Programowanie i planowanie metodycznych działań bezpośrednich
Na tę formę działania pośredniego składają się wszystkie działania poprzedzające opracowanie programu działania dotyczącego podopiecznego, a w szczególności pracy z grupą.
Faza wstępna tworzenia się grupy podopiecznych
W pracy socjalnej z grupą możemy mieć do czynienia z dwojakiego rodzaju sytuacją: grupa już istniejąca zwraca się sama do pracownika socjalnego zgłaszając mu mniej lub bardziej precyzyjne życzenie albo pracownik socjalny sam formuje grupę. W pierwszym przypadku mamy możliwość prowadzenia metodycznego działania bezpośrednio z podopiecznym. Pracownik socjalny przystępuje więc, tak jak w pracy indywidualnej, do wyjaśniania wraz z grupą jej życzeń, oczekiwań, potrzeb oraz porównania ich z kompetencjami swojej placówki, określenia możliwości i celów pracy, środków, jakie należy zastosować, aby zawrzeć umowę między grupą a instytucją i pracownikiem socjalnym. W drugiej sytuacji nie mamy do czymema z życzeniem zgłoszonym przez naturalną grupę, lecz z dążeniem pracownika socjalnego do wyjścia naprzeciw potrzebom populacji podopiecznych przez utworzenie grup składających się z osób, których dotyczy dany problem. Pracownik socjalny sam podejmuje inicjatywę dotarcia do ludzi z tym samym rodzajem problemu i zaproponowania im wspólnej pracy w grupie. W tym przypadku czas, jaki upływa między pomysłem utworzenia grupy a pierwszym zebraniem grupy, wypełniony jest metodycznymi działaniami pośrednimi, które nazywamy procesem tworzenia się grupy. Proces ten obejmuje różne etapy, które następująpo sobie w czasie.
Etapy chronologiczne tworzenia grupy
Pomysł utworzenia grupy rodzi się z postrzegania przez pracownika so cjalnego potrzeb danej populacji. Chodzi tu o potrzeby, które pracownik socjalny zauważa i postrzega jako zbiorowe (niewłaściwa organizacja czasu wolnego dla młodzieży, odizolowanie osób starszych) bądź o życzenia wyrażane indywidualnie przez podopiecznych.
Ocena potrzeby zbiorowej jako ocena wstępna jest niezmiernie ważna, na jej podstawie opracujemy projekt metodycznego działania. Powinna pozwolić na sprecyzowanie następujących kwestii: jakiej natury jest to potrzeba, w jaki sposób się przejawia, kogo dotyczy, w jaki sposób jest odczuwana przez daną osobę oraz jak jest postrzegana przez inne osoby oraz grupy z najbliższego otoczenia.
Ocena sił wewnętrznych (motywacji i zainteresowania osób) oraz sił zewnętrznych (presji społecznej) pozwala pracownikowi socjalnemu na ujrzenie owej zbiorowej potrzeby w odpowiedniej perspektywie, na tle globalnej dynamiki dzielnicy lub instytucji. Ocena wstępna wymaga także zbadania, czy placówka ma odpowiednie kompetencje, aby wystąpić z propozycją utworzenia grupy oraz jakimi zasobami dysponować będą pracownicy socjalni, angażujący się w to działanie.
Następnym etapem, który wypływa z oceny, jest opracowanie projektu prac ownika socjalnego. Jest to długi etap wymagający nieustannych wyjaśnień i refleksji, gdyż pracownik socjalny dokonuje wyboru, który zaważy na przyszłości grupy. Wybór ten dotyczy: celów ogólnych pracownika socjalnego w pracy z grupą; składu grupy
(wielkość, jednorodność, charakterystyka członków); rodzaju członkostwa (dobrowolne lub obowiązkowe, grupa zamknięta czy otwarta); doboru członków.
Opracowanie projektu zakłada wstępne zdefiniowanie niezbędnych narzędzi i środków czasem nawet oszacowanie spodziewanych kosztów.
Kolejnym etapem procesu tworzenia się grupy podopiecznych są negocjacje proje ktu metodycznego działania. Negocjacje prowadzi się przede wszystkim z placówką i są one znacznie ułatwione, jeśli instancje podejmującą decyzje w tym zakresie uprzednio poinformowano o wstępnych etapach opracowania programu działania.
Ponadto, podejmuje się bezpośrednie negocjacje z przyszłymi członkami grupy. Negocjacje projektu z pracodawcą oraz osobami zainteresowanymi zmierzają do opracowania umowy. Etapy te, w konkretnej sytuacji zajmują więcej lub mniej czasu zależnie od stopnia ich złożoności i dokładności, od ich opracowania, od tego, czy sprawę prowadzi jeden pracownik socjalny, czy zaangażowało się w nią kilku. Etapy te są niezbędne, żadnego z nich nie można pominąć. Stanowią one chronologiczne punkty odniesienia, którymi pracownik socjalny musi się kierować w procesie tworzenia grup.
Cele ogólne pracownika socjalnego w pracy z grupą.
Cele te należy oddzielić i odróżnić od celów, jakie stawiają sobie na początku poszczególni członkowie grupy oraz od tych, które będą określone przez całą grupę w pierwszych dniach jej istnienia. Wśród celów ogólnych pracownika socjalnego, które prowadzić będą do utworzenia różnych grup, wyróżnimy dwa ich rodzaje: po pierwsze, pracownik socjalny proponuje pomoc uczestnikom grupy, spożytkowując samą grupę jako strukturę metodycznego działania. W rzeczywistości jego celem jest działanie indyw idualne, odnoszące się do każde josoby, pozwalające na rozwiązanie problemów natury osobistej, bądź przygotowanie jakiejś zmiany przewidzianej w krótkim okresie. Celami, jakie stawia sobie pracownik socjalny, są: rozwiązanie trudności i zaspokojenie potrzeb indywidualnych, rozwinięcie samodzielności osób w zakresie dokonywania wyboru (w konfrontacji z innymi), podejmowania decyzji i ich realizacji.
Po drugie, pracownik socjalny zakłada prowadzenie działań, które mają prowadzić do zmian społecznych bądź na poziomie życia dzielnicy, bądź placówki. Jego celem jest prowadzenie w grupie metodycznego działania prowadzącego do roz wiązania jakiegoś zbiorowego problemu społecznego. Celami tymi są rozwijanie zdolności członków grupy do uczestnictwa w życiu społeczności, przyjmowanie na siebie odpowiedzialności. Cele wyznaczane przez pracownika socjalnego będą w dużej mierze warunkować skład srupy.
Skład grupy. Wymaga on dla żywotności grupy głębokiego przemyślenia, gdyż może ona istnieć tylko przy odpowiednim stopniu spójności, współpracy i solidarności jej członków. Należy wziąć pod uwagę dwa czynniki: wielkość grupy i jej jednorodność. Wielkość grup może być różna, nie istnieją żadne reguły w ustalaniu liczby jej uczestników, ważne jest jednak, aby pozwalała na komunikowanie się między jej członkami. Grupy małe wymagają od każdego uczestnika większej aktywności w podejmowaniu działań. Pozwalają także na wyrażanie własnych postaw i wykazanie się indywidualnymi zdolnościami każdemu ze swoich członków. Nawiązywane relacje mają charakter bardziej osobisty. Im grupa mniejsza, tym większą wywiera presję na jednostki, by się podporządkowały przyjętym normom. Cele takiej grupy łatwo dają się modyfikować. Ale odejście kilku członków może w znacznym stopniu zagrozić istnieniu grupy. W grupach większych rozwijają się mniej intensywne i mniej głębokie relacje interpersonalne. Każdy z członków staje wobec konieczności komunikowania się z większą liczbą osób, pojawia się więc tendencja do
anonimowości. Struktura grupy staje się bardziej formalna poprzez rozdzielenie ról i zadań, takich jak prowadzenie spotkania, ustalenie porządku dnia. Prowadzi to do szybszej dominacji osób wykazujących się większą aktywnością i dość szybko staje się koniecznością wyłonienie przywódców grupy. Optymalną wielkość danej grupy powinno się ustalać w zależności od konkretnej sytuacji, nawet jeśli u podstaw naszego wyboru leżą pewne ogólne koncepcje.
O jednorodności grupy stanowi zazwyczaj problem, potrzeba lub wspólne zainteresowanie motywujące osoby do uczestnictwa. Innymi czynnikami jednorodności mogą być: wiek, płeć, pochodzenie społeczne, poziom społeczny i kulturalny. Zachowanie pewnego poziomu jednorodności jest niezbędne, aby zapewnić minimum stabilności i spójności grupy. Rodzaj jednorodności zależy od celów wyznaczonych grupie, jej wielkości, przewidzianego programu działania.
Udział i obecność członków grupy
Konieczne jest zdefiniowanie czy członkostwo, będzie dobrowolne, czy obowiązkowe. Zasadą przyjętą w pracy socjalnej z grupami jest uczestnictwo dobrowolne, czasem jednak się zdarza, że grupy dobrowolnego uczestnictwa są w rzeczywistości grupami o uczestnictwie obowiązkowym. Są to w większości grupy organizowane w instytucjach (takich jak ośrodek wypoczynkowy, szkoła). Jeśli chodzi o kwestię obecności członków grupy, to konieczne jest zdefiniowanie, czy będzie to grupa zamknięta — to znaczy grupa, której członkowie są stali tak pod względem liczebności, jak i tożsamości — czy grupa otwarta, w której możliwe są zmiany, odchodzenie i napływ nowych uczestników. Grupami otwartymi są te grupy, które stawiają przed sobą cel wychowawczy lub rekreacyjny, prowadzące jedną lub więcej działalności, gdyż z łatwością znoszą zmiany składu grupy. Natomiast grupy, których celem jest wspomaganie członków w rozwiązywaniu celów osobistych, będą mogły efektywnie wypełniać swoje cele jedynie w sytuacji stałego uczestnictwa w grupie zamkniętej.
Organizacja krótkotrwałych działań w grupie.
Nie chodzi tu o utworzenie grupy o dłuższym okresie istnienia, lecz o posłużenie się tą formą pracy do zrealizowania jednorazowych i krótkotrwałych zadań. Jednorazowa praca z grupą wymaga również zdefiniowania postrzeganej potrzeby, jej oceny, opracowania projektu, jego negocjacji z instytucją oraz grupą, zanim dojdzie do zawarcia umowy.
Grupę wykorzystuje się często do krótkotrwałych działań, o ile zamierzamy osiągnąć następujące cele:
Cel informacyjny: pracownicy socjalni coraz powszechniej organizują zebrania informacyjne na różne tematy (dotyczące zmiany ustawodawstwa, wyposażenia socjalnego dzielnicy, możliwości opieki nad dziećmi, działalności jakiejś instytucji). Towarzyszą im zazwyczaj informacje pisemne, a czasem informacje z wykorzystaniem technik audiowizualnych.
Cel obserwacji i oceny. Możemy korzystać z działań prowadzonych w grupie, aby poznać osoby, z którymi mamy do czynienia przy różnorodnych kontaktach społecznych. Organizowanie zajęć dla dzieci, wycieczek dla dorosłych, innych form spędzania czasu wolnego, umożliwi lepsze zrozumienie osób, z którymi pracownicy socjalni mają do czynienia na co dzień.
Cel edukacyjny i kształceniowy. Możemy realizować także jednorazowe spotkania typu edukacyjnego: seminaria kształceniowe dla wychowawczyń przedszkolnych,
intensywne kursy na temat organizacji budżetu rodzinnego, dzień sanitarny i nauki niesienia pierwszej pomocy, itp.
Cel rekreacyjny. Pracownicy socjalni rzadko organizują zajęcia grupowe w celu rekreacyjnym. Czasem jednak organizują wycieczki, obozy wakacyjne, zajęcia kulturalne
Jednorazowe działania grupowe mogą być źródłem bardzo intensywnych doświadczeń tak dla ich uczestników, jak i organizatorów.
Wybór działań wspomagających program grupy.
Program grupy obejmuje wszystko to, czego grupa dokonuje w celu zaspokojenia swoich zainteresowań i potrzeb. W ten sposób zdefiniowane pojęcie „programu" jest szersze od pojęcia „działanie". Oznacza ono, że coś się robi, działanie jest widoczne, możliwe do zdefiniowania przy użyciu terminów oznaczających czynności. Program natomiast składa się zarówno z działań, jak i wszystkiego tego, co robi grupa dla osiągnięcia wyznaczonych celów. Działania prowadzone w grupie nie stanowią dla pracownika socjalnego celu samego w sobie, lecz środek, pewne wsparcie w realizacji wyznaczonych celów. Prowadzenie działań służy realizacji celów, lecz realizacji tego samego celu może służyć wiele różnych działań. Wybór zajęć zależy od wyznaczonych przez pracownika socjalnego celów, zainteresowań i potrzeb członków grupy, ich zdolności (fizycznych, intelektualnych, etc.) oraz środków, jakie instytucja oddaje do dyspozycji grupy (sala zebrań, sprzęt, budżet, etc). Najczęściej grupa sama dokonuje wyboru działań, jakie chce realizować. Zgłoszenie propozycji oraz ich zaprogramowanie stwarza możliwość wymiany zdań, dyskusji, podjęcia decyzji. Zdarza się też często tak, że działania proponują pracownicy socjalni, szczególnie jeśli byli oni inicjatorami utworzenia grupy.
Propozycje zajęć:
• Zajęcia pozwalające na rozwijanie komunikacji pozawerbałn
e j między członkami grupy oraz na doświadczenia będące źródłem wspólnych przeżyć, umożliwiają pracę z osobami, które z racji wieku i poziomu zdolności mają trudności w posługiwaniu się pojęciami abstrakcyjnymi.
Zajęcia umożliwiające członkom grupy wy r aż a nie uczuć i zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, takich jak potrzeba akceptacji, uznania, bezpieczeństwa.
Zajęcia pozwalające wyruszyć na odkrycie nieznanego świata p o sze rz en ie ho ryzontow i możliwości.
Zajęcia o zastosowaniach niezależnych od tych, jakie zakładają pracownicy socjalni. Niektóre z nich wspierają komunikację w grupie, wymagają wówczas współpracy i uczestnictwa wszystkich. Inne natomiast wspierają ekspresję własną oraz odmienne zdolności każdego uczestnika inne jeszcze rozwijają poczucie jedności i spójności
Różnego rodzaju zajęcia można stosować w różny sposób, w zależności od celów, do których zmierzamy, potrzeb, zainteresowań i cech uczestników grupy. We wszystkich grupach wiekowych mogą służyć rozwojowi fizycznemu.