Typologia systemów resocjalizacji w warunkach zakładowych.
SYSTEM IZOLACYJNO-DYSCYPLINARNY.
Wywodzi się z więzień, gdy nieletnich kierowano do nich na podstawie skazujących wyroków sądowych, w celu odbycia kary razem z dorosłymi.
Po oddzieleniu nieletnich od dorosłych nie zmieniła się tradycja, nakazująca traktować nieletnich jako winowajców, którzy powinni odbyć karę w warunkach zakładów zamkniętych a nie jako wychowanków, których osobowość może być odpowiednio, w sprzyjających warunkach, zmieniona.
Pojęcie systemu izolacyjno dyscyplinarnego.
Polega on na całkowitym podporządkowaniu objętych nim wychowanków, narzuconemu rygorowi i dyscyplinie oraz na odizolowaniu wychowanków od środowiska. Kara ma stanowić najskuteczniejszy środek wychowania bez względu na stan osobowości wychowanka. Autokratyczny wychowawca.
Dominacja nakazów, zakazów, żądań opierająca się na surowych restrykcjach i środkach represji. Wynika ona z nieufności i przekonania o całkowitym braku dobrej woli wychowanków. Działanie wychowawców polega, prawie wyłącznie na łamaniu woli nieletniego. Izolacja to również atrybut tego systemu. Ma nauczyć wychowanka cenić wolność. Cały wysiłek wychowawcy to pilnowanie by wychowanek w zakładzie zachowywał się zgodnie z regulaminem, którego przestrzeganie ma stworzyć wychowankowi duże niedogodności, przykrości, uciążliwości a w konsekwencji dać gwarancję zmiany jego zachowania na lepsze.W procesie wychowania nie uwzględniano zmiany postaw oraz kar i nagród wewnętrznych. Jest to najstarszy system stosowany wobec młodzieży. System ten, mimo ubóstwa swoich oddziaływań wychowawczych i mimo swej szkodliwości, jest stosowany w wielu zakładach w Polsce i na świecie.
System progresywny
Jest odmianą systemu eksponującego środki dyscyplinarne, w którym na plan pierwszy wysuwa się dyscyplina oparta na nagrodach i karach zewnętrznych. Wychowanek postrzegany jest jako członek grupy. Wychowankowie, za dobre zachowanie, przechodzą z grupy do grupy uzyskując przywileje aż dochodzą do grupy, z której mogą być zwolnieni. Jeśli zachowują się źle, są cofani do zbiorowości skupiającej osoby, którym przysługują mniejsze przywileje.
Oprócz pozytywów istnieje niebezpieczeństwo oceny wychowanka tylko na podstawie zewnętrznego przystosowania się. Wychowanek często przestaje być sobą, podporządkowuje swoje zachowanie bezwzględnemu regulaminowi. Rozwój wychowanka może być zahamowany lub spaczony. Może wystąpić pozorne podporządkowanie się regulaminowi, hipokryzja, dwulicowość.
Rola wychowawcy ogranicza się do zewnętrznej obserwacji wychowanka, a nie do nawiązywania bliższego kontaktu z nim, poznania i uwzględnienia jego potrzeb psychicznych, życia uczuciowego, zainteresowań itp.
System socjopedagogiczny.
Podstawowym ogniwem tego systemu jest centralna pozycja dorosłego szefa grupy, która obejmuje także strukturę nieformalną i opiera się na zależności wewnętrznej. Republiki młodzieżowe. Sprawowanie funkcji w republice przynosi wychowankowi zaszczyt, jest wyrazem zaufania do niego oraz probierzem przydatności społecznej. Weryfikacja odbywa się przy udziale ogółu obywateli republiki i dotyczy wszystkich sfer osobowości oraz odpowiedzialności wychowanka. Główny akcent wychowawczy kładzie się na samorządność kolektywu. Jednak duch i atmosfera życia republiki zależą od wychowawcy. Makarenko jako członek kolektywu wpływał decydująco na jego aktywność poprzez dyskretne współkierowanie życiem kolonii.
Drugim podstawowym i niesłychanie ważnym elementem wychowawczym tego systemu jest praca. Gotowość i zamiłowanie do pracy stanowią istotny wskaźnik osiągnięcia efektów resocjalizacji
Rzeczywiste efekty wychowania przez pracę odnoszą się do osobowości wychowanków i mogą być ujmowane jedynie w dyspozycjach określających stosunek wychowanków do pracy i przejawiający się w sposobie wykonywanej pracy. Wymaga to przestrzegania pewnych zasad wychowawczego postępowania w toku wdrażania wychowanków do pracy.
Praca musi być ukazywana każdemu wychowankowi jako najlepszy środek wiodący do realizacji celów osobistych i zbiorowych.
Wdrażając wychowanków do pracy powinniśmy mieć zawsze na uwadze ich poziom uspołecznienia oraz motywację związaną z podjęciem pracy.
Rezultaty pracy muszą być przedmiotem aktualnej motywacji wychowanków, dzięki czemu przystąpienie do niej powinno mieć charakter dobrowolny.
Praca nie powinna nigdy udaremniać istotnych motywów wychowanków, nie może być więc karą. Nawet jeśli wdrożenie do pracy nastąpiło pod chwilowym przymusem, to należy się zatroszczyć o to, aby następstwa pracy były dla wychowanka przyjemne.
Wdrażanie dzieci i młodzieży do pracy powinno zawsze dokonywać się w procesie ciągłym, przebiegającym stopniowo od aktywności dla siebie do aktywności dla innych, a następnie dla coraz szerszego ogółu.
Wszyscy wychowankowie powinni uczestniczyć w ustalaniu celów pracy, jej planowaniu i organizacji, a także w kontroli i ocenie pracy członków zespołu.
Wychowawca powinien czynnie uczestniczyć w pracy wychowanków oddziałując na nich z pozycji współtowarzysza pracy i członka zespołu.
System socjopedagogiczny cechuje znaczne wzbogacenie zarówno kulturotechnicznych jak i antropotechnicznych środków wychowania resocjalizującego.
System indywidualny.
W systemie tym centralnym punktem zainteresowań jest traktowany indywidualnie wychowanek i jego osobowość. Podstawą oddziaływań jest dokładne poznanie wychowanka oraz etiologii zaburzeń w jego zachowaniu. Kładzie się duży nacisk na rolę psychoterapii w procesie resocjalizacji. System ten eksponując środki psychotechniczne jednocześnie opiera się na zależności wewnętrznej łączącej wychowanka z innymi członkami zbiorowości zakładu. Podstawową zasadą wychowawczą tego systemu jest bliski i dodatni emocjonalnie kontakt wychowawcy z wychowankiem. Ważną zasadą jest również uwzględnienie wpływu grupy traktowanej jednak jako środowisko ułatwiające nawiązywanie kontaktów i pozwalające na manifestowanie tego, co w wychowanku indywidualne i charakterystyczne do stanu jego osobowości.
Grupę uważa się za ważki czynnik psychoterapii eliminującej neurotyczne podłoże wykolejenia społecznego.
System homogeniczny.
Resocjalizacyjna praca opiera się na podstawie ,wcześniejszego rozpoznania diagnostycznego, w grupach homogenicznych skupiających wychowanków o zbliżonym stopniu wykolejenia i podobnym stanie osobowości.
Rozwiązanie homogeniczne jest możliwe tylko w skali całego zakładu. Wymaga to tworzenie zakładów stosujących różne systemy resocjalizacyjne.
Tworzyć w zakładach grupy heterogeniczne, na które składają się jednostki różnorodne pod względem rodzaju i stopnia niedostosowania społecznego oraz chęci poddania się procesowi resocjalizacji, z zachowaniem ich odpowiedniej proporcji. W każdej grupie wychowawczej większość stanowić powinni wychowankowie lepsi. Należy również zwrócić uwagę na tworzenie w tej grupie pozytywnej kultury rówieśniczej.( Pospiszyl, Resocjalizacja str.80 ) Organizowanie jednorodnych grup wychowawczych, np. wychowankowie zdemoralizowani, nie chcący poddać się procesowi wychowania, sprzyja tworzeniu się destruktywnej integracji i powstawaniu drugiego życia. Proponuje się tworzenie grup wg. zasady klasa-grupa. Dlaczego? Wychowankowie posiadają podobną sprawność fizyczną ( są wyjątki ), mniej jeden drugiemu dokucza, mogą lepiej się bronić; współpraca wychowawcy grupy z wychowawcą szkolnym, podobny poziom naukowy ( wyjątki ). lepiej organizować w internacie zajęcia dydaktyczne; sprzyja to zasadzie organizacji grup heterogenicznych; są i inne zalety.
System komplementarny.
Taki system resocjalizacji, który zakłada, iż żaden z systemów nie jest doskonały, ale w każdym można znaleźć coś właściwego do zastosowania w odniesieniu do danego wychowanka lub grupy wychowanków, nazywamy systemem komplementarnym ( eklektycznym ). W systemie tym na pierwszym miejscu stawia się więc wszechstronne badanie, dające podstawy do opracowania diagnozy psychologicznej, a następnie prognozy wychowawczej, która wskazuje najskuteczniejsze sposoby postępowania z wychowankiem.
Indywidualna i grupowa psychoterapia.