wspieranie się w zaspokajaniu potrzeb i wychowaniu dziecka.

ważna jest także relacja rodziny a jej środowiskiem społeczno-kulturowym,

ekologiczno-systemowe podejście: rodzina jako mikrosystem relacji emocjonalno-społecznych, będących elementem większego systemu i wchodzącym z nim w wielorakie związki, wew i zew relacje mają zasadniczy wpływ na pełnienie wielorakich funkcji, rodzina pozostaje w związkach z innymi rodzinami, osobami, z mikrosystemami. Tworzą tzw. mezosystem.

powiązania rodziny określane są jako sieć społeczna, im większa sieć tym większe szanse na uzyskanie wsparcia i zaspokojenia swoich potrzeb

Wsparcie ma dwa aspekty:

• psychologiczny - ważny dla rodziców, którzy narażeni są na różne trudności , potrzeba wsparcia emocjonalnego i motywacyjnego jest ogromna i stanowi pomyślną prognozę w rehabilitacji dziecka, ważne jest także wsparcie behawioralne, które wzbogaca ich umiejętności postępowania z dzieckiem i pomaga w zapewnieniu dziecku należytych warunków

• społeczny - wsparcie jest interakcją społeczną podejmowaną przez jego biorcę i dawcę w sytuacji problemowej, trudnej, dochodzi do wymiany informacji, emocji, działań, dóbr, istotna jest adekwatność udzielanego wsparcia, dokonuje się dzięki więziom w jakich pozostaje człowiek z innymi ludźmi

Źródła trudności:

1. Stan warunków materialnych umożliwiający zadowalające zaspokojenie potrzeb wszystkich członków rodziny, niezaspokojenie stanowi podstawę uznania rodzinę za ubogą, czy żyjącą w ubóstwie

2. Stan warunków kulturowych rodzina, na który składa się poziom kultury życia członków rodziny oraz tradycje rodzinne, wyznacza to aspiracje edukacyjne rodziców dotyczące dzieci oraz ich oddziaływania wychowawcze podejmowane dla wspierania u dzieci motywacji i umiejętności uczenia się, rodzice z niskim poziomem mają niskie aspiracje i nie zapewniają właściwych warunków dla rozwoju umysłowego i uczenia się, popełniają błędy opiekuńczo-wychowawcze, dziecko jest nijako narzędziem transmitowania kultury w rodzinie, przejmuje od rodziców wartości, przekonania, wzory, zachowania, aspiracje

3. Stan zdrowia i sprawności rodziców/dzieci. Pełnienie roli jest szczególnie trudne, gdy rodzic jest chory, czy niepełnosprawny, stanowi to dla niego duże obciążenie, pomocne staje się wsparcie instytucji, grupy, może być tez trudne, gdy dziecko jest chore lub niepełnosprawne, bo wprowadza ciąg stresów prowadzących do wyczerpania sił i totalnego zmęczenia

4. Stan dojrzałości psychicznej i kompetencji rodziców do pełnienia rodzicielstwa. Czynniki niedojrzałości:

• młodociany wiek rodziców

• niski poziom intelektualnych i kulturowy

• niedojrzała osobowość, brak poczucia odpowiedzialności i przewagą postawy biorę nad daję

Zespół wypalania sił - powstaje w wyniku sprawowania ciągłej opieki nad osobami z poważnymi zaburzeniami zdrowotnymi lub zaburzeniami w zachowaniu się. Czynnikiem dominującym jest zgeneralizowane doświadczenie niepowodzenia w pokonywaniu trudności i powstanie przekonania o niemożności radzenia sobie z nim. Przekonanie wyzwala bierność i prowadzi do utraty poczucia sensu dalszego wysiłku

podatni są osoby o wysokiej motywacji do osiągnięć, sztywni protekcjonaliści z nierealnie wysokimi aspiracjami

duże znaczenie mają czynniki środowiskowe: niedostatek materialny, dezintegracja i zaburzenia współżycia, brak więzi i wzajemnego wsparcia

częściej matki się „wypalają”, najczęściej charakter totalny, bo obejmuje zarówno długotrwały i nadmierny wysiłek fizyczny, niedostatek snu i wypoczynku, jak i ciągły stres psychiczny (zwłaszcza brak poprawy i dobrej prognozy)

trzy fazy wypalania się:

1. objawy przypominają skutki zwykłego przemęczenia - bóle głowy, drażliwość, obniżenie nastroju, bezsenność, najczęściej bagatelizowane

2. odczuwa się nasilające się przemęczenie, obniżenie nastroju, napięcie emocjonalne i niepokój, pojawiają się nastroje apatii, zniechęcenia, poczucia bezsens, utrzymuje się poczucie niekompetencji, zwątpienia we własne możliwości, zaniedbanie obowiązków, niechęć do wysiłku

3. tzw. terminalna, pojawiają się mechanizmy obronne - pozbycie się dziecka, pojawia się negatywny jego obraz, pesymistyczna prognoza, wysoko nasilone poczucie niekompetencji rodzicielskiej, mechanizmy ucieczki mogą wystąpić - alkohol, narkotyki, leki, pojawiają się napady bólowe, wzmożone napięcie miesiączkowe, zaburzenia snu, sfery erotycznej, poczucie przemęczenia, dochodzi do obniżenia odporności immunologicznej

Ważne jest stałe lub częściowe obciążenie rodziców od nadmiernego wysiłku, umożliwienie odreagowania stresu i wypoczynku.

Ważne jest wsparcie społeczne w postaci oddziaływań specjalistów w celu zwiększenia kompetencji, wzmacniania poczucia skuteczności i wiary w dobrą diagnozę

---