Wstęp do socjologii prawa z elementami wiedzy o państwie i prawie
Państwo jest to organizacja polityczna obejmująca zakresem swego działania ogół członków społeczeństwa zamieszkującego określone terytorium i wyposażona w aparat władzy pozwalający urzeczywistniać zamierzone przez nią cele. W procesie historycznego rozwoju ludzkości kształtowały się różne jego typy.
Pierwotnym typem państwa było państwo niewolnicze, które po wielu wiekach istnienia zastąpione zostało przez państwo feudalne. Postępujący rozwój cywilizacyjny pociągnął za sobą ukształtowanie się państwa typu kapitalistycznego. Przeciwstawieniem dla państwa kapitalistycznego było powstanie ZSRR jako państwa socjalistycznego, którego reprezentantami są dziś Chiny, Korea Północna i Kuba.
Bez względu na typ, każde państwo pełni dwie podstawowe funkcje, a mianowicie:
- funkcję wewnętrzną - sprawowaną w sferze stosunków wewnątrzpaństwowych,
- funkcję zewnętrzną - sprawowaną w sferze stosunków międzypaństwowych.
Jednym z istotnych czynników umożliwiających każdemu państwu spełnianie wymienionych funkcji jest prawo krajowe i międzynarodowe.
Tworząc przepisy prawne, poprzez właściwe do tego organy, państwo ma możność skutecznego oddziaływania na stosunki polityczne i społeczno-ekonomiczne kraju.
Prawo jest nierozłącznym elementem państwa, a jego geneza łączy się w zasadzie ściśle z genezą państwa. Podobieństwo spełnianych przez prawo politycznych i społeczno-ekonomicznych funkcji nie oznacza identyczności prawa państw różnych typów i o różnych ustrojach ocenianej z punktu widzenia socjologii prawa, a w szczególności prawnie chronionego interesu ich obywateli.
I tak prawo państwa niewolniczego miało na względzie wyłącznie dobro pana niewolników. Pan niewolników był jedynym podmiotem prawa. On miał pełną władzę nad swoimi niewolnikami, uznawanymi za "mówiące rzeczy" i mógł nimi dobrowolnie rozporządzać (darować, sprzedawać, wychłostać, zabić). Niewiele lepsza była też pozycja żony pana niewolników.
Typowa dla państwa niewolniczego nierówność wobec prawa jest także charakterystyczna dla państwa feudalnego. Z pełni praw korzystał pan feudalny; nie posiadał ich chłop pańszczyźniany, który był przypisany do ziemi pana (glebae adscriptus). Bez jego zgody nie mógł jej opuścić i przenieść się do innej miejscowości, choćby nawet ze strony pana dotykały go największe krzywdy. Tę nierówność, na tle kary za mężobójstwo napiętnował Andrzej Frycz Modrzewski, znany polski publicysta XVI wieku, w pamiętnym dziele: "De Republica Emendanda" (O naprawie Rzeczypospolitej). Momentem zwrotnym w ewolucji prawa była proklamowana przez rewolucję francuską Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela przyznająca równe prawa wszystkim bez względu na urodzenie i stan majątkowy. Zapoczątkowana walka o prawa człowieka, uwieńczona powodzeniem w państwach o ustroju demokratycznym, jest ciągle jeszcze trwającym procesem w państwach totalitarnych, których prawa są zdominowane właściwymi dla nich ideologiami i są im podporządkowane. Szczególnym wyrazem ciążenia ideologii nad prawem było także (a w niektórych krajach jeszcze jest ) prawo państw socjalistycznych, które nie ukrywało swojego klasowego charakteru.
Prawo w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym.
Prawo w znaczeniu przedmiotowym to ogół norm, ustanowionych lub uznawanych przez państwo zabezpieczonych stosowaniem przymusu, regulujących organizację i zakres działania instytucji oraz postępowanie ludzi.
Normami stanowionymi przez państwo są normy prawne, które są rezultatem działalności właściwych organów władzy i administracji państwowej. Natomiast normami uznawanymi przez państwo są dotychczas zwyczajowo uznawane za obowiązujące, reguły postępowania podniesione do rangi powszechnie obowiązującego prawa, zabezpieczonego właściwą mu sankcją w przypadku jego naruszenia.
Istotną i charakterystyczną cechą prawa jako ogółu norm obowiązujących w państwie jest jego powszechność. Znaczy to, że normy prawne dotyczą w jednakowym stopniu wszystkich osób przebywających stale, a także czasowo, na terenie danego państwa bez względu na płeć, rasę, wyznanie czy przynależność do różnych ugrupowań społecznych i politycznych. Pewne odchylenia w zasadzie powszechności są uregulowane przepisami prawa prywatnego międzynarodowego.
Rolą prawa jest, z jednej strony, umacnianie istniejących stosunków politycznych i społecznoekonomicznych państwa, a z drugiej - kształtowanie nowych, zgodnych z wolą ustawodawcy ujawnianą w różnych aktach normatywnych.
Określając działalność różnych instytucji społecznych, jak również postępowanie ludzi, prawo staje się ważnym czynnikiem regulacji życia politycznego i społeczno-gospodarczego. Ta ważna funkcja społeczna stanowi też uzasadnienie konieczności jego przestrzegania i zgodnego z przepisami prawnymi postępowania - nie tylko z obawy przed karą w przypadku jego naruszenia, lecz wypływającego ze świadomości, że bez prawa żadne państwo nie może istnieć. Znana prawnikom paremia (sentencja) rzymska "twarde prawo, ale prawo" (dura lex, sed lex) zachowuje pełną aktualność. Innym, niż pojęcie w znaczeniu przedmiotowym, jest pojęcie prawa w znaczeniu podmiotowym.
Prawo w znaczeniu podmiotowym to pewne możliwości dowolnego zachowania się i uprawnienia (korzyści), jakie wynikają dla określonych osób z poszczególnych przepisów prawnych (prawa przedmiotowego).
Szczególnym wyrazem uprawnienia może być na przykład art. 95 § 1 Kodeksu cywilnego, który brzmi "Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych albo wynikających z czynności prawnej, można dokonać czynności prawnej przez przedstawiciela". Z przepisu tego jednoznacznie wynika uprawnienie (z zastrzeżeniem pewnych wyjątków) każdej osoby (mającej zdolność do czynności prawnych) do dokonania określonej czynności prawnej niekoniecznie osobiście lecz przez przedstawiciela.
Treścią prawa podmiotowego może być również możliwość domagania się określonego zachowania się pewnych osób. Przykładem takiego stanu prawnego jest norma art. 342 Kodeksu cywilnego która brzmi: "Nie wolno naruszać samowolnie posiadania (rzeczy), chociażby posiadacz był w złej wierze". Z przepisu tego wynika możliwość żądania od każdego wstrzymania się od działania powodującego naruszenie istniejącego stanu posiadania rzeczy przez jej posiadacza, a w przypadku zaistniałego naruszenia, jej zwrotu.
Różny bywa zakres praw podmiotowych. Jedne z nich są skuteczne tytko wobec konkretnie określonych osób, jak to wynika na przykład z normy art. 779 § 3 Kodeksu cywilnego: "Wysyłający może żądać** od przewoźnika wydania mu odpisu listu przewozowego albo innego poświadczenia przyjęcia przesyłki do przewozu" lub z wielu innych stosunków zobowiązaniowych (prawo podmiotowe wierzyciela żądania od dłużnika spełnienia świadczenia stanowiącego treść istniejącego zobowiązania), inne natomiast są skuteczne wobec wszystkich (w szczególności prawa rzeczowe - jak w podanym przykładzie dot. posiadania) prawa osobiste, niektóre prawa rodzinne, dotyczące firmy, patentów, znaków towarowych itp. Pierwsze z nich noszą nazwę praw podmiotowych względnych, drugie praw podmiotowych bezwzględnych. W każdym państwie, poza normami prawnymi stanowionymi przez właściwe organy państwowe, istnieją także inne normy regulujące postępowanie określonych jednostek i zbiorowości. Są to normy moralne. Ich źródłem są powszechnie w określonej społeczności uznawane obrzędy, obyczaje i zwyczaje, które niejednokrotnie nabierają znaczenia obowiązujących reguł postępowania. Niezgodne z nimi zachowanie jednostki pociąga za sobą sankcję opinii społecznej, która swoją surowością może niekiedy znacznie przewyższać surowość sankcji wymierzanej przez właściwe organy za naruszenie normy prawnej.
Między normami prawnymi a normalnymi istnieją istotne różnice. Są nimi m.in.:
- powszechność obowiązywania norm prawnych, a ograniczony zakres norm moralnych, które obowiązują tylko członków pewnej społeczności np. religijnej,
-sankcją, w przypadku naruszenia normy prawnej jest dolegliwość zadawana przez właściwe organy państwa, a w przypadku naruszenia normy moralnej jest nią opinia publiczna i towarzysząca jej presja, a także odczuwane wyrzuty sumienia (np. z powodu nie złożenia datku na określony cel dobroczynny),
- dwustronny charakter norm prawnych, a jednostronny norm moralnych. Z istniejącego obowiązku prawnego jednej osoby wypływa określone prawo żądania innej osoby jego wypełnienia. Normy moralne nakładające określone obowiązki na pewne osoby nie uprawniają innych do ich egzekwowania np. z normy: miłuj bliźniego nie wypływa dla nikogo możliwość żądania jego miłowania,
- o naruszeniu normy prawnej świadczy jedynie wyraźnie uzewnętrzniony czyn, zachowanie się człowieka. Norma moralna może zostać naruszona samym odczuciem lub myślą np. odczutą zazdrością, czy pomyślanym życzeniem mającym przynieść szkodę bliźniemu.
Szczególnym przypadkiem norm moralnych są normy religijne.
Niektóre obyczaje czy zwyczaje panujące w społeczeństwie - obejmowane w polskim ustawodawstwie wspólną nazwą zasad społecznego współżycia - są podnoszone przez ustawodawcę do rangi obowiązujących norm postępowania. Szczególnym tego wyrazem jest artykuł 5 Kodeksu cywilnego, który mówi że nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego w Rzeczypospolitej Polskiej.
Należy wszakże podkreślić, że zasady społecznego współżycia nie są w naszym ustawodawstwie równoważne z normami prawnymi. Mają one znaczenie pomocnicze, co jednak nie oznacza. że jest to znaczenie nieistotne. Przychodzą one w sukurs prawu w sytuacjach nie uregulowanych dostatecznie wyczerpująco i jednoznacznie przez przepisy prawne.
Poza uznawanymi przez prawo i uwzględnianymi w orzecznictwie sądowym zasadami społecznego współżycia, istnieją też w społeczeństwie normy regulujące postępowanie członków różnych grup zawodowych (np. Kodeks etyki lekarskiej), stowarzyszeń, organizacji, partii politycznych, związków wyznaniowych i innych, którym państwo nie przypisuje znaczenia zasad współżycia społecznego. Normy te nie mogą by� w swojej treści sprzeczne z przepisami obowiązującego prawa.
Obok norm prawnych ustanowionych przez właściwe organy państwa i uznawanych przez nie zasad współżycia społecznego obowiązującą moc prawną mają takie normy będące wytworem różnych układów międzynarodowych, ratyfikowanych przez państwo. Dotyczy to także licznych zwyczajów w obrocie międzynarodowym o charakterze cywilno-prawnym sankcjonowanych przez państwo jako normy prawa zwyczajowego. Rangę tych norm akcentuje Kodeks cywilny, który w art. 56 mówi; że czynność prawna wywołuje nie tylko skutki prawne w niej wyrażone, lecz również te które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów.
Norma prawna i przepis prawny
Norma prawna jest to obowiązująca reguła zachowania się adresatów (osób, których dotyczy) w sytuacji w niej określonej, zabezpieczona środkami państwowego przymusu.
W budowie normy prawnej wyróżnia się trzy elementy:
1 ) hipotezę,
2) dyspozycję,
3) sankcję.
Hipoteza jest tą częścią normy prawnej, która określa stan faktyczny (sytuację) uzasadniający jej zastosowanie do konkretnego podmiotu (osoby).
Dyspozycja normy prawnej ustala jak winien zachować się podmiot w sytuacji określonej w hipotezie.
Sankcja jest ujemnym skutkiem, jaki staje się udziałem osoby, której zachowanie się nie jest zgodne z dyspozycją normy.
Normy prawne wyrażane są w przepisach prawnych. Nie oznacza to, że oba te pojęcia są równoznaczne. Przepis prawny jest to część aktu prawnego (np. ustawy) wyodrębniona przez ustawodawcę jako artykuł, paragraf lub w innej postaci. Przepis prawny jest pojęciem szerszym niż norma prawna. Są bowiem w aktach ustawodawczych takie sformułowania (zdania), które w swojej istocie są normami prawnymi (jeżeli zawierają w swojej treści obowiązujące reguły postępowania skierowane do określonych adresatów) - wtedy przepis prawny i norma prawna są pojęciami równoważnymi - ale są w nich też zawarte zdania wyodrębnione w artykuły, paragrafy czy w inną formę, które nie zawierają żadnych reguł postępowania określonych podmiotów prawa i jako takie nie są normami prawnymi - są wszakże zdaniami mającymi znaczenie przepisów prawnych.
Nie zawsze też właściwe normie prawnej elementy zawarte są w jednym przepisie. Są przepisy prawne, które zawierają hipotezę i dyspozycję a sankcja znajduje się w innych przepisach prawnych np. w przepisach o postępowaniu zabezpieczającym i egzekucyjnym. Są też przepisy, które zawierają w swojej treści tylko dyspozycję i sankcję. Pierwszą grupę przepisów (zawierających hipotezę i dyspozycję) stanowią w znacznej mierze przepisy prawa cywilnego, handlowego, pracy, a drugą przepisy prawa administracyjnego, finansowego, karnego.
Przykłady norm prawnych:
1 ) "W razie wypadku przy pracy, zakład pracy jest obowiązany niezwłocznie ustalić jego okoliczności i przyczyny oraz zastosować odpowiednie środki zapobiegawcze" (art. 228 § 1 Kodeksu pracy).
Słowa: "W razie wypadku przy pracy" stanowią hipotezę normy, a pozostała część zdania jej dyspozycję. Sankcja, w przypadku niezgodnego z normą zachowania się zakładu pracy, zostaje wymierzona na podstawie odrębnych przepisów.
2) "Funkcjonariusz publiczny, który przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązku, działa na szkodę dobra społecznego lub jednostki, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat" (art. 24& § 1 Kodeksu karnego).
Elementami tej normy prawnej są dyspozycja określająca konkretne, zakwalifikowane jako przestępne, zachowanie funkcjonariusza publicznego i sankcja.
Oto kilka przykładów przepisów prawnych nie będących w swojej istocie normami prawnymi z właściwymi dla nich elementami:
"Prezydent jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej" (art. 35 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 17.10.1992 r.)
"Zgromadzenia wspólników odbywają się w miejscu siedziby spółki jeżeli umowa spółki nie wskazuje innych miejsc w granicach Państwa" (art. 225 Kodeksu handlowego)
"Karę pozbawienia wolności poniżej roku wymierza się w miesiącach, a powyżej roku - w latach i w miesiącach".
W przytoczonych przykładowo przepisach nie widać typowych dla norm prawnych elementów. Zawierają wszakże informacje mające istotne znaczenie w całokształcie funkcjonowania prawa.
W swojej treści normy prawne mogą zawierać zakaz, nakaz lub upoważnienie do określonego zachowania się. Z tego punktu widzenia dzielą się one na:
- normy zakazu - określają jakie zachowania są zakazane, np. "Kobiety w ciąży nie wolno zatrudniać w godzinach nadliczbowych, ani w porze nocnej" (zdanie pierwsze art. 178 § 1 Kodeksu pracy);
- normy nakazu - mówią, jak w danych okolicznościach należy się zachować np. "Dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo" (art. 95 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego);
- normy upoważniające - zezwalają na dowolny sposób zachowania się albo regulując dyrektywnie ich zachowania, pozostawiają im możliwość zachowania innego niż w normie określone np. "Jeżeli w gwarancji nie zastrzeżono innego terminu", termin wynosi jeden rok licząc od dnia, kiedy rzecz została kupującemu wydana" (art. 577 § 2 Kodeksu cywilnego).
Normy prawne nie dopuszczające zmian w ich treści nazywamy normami prawa bezwzględnie obowiązującego (iuris cogentis), a normy dopuszczające możliwość dokonania innych ustaleń niż w nich wyrażonych, normami prawa względnie obowiązującego (iuris dispositivi).
Prawne ramy aktualizowania się praw podmiotowych stwarzają normy prawa względnie obowiązującego. Wykluczają je normy prawa bezwzględnie obowiązującego. Te ostatnie nie stwarzają żadnych możliwości dowolnego zachowania się osób w sytuacjach tymi normami określonych.
Zdarzenia i stosunki prawne
Prawa podmiotowe pewnych osób wynikają z norm prawa przedmiotowego, ale aktualizują się i wygasają dopiero na skutek pewnych zdarzeń (faktów), których następstwem jest zaistnienie konkretnego stosunku społecznego, zmiana już istniejącego, względnie wygaśnięcie istniejącego stosunku prawnego i wynikających z niego praw podmiotowych.
Wśród zdarzeń powodujących powstanie (zaistnienie) stosunku prawnego można wymienić: urodzenie dziecka, zawarcie małżeństwa, śmierć (powstanie praw spadkowych), pożar, kradzież, zawarcie umowy najmu itp.
Zdarzeniami powodującymi zmianę istniejącego stosunku prawnego są np. zawarcie umowy o pracę na nowych warunkach płacowych, zmiana czynszu dzierżawnego itp. Zdarzeniem, którego następstwem jest wygaśnięcie istniejącego stosunku prawnego może być śmierć małżonka, lub orzeczenie rozwodu powodujące ustanie małżeństwa, upływ czasu powodujący wygaśnięcie zobowiązania, spełnienie świadczenia itp.
Do zdarzeń o znaczeniu prawnym zaliczyć też należy te, których następstwem nie jest powstanie, zmiana lub wygaśnięcie stosunku prawnego lecz ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa lub obowiązku czy stosunku prawnego np. wyrok sądu ustalający prawo do spadku, wykluczający ojcostwo i inne.
Zdecydowana większość zdarzeń prawnych jest rezultatem bardziej, czy mniej, świadomej działalności ludzi. Nie pomniejsza to prawnego znaczenia innych, naturalnych, niezależnych od działania ludzi (a nawet od ich woli) zdarzeń, spośród których przykładowo można wymienić takie, jak: pożar, powódź, gradobicie, śmierć człowieka, upływ czasu.
Określenie "działania" w języku prawniczym ma inne znaczenie niż w mowie potocznej. Działaniem w prawie jest nie tylko rzeczywiste oddziaływanie człowieka mające na celu wywołanie określonych skutków, ale również brak - zaniechanie działania, które pociąga za sobą skutki prawne (kwalifikowane jako czyn niedozwolony).
Działaniami ludzi mającymi na celu wywołanie określonych skutków prawnych są akty prawne:
- cywilno-prawne, np. zawarcie umowy o dzieło, rozwiązanie stosunku pracy,
- organów państwowych, np.: orzeczenia sądowe, akty administracyjne.
Stosunek prawny jest to zatem więź społeczna jaka powstaje między dwiema lub więcej osobami w następstwie stworzonej przez nie - lub inne zdarzenia - sytuacji określonej w obowiązującej normie prawnej.
Nie są stosunkami prawnymi takie stosunki społeczne, z których istnieniem i ustaniem prawo nie łączy żadnych skutków prawnych. Przykładem takich stosunków mogą być stosunki przygodnej znajomości, koleżeństwa, przyjaźni, towarzyskie itp. Pojęcie stosunków społecznych jest zatem szersze niż pojęcie stosunków prawnych.
Elementami stosunków prawnych są:
- przedmiot stosunku prawnego,
- podmiot uprawniony,
- podmiot zobowiązany do określanego zachowania się względem podmiotu uprawnionego.
Istotę stosunków prawnych stanowią wzajemne prawa (podmiotowe) i odpowiadające im obowiązki stron. Treść tych praw i obowiązków nazywamy przedmiotem stosunków prawnych.
Przestrzeganie i stosowanie prawa
Stanowienie norm prawnych regulujących stosunki między ludźmi żyjącymi na obszarze danego kraju, to jeden aspekt funkcjonowania prawa w społeczeństwie. Drugim, nie mniej ważnym, jest przestrzeganie prawa przez organy władz, urzędy i instytucje.
Przestrzeganie prawa przez organy władz, urzędy i instytucje oraz zgodne z treścią i intencją ustawodawcy jego stosowanie, to podstawowy element praworządności. Wszelkie naruszenie prawa przez organ władzy czy administracji rządowej, wywołuje niepożądane z punktu widzenia porządku prawnego reperkusje w społeczeństwie, które traci wiarę w prawo jako czynnik sprawiedliwej regulacji stosunków między ludźmi i samo skłonne jest do jego omijania. Natomiast skrupulatne przestrzeganie prawa przez organy państwa oddziaływuje wychowawczo na obywateli i skłania ich do zgodnego z treścią prawa postępowania. Uwagi te dotyczą także uznawanych przez państwo zasad społecznego współżycia jako elementów uzupełniających ład i porządek prawny.
Doceniając należycie znaczenie praworządności i mając świadomość, że tworzenie prawa i jego istnienie nie jest samo w sobie gwarancją zgodnego z jego treścią działania różnych organów stosujących prawo na co dzień, powołuje się różne instytucje mające strzec praworządności i skutecznie chronić obywatela przed możliwymi nadużyciami władzy, będącymi w najbardziej drastycznych przypadkach rażącymi naruszeniami ich praw osobistych i wolnościowych. W Rzeczypospolitej Polskiej instytucjami tymi są w szczególności sądy powszechne i wojskowe, SN, NSA, Prokuratura, Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu, NIK i Rzecznik Praw Obywatelskich.
Znaczącym czynnikiem umacniania praworządności jest znana prawu administracyjnemu instytucja skarg i wniosków, stanowiąca istotny element kontroli społecznej nad organami administracyjnymi.
Pierwotną, sformułowaną w konstytucji, gwarancją praworządności jest konsekwentnie dokonany podział władz na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą z wyraźnym określeniem ich kompetencji. Z punktu widzenia praworządności jest to bardzo wiele znaczące uznanie autonomiczności poszczególnych władz z jednoczesnym wszakże ograniczeniem ich kompetencji zapobiegającym przerostowi jednej z nich nad pozostałymi.
Innym ważnym elementem praworządności jest zasada, że żaden akt prawny nie może być sprzeczny z konstytucją oraz aktami prawnymi, które dają legitymację organom niższych szczebli do wydawania aktów prawnych będących w zakresie ich kompetencji. Akt prawny sprzeczny z aktem prawnym wyższego rzędu jest z mocy prawa nieważny, a wydawane w oparciu o taki akt decyzje administracyjne kwalifikują się, jako nieważne, do zaskarżenia do sądu administracyjnego.
W szerszym pojęciu zagadnienie praworządności obejmuje także przestrzeganie prawa i uznawanych przez prawo zasad społecznego współżycia przez poszczególnych obywateli.
Różne bywają czynniki przestrzegania prawa i zasad społecznego współżycia przez obywateli. Jednym z nich jest obawa sankcji, która staje się udziałem osoby naruszającej prawo. Jest ona czynnikiem umacniającym prawo i wymuszającym zgodne z jego treścią postępowanie. Jednak nie należy sankcjom przypisywać decydującego znaczenia w funkcjonowaniu prawa w społeczeństwie. Wiele naruszeń prawa jest następstwem braku prawniczej wiedzy i związanej z nią kultury prawnej. Dlatego też, w poszerzaniu i pogłębianiu prawniczej wiedzy oraz w kształtowaniu kultury prawnej społeczeństwa widzieć należy większą gwarancję przestrzegania prawa przez obywateli niż w samej surowości sankcji za jego naruszenie. Kultura prawna, to już nie jest przestrzeganie prawa tylko z obawy poniesienia kary za jego naruszenie, lecz świadoma internalizacja i uznawanie prawa jako nieodzownego czynnika regulacji życia politycznego i społeczno-ekonomicznego państwa oraz porządku publicznego, takie wtedy kiedy interes osobisty jednostki może stwarzać zachętę do jego łamania. Nauczanie prawoznawstwa w szkołach (nie tylko ekonomicznych), jak również wszelkie formy popularyzacji prawa w środkach masowej informacji, to dobre kierunki działania na rzecz praworządności czyli przestrzegania prawa przez obywateli i stosowania go zgodnie z jego treścią.
Stosowanie praw jest domeną organów państwowych właściwych do orzekania, czy konkretne zdarzenie codziennego życia spełnia hipotezę określonej normy prawnej i jakie w danej sprawie, zgodnie z dyspozycją normy, winno zapaść rozstrzygnięcie. Przykładem takich rozstrzygnięć są orzeczenia sądowe, decyzje administracyjne, prokuratorskie nakazy aresztowania. Pewne zadania organów państwowych w zakresie stosowania prawa można przekazywać organizacjom społecznym np. związkom zawodowym. Ich decyzje jednak podlegają kontroli organów państwa.
Wykładnia prawa
Nieostrość i niewyrazistość języka, jakim operuje ustawodawca w różnych aktach normatywnych sprawia, że pozornie jasny i czytelny tekst ustawy czy innego aktu normatywnego, sprawia niekiedy trudności w praktycznym jego zastosowaniu do konkretnych sytuacji codziennego życia.
Czynnikiem zapobiegającym różnorakiemu rozumieniu treści poszczególnych przepisów prawnych, a co za tym idzie różnemu ich stosowaniu do konkretnych sytuacji przez właściwe organy (co byłoby szkodliwym dla porządku prawnego zjawiskiem) jest wykładnia prawa.
Wykładnia prawa jest to interpretacja (objaśnianie) znaczenia norm zawartych w przepisach prawnych. Ma ona miejsce wówczas, gdy organ mający zastosować prawo ma wątpliwości dotyczące znaczenia normy prawnej, która zdaniem organu powinna być zastosowana. Wykładni dokonują różne organy. Z tego punktu widzenia wyróżniamy:
- wykładnię autentyczną, której dokonuje sam prawodawca. Jej istotą jest wyjaśnianie w samym tekście ustawy co należy rozumieć przez użyte w nim określenia. Np. w ustawie o prawie wynalazczym, wyjaśnienie co w rozumieniu ustawodawcy uważać należy za wynalazek;
- wykładnię legalną, której dokonuje specjalnie upoważniony organ państwa. Jest nim Trybunat Konstytucyjny;
- wykładnię sądową, której dokonują sądy w procesie stosowania prawa do konkretnych przypadków. Szczególne znaczenie posiada wykładnia Sądu Najwyższego (wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej), która mimo iż nie wiąże sądów niższych instancji - poza rozstrzygnięciami dokonanymi w konkretnej sprawie - to jednak ze względu na powagę Sądu Najwyższego, ma wpływ na ich orzecznictwo. Wiążącymi sądy niższej instancji są wszakże wytyczne SN dot. wymiaru sprawiedliwości, jak m.in. wydane w swoim czasie, dotyczące rozumienia art. 56 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, wyjaśniające jak powinny one interpretować użyte w tekście pojęcia: zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego, dobra małoletnich dzieci małżonków, winy małżonka, jak również odmowy zgody na rozwód małżonka niewinnego rozkładu małżeńskiego pożycia w świetle prawa i zasad współżycia społecznego.
- wykładnię organów administracji państwowej, której dokonują nadrzędne organy administracji i odnoszą ją do organów administracji niższych szczebli;
- wykładnię doktrynalną, która jest dokonywana przez pracowników nauki i specjalistów z poszczególnych dziedzin prawa. Nie ma ona mocy wiążącej sądów czy organów administracji państwowej, ale jej autorytet jest tak wielki, że w procesie stosowania prawa jest brana pod uwagę.
W zależności od sposobu dokonywania wykładni prawa rozróżniamy:
- wykładnię językową (gramatyczną), ustalającą znaczenie normy na gruncie właściwości języka (semantyczna, syntaktyczna itp.), w którym została sformułowana;
- wykładnię systemową, ustalającą znaczenie normy w całokształcie systemu, do którego należy i w powiązaniu z innymi normami;
- wykładnię funkcjonalną (celowościową), ustalającą znaczenie normy ze względu na funkcje i cele, które ma spełniać;
- wykładnię historyczną opartą na posiadanych materiałach historycznych, pozwalających rozumieć właściwy sens normy w świetle okoliczności, jakie istniały w czasie jej stanowienia.
Struktura organów wymiaru sprawiedliwości
Organami wymiaru sprawiedliwości są sądy powszechne, wojskowe, Sąd Najwyższy, Naczelny Sąd Administracyjny. W strukturze organizacyjnej sądów powszechnych rozróżnia się:
- sądy rejonowe,
- sądy wojewódzkie,
- sądy apelacyjne.
Sąd rejonowy tworzy się dla jednej lub więcej gmin w granicach tego samego województwa. Jeżeli konkretne warunki to uzasadniają, może być utworzony więcej niż jeden sąd na terenie tej samej gminy.
Sąd wojewódzki tworzy się dla jednego lub kilku województw.
Sąd apelacyjny tworzy się dla kilku województw.
Rozporządzenia dotyczące tworzenia i znoszenia sądów oraz ich siedziby i obszaru właściwości wydaje Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z Ministrem - Szefem Urzędu Rady Ministrów, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa. Sędziów powołuje Prezydent po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady sądownictwa. Na czele poszczególnych sądów stoją prezesi i wiceprezesi .
Kolegialnymi organami sądów są:
- zgromadzenie ogólne sędziów,
- kolegium sądu.
Sądy dzielą się na wydziały. W poszczególnych sądach rejonowych i wojewódzkich istnieją, jako odrębne jednostki organizacyjne, wydziały (sądy) do spraw:
- rodzinnych - w sądach rejonowych i wojewódzkich,
- pracy - w sądach rejonowych i niektórych wojewódzkich,
- pracy i ubezpieczeń społecznych - w sądach wojewódzkich (nie we wszystkich),
- gospodarczych - w sądach rejonowych i wojewódzkich.
Podstawową zasadą polskiego orzecznictwa sądowego jest dwuinstancyjność. Oznacza ona, że strony niezadowolone z orzeczeń sądu, przed którym rozpoczęto się postępowanie - sadu I instancji, mogą wnosić środki odwoławcze, przewidziane prawem, do hierarchicznie wyższego sądu - sądu II instancji.
W zdecydowanej większości spraw właściwymi do ich rozpatrywania, jako sądy I instancji, są sądy rejonowe. Instancją odwoławczą dla spraw rozpoznawanych w sądach rejonowych są sądy wojewódzkie. Są one sądami II instancji, a ich orzeczenia kończące postępowanie odwoławcze są orzeczeniami prawomocnymi; tzn. nie dopuszczającymi dalszych odwołań w normalnym toku postępowania.
Do wyłącznej właściwości sądów wojewódzkich rozpoznawanych przez nie w I instancji należą sprawy:
- o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe (oprócz spraw o ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa i macierzyństwa oraz o przysposobienie),
- o ochronę praw autorskich, jak również praw wynikających z opatentowania wynalazków lub rejestracji wzorów użytkowych i zdobniczych oraz znaków towarowych,
- o roszczenia wynikające z prawa prasowego,
- o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa 20 tysięcy złotych,
- o orzeczenie przepadku świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to zostało spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym.
Instancją odwoławczą dla spraw rozpoznawanych w pierwszej instancji przez sądy wojewódzkie są sądy apelacyjne, tworzone dla kilku województw (powołane ustawą z dnia 13 lipca 1990 roku, Dz. U. nr 53). Sądy apelacyjne są wyłącznie sądami II instancji.
W przypadkach uzasadniających wznowienie postępowania właściwym jest sąd, który wydał zaskarżony wyrok. Jeżeli zaskarżone zostają wyroki różnych instancji, to właściwym do rozpoznania sprawy jest sąd instancji wyższej.
Rewizję nadzwyczajną wnosi się do Sądu Najwyższego. Może ją wnieść Minister Sprawiedliwości - Prokurator Generalny, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, a także Rzecznik Praw Obywatelskich. W sprawach z zakresu prawa pracy może to uczynić Minister Pracy i Polityki Socjalnej.
Strona mająca interes w ponownym rozpatrzeniu sprawy w toku rewizji nadzwyczajnej, może wnieść podanie o jej wniesienie do Ministra Sprawiedliwości - Prokuratora Generalnego.
Poza rozpatrywaniem spraw w toku rewizji nadzwyczajnych, Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów w zakresie orzekania, podejmuje uchwały dotyczące rozstrzygnięcia zagadnień prawnych, które budzą istotne wątpliwości w konkretnych sprawach, wyjaśnia przepisy, które różnie są stosowane w orzecznictwie sądów a szczególną rolę w stosowaniu prawa mają uchwalane przez SN wytyczne wymiary sprawiedliwości.
W skład Sądu Najwyższego wchodzą: Pierwszy Prezes, prezesi oraz sędziowie. Sąd Najwyższy dzieli się na izby: Izbę Cywilną, Izbę Karną, Izbę Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Izbę Administracyjną, Izbę Wojskową.
Organy ochrony prawnej. Obsługa prawna
Istnienie prawa to podstawowy warunek wypełniania przez państwo jego podstawowych funkcji. Jest to warunek konieczny, ale nie wystarczający. Dalszym - nie mniej ważnym niż samo istnienie prawa - jest ścisłe jego przestrzeganie przez:
- Sejm i Senat,
- Prezydenta,
- organy administracji państwowej,
- organy samorządu terytorialnego ,
- podporządkowane w/w organom jednostki organizacyjne,
- instytucje i organizacje społeczne.
Dotyczy to również poszczególnych obywateli. Wszystko to składa się na treść poznanego już pojęcia praworządności. Czynnikiem mającym zabezpieczać praworządność ze wszystkimi pożądanymi jej następstwami, jest powołanie specjalnych stojących na jej straży organów. Organami tymi - poza sądami powszechnymi i wojskowymi, Sądem Najwyższym i Ministrem Sprawiedliwości - są:
- Trybunał Konstytucyjny,
- Trybunał Stanu,
- Naczelny Sąd Administracyjny,
- Prokuratura Generalna,
- Rzecznik Praw Obywatelskich,
- Najwyższa izba Kontroli.
Trybunat Konstytucyjny jest organem powołanym do badania i orzekania o zgodności ustaw z Konstytucją RP i innych aktów normatywnych z ustawami.
Trybunał Stanu jest organem powołanym do orzekania o odpowiedzialności osób na naczelnych stanowiskach państwowych za naruszenie Konstytucji i ustaw (odpowiedzialność konstytucyjna). Decyzję o pociągnięciu określonej osoby do odpowiedzialności konstytucyjnej podejmuje Sejm, a odnośnie do osoby prezydenta Sejm i Senat łącznie.
Naczelny Sąd Administracyjny bada zgodność decyzji administracyjnych z prawem. W -przypadku stwierdzenia, że decyzja administracyjna została wydana z naruszeniem prawa, uchyla ją i przekazuje właściwemu organowi do ponownego rozpatrzenia sprawy i wydania prawidłowej decyzji, bądź stwierdza jej nieważność. Do NSA mogą być zaskarżone decyzje, które kończyły tok postępowania administracyjnego. NSA kontroluje też terminowość załatwiania spraw przez poszczególne organy administracji.
Prokuratura jest organem państwowym, którego podstawowym zadaniem jest strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw.
Naczelnym organem prokuratury jest Prokurator Generalny. Jemu podlegają: prokuratury apelacyjne (tworzone dla kilku województw), wojewódzkie i rejonowe (obejmujące zakresem swojego działania jedną lub więcej gmin) . Minister Sprawiedliwości może tworzyć ośrodki zamiejscowe prokuratur apelacyjnych, wojewódzkich lub rejonowych.
Funkcję Prokuratora Generalnego sprawuje Minister Sprawiedliwości. Spośród wielu zadań wykonywanych przez prokuraturę wymienić można:
- prowadzenie lub nadzorowanie postępowania przygotowawczego w sprawach ważnych oraz sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami,
- wytyczanie powództw i składanie wniosków oraz udział w postępowaniu sądowym w sprawach cywilnych, ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych, jeżeli wymaga tego ochrona praworządności, interes społeczny lub inne ważne względy,
- współdziałanie z organami państwowymi, państwowymi jednostkami organizacyjnymi i organizacjami społecznymi w zapobieganiu przestępczości i innym naruszeniom prawa,
- zaskarżanie do sądu decyzji administracyjnych niezgodnych z prawem oraz udział w toczącym się w związku z tym postępowaniem sądowym,
- sprawowanie nadzoru nad wykonywaniem wyroków sądowych w sprawach karnych, postanowień o tymczasowym aresztowaniu oraz innych decyzji o pozbawieniu wolności.
Prokurator wykonuj� czynności oskarżyciela publicznego przed wszystkimi sądami.
Prokurator Generalny może występować do Trybunatu Konstytucyjnego o ustalenie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw, jak również o stwierdzenie zgodności aktu ustawodawczego z Konstytucją. Dotyczy to także aktów prawnych niższego rzędu.
Najwyższa Izba Kontroli (NIK) jest organem podległym Sejmowi. Jej zadaniem jest kontrolowanie działalności organów administracji państwowej: naczelnej, centralnej i terenowej, łącznie z podległymi im jednostkami (urzędy, instytucje, zakłady).
Kontrola NIK obejmuje jednostki państwowe, ale w określonych warunkach również jednostki nie państwowe, prowadzące działalność publiczną, w szczególności gospodarczą. Zakresem kontroli tych jednostek są objęte zadania zlecane im przez państwo, formy korzystania z pomocy państwa, sposoby dysponowania funduszami społecznymi oraz wypełnianie obowiązków podatkowych.
Kontrola NIK obejmuje działalność gospodarczą, finansową oraz organizacyjno-gospodarczą pod kątem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności.
Najwyższa Izba Kontroli przedkłada Sejmowi sprawozdania ze swojej działalności. Szczególne znaczenie ma sprawozdanie z wykonania budżetu państwa, które przedkłada Sejmowi z wnioskiem o udzielenie rządowi absolutorium.
Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży praw i wolności obywateli określonych w Konstytucji i innych przepisach prawnych. Jego zadaniem jest w szczególności badanie czy wskutek działania lub zaniechania działania określonych organów, organizacji i instytucji nie nastąpiło naruszenie prawa lub zasad społecznego współżycia. Rzecznik (powoływany przez Sejm z" zgodą Senatu na 4 lata), jest w swojej działalności niezależny od innych organów państwowych. Może podejmować działania na wniosek osób zainteresowanych i z inicjatywy własnej. Działając z własnej inicjatywy Rzecznik ma prawo do zbadania na miejscu każdej sprawy prowadzonej przez organy administracji państwowej, organy samorządu oraz wszelkie organizacje i osoby prawne. Od sądów i prokuratury, jak również innych organów ścigania może żądać informacji o stanie konkretnej sprawy. Może też zlecać sporządzanie ekspertyz i opinii. Rzecznik poza licznymi uprawnieniami, ma prawo zwrócenia się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o uznanie określonego aktu normatywnego czy przepisu prawnego za sprzeczny z Konstytucją.
Obsługa prawna dokonywana jest przez notariuszy, adwokatów i radców prawnych. Notariusze czuwają nad bezpieczeństwem obrotu prawnego oraz jego zgodnością z obowiązującym prawem. Ich zadaniem jest sporządzanie aktów, które z mocy ustawy (niekiedy woli stron) wymagają formy notarialnej poświadczanie dokumentów, a także dokonywanie innych czynności zlecanych przez prawo.
Podstawowym zadaniem adwokatów jest udzielanie pomocy prawnej osobom jej potrzebującym. Praca zawodowa adwokata polega w szczególności na obronie i zastępstwie stron przed sądami, jak również na udzielaniu porad i opinii prawnych oraz sporządzaniu różnych pism prawniczych.
Zadaniem radców prawnych jest służenie pomocą prawną osobom na kierowniczych stanowiskach. Szczególną ich rolą jest obsługiwanie toczących się procesów sądowych, reprezentowanych przez nich podmiotów. Również obsługę prawną pomocniczą spełniają inni pracownicy zatrudnieni w sądach, a mianowicie: kuratorzy, komornicy referendarze, sekretarze.
Źródła prawa
Źródła prawa są to akty normatywne stanowione przez upoważnione organy władzy i administracji państwowej, a także organy samorządów terytorialnych zawierające normy prawne lub stanowiące istotny składnik właściwego uchwycenia treści normy prawnej. Mimo znacznego zróżnicowania, akty normatywne stanowią system pod pojęciem którego rozumiemy logicznie uporządkowaną i wzajemnie ze sobą powiązaną całość. System aktów normatywnych jest uporządkowany według dwóch kryteriów: podmiotu (organu) prawodawczego i rodzaju aktu normatywnego. Ujęte według tych kryteriów akty normatywne pozwalają na ustalenie ich hierarchii, która dla naszego prawa przedstawia się następująco:
Konstytucja - jest to ustawa zasadnicza zajmująca naczelne miejsce w hierarchii aktów ustawodawczych. Wyróżnia się ona spośród innych aktów normatywnych tym, że jej uchwalenie, jak również wprowadzenie zmian do jej treści wymaga zgody dwóch trzecich co najmniej połowy ogólnej liczby postów obecnych w czasie głosowania.
W swojej treści zawiera normy prawne dotyczące zasad ustroju politycznego i społeczno-ekonomicznego państwa. Ustala podstawy organizacyjne aparatu państwowego, reguluje sposób powoływania, skład i zakres działania organów państwa i samorządów terytorialnych, określa podstawowe prawa i obowiązki obywateli.
Wydane z upoważnienia Konstytucji inne akty normatywne nie mogą być w swojej treści z nią sprzeczne.
Ustawa - jest aktem normatywnym, uchwalanym przez Sejm i zatwierdzanym przez Senat. Wymaga też podpisu prezydenta. Brak zatwierdzenia ze strony Senatu względnie zgłaszane przez niego poprawki, powodują powrót ustawy do Sejmu i ponowne głosowanie. Poprawki senatu są odrzucane przez Sejm bezwzględną większością głosów, natomiast poprawki, nie odrzucone bezwzględną większością głosów są poprawkami przez sejm przyjętymi. Ustawy uchwalane są na wniosek Prezydenta, Senatu, Rady Ministrów, komisji sejmowych lub 15 posłów.
Rozporządzenie - jest aktem normatywnym Prezydenta, naczelnych i centralnych organów administracji państwowej, a mianowicie: Rady Ministrów, poszczególnych (lub kilku) ministrów i równorzędnych kierowników urzędów centralnych. Rozporządzenia mogą być wydawane wyłącznie na podstawie upoważnienia wynikającego z przepisu ustawy (delegacja ustawowa) i stanowią bardziej szczegółowe rozwinięcie przepisów zawartych w ustawach. Warunkami ważności rozporządzenia są: wyraźnie w konkretnej ustawie sformułowana delegacja ustawowa do wydawania rozporządzenia; zgodność treści rozporządzenia z przepisami ustawy i utrzymanie jej w granicach udzielonego upoważnienia.
Uchwała - jest ujawnionym wyrazem woli kolegialnych organów władzy (Sejmu i Senatu) i administracji państwowej (rady Ministrów, kolegialnych organów Rady Ministrów) oraz organów samorządu terytorialnego. Uchwały podejmują również kolegialne organy różnych organizacji i jednostek - nie stanowią one jednak źródła prawa państwowego. Uchwała w odróżnieniu od rozporządzenia dotyczy tylko pewnych zagadnień zawartych w ustawie. Do jej ważności niezbędna jest również delegacja ustawowa, na którą uchwała w chwili jej podejmowania i ogłaszania winna się powoływać.
Zarządzenie jest aktem normatywnym, wydawanym przez Prezydenta i ministrów oraz kierowników urzędów centralnych na podstawie ustaw i w celu ich wykonania. Zarządzenie różni się tym od rozporządzenia, że posiada mniejszy zakres treści niż rozporządzenie (nie rozwija przepisów ustawy). Zarządzenia na niższych szczeblach wydawane są przez terenowe organy administracji państwowej i organy samorządu terytorialnego.
Instrukcja, regulamin, statut są aktami normatywnymi. Ich rolą jest wyjaśnianie i uściślanie przepisów zawartych w aktach wyższego rzędu. W żadnym przypadku nie mogą być z nimi sprzeczne. Ich głównym celem jest usprawnienie i uściślenie działalności organów niższego szczebla i jednostek organizacyjnych.
Specyficznymi źródłami prawa są umowy międzynarodowe. Umowa międzynarodowa jest to zgodne oświadczenie woli państw mające na celu wywołanie określonych skutków prawnych. Umowa międzynarodowa może mieć różną nazwę, np. traktat, pakt, konwencja, deklaracja, porozumienie, protokół, regulamin, karta, konstytucja, modus vivendi itp.
Przedmiotem umowy międzynarodowej mogą być zagadnienia natury politycznej, ekonomicznej, ludnościowej, kulturalnej itp.
Niektóre umowy międzynarodowe wymagają ratyfikacji, tj. zatwierdzenia przez upoważniony do tego organ parlamentu danego państwa lub głowy państwa (w Polsce Sejm lub Prezydent). Umowy międzynarodowe nie wymagające ratyfikacji, nabierają mocy prawnej z chwilą ich podpisania przez upoważniony do jej zawarcia organ. Umowy międzynarodowe, które dotyczą wewnętrznych stosunków państwa lub obywateli, nabierają mocy prawnej dopiero z chwilą włączenia ich do krajowego ustawodawstwa.
Specyficznym źródłem prawa są dekrety. Dekret jest to akt prawny treści ogólnej mający moc ustawy, wydany przez inny organ aniżeli parlament. Aktualnie nie ma u nas organu uprawnionego do wydawania dekretów.
Istotnym warunkiem przestrzegania aktów normatywnych jest ich ogłoszenie (promulgacja), czyli podanie do publicznej wiadomości lub do wiadomości podmiotów bezpośrednio zainteresowanych. Są one ogłaszane w publikacjach urzędowych, zwanych organami promulgacyjnymi. Najważniejsze z nich a więc ustawy, rozporządzenia, umowy międzynarodowe ogłaszane są w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
Uchwały i zarządzenia naczelnych i centralnych organów publikowane są w Monitorze Polskim. W Monitorze Polskim ogłaszane są także uchwały indywidualne Sejmu i Senatu, np. o wyborze marszałka, wicemarszałków, powołaniu członków rządu. Cechą charakterystyczną aktów normatywnych ogłaszanych w Monitorze Polskim jest to, że nie ma dla nich bezwzględnego obowiązku ich ogłaszania, jaki istnieje dla ustaw i rozporządzeń.
Zarządzenia wydawane przez poszczególnych ministrów i kierowników urzędów centralnych mające znaczenie tylko dla jednego resortu ogłaszane są w dziennikach urzędowych tych organów.
Zarządzenia i uchwały terenowych organów rządowej administracji ogólnej i organów samorządów terytorialnych, ogłaszane są w wojewódzkich dziennikach urzędowych.
W zasadzie akt normatywny wchodzi w życie po upływie 14 dni od jego ogłoszenia, chyba że sam stanowi inaczej. Od tego momentu istnieje domniemanie, że jest on adresatom znany. Nikt też od tej chwili, w przypadku niezgodnego z nim zachowania się, nie może powoływać się na jego nieznajomość. Obowiązuje rzymska zasada: nieznajomość prawa szkodzi. Swego rodzaju odstępstwo od tej zasady przewidział Sąd Najwyższy przez zajęcie stanowiska, że akt normatywny nie rodzi obowiązków prawnych przed momentem, w którym abonent Dziennika Ustaw mógł rzeczywiście zapoznać się z jego treścią.
Coraz częściej jest praktykowana zasada podawania terminu wchodzenia w życie ogłaszanego aktu normatywnego, niekiedy znacznie dalszego niż dzień jego ogłoszenia. Takie odłożenie obowiązywania ustawy ma na celu w szczególności zapoznanie się z nią osób, które będą ją musiały stosować, jak również spopularyzowanie jej w szerokich kręgach społeczeństwa.
Przestrzegana jest zasada, że ustawa nie działa wstecz chyba, że jej działanie wsteczne jest korzystniejsze dla obywateli. Są od tej zasady wyjątki.
Akty normatywne mają specyficzną budowę. Ich składowymi elementami są:
- tytuł aktu normatywnego,
- kolejna pozycja od początku roku kalendarzowego,
- zasadnicza treść podzielona na: artykuły, ustępy (lub paragrafy) i punkty,
- podpis właściwego organu.
Omówione akty normatywne są aktami prawa stanowionego (pisanego) kształtowanego przez organy państwa i władz samorządowych. Poza nimi źródłami prawa są także uznawane przez państwo zasady współżycia społecznego i zwyczaje, o czym była już mowa, a co wyraźnie akcentuje przytoczony art. 56 - i nie tylko on - Kodeksu cywilnego.
System prawa Rzeczypospolitej Polskiej
System prawa to zespół norm obowiązujących w państwie zróżnicowanych według dziedzin politycznego i społeczno-gospodarczego życia, do których się odnoszą. Słowo "zespół" oznacza, że różne gałęzie prawa zespalają wspólne zasady politycznego i społeczno-ekonomicznego ustroju państwa i związane z nimi cele. W systemie prawa Rzeczypospolitej Polskiej wyodrębnione są następujące gałęzie (działy) prawa:
1) prawo państwowe (konstytucyjne);
2) prawo cywilne;
3) prawo rodzinne;
4) prawo pracy;
5) prawo administracyjne;
6) prawo finansowe;
7) prawo gospodarcze;
8) prawo karne;
9) prawo procesowe.
Prawo państwowe (konstytucyjne) - podstawowym jego źródłem jest ustawa zasadnicza czyli Konstytucja oraz inne akty prawne z nią związane np. ordynacje wyborcze do Sejmu i Senatu. Reguluje ono podstawowe instytucje ujęte w Konstytucji oraz podstawowe prawa i obowiązki obywateli.
Prawo cywilne reguluje stosunki majątkowe między podmiotami prawa oraz niektóre sprawy nie majątkowe, jak np. prawo do nazwiska, ochrony czci, patentów, wzorów użytkowych i praw autorskich i związane z nimi roszczenia majątkowe.
Prawo rodzinne normuje stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami, stosunki między rodzicami i dziećmi, oraz stosunki wynikające z przysposobienia, opieki i kurateli.
Prawo pracy zawiera normy prawne regulujące stosunki pracy i płace. W jego zakresie znajdują się także zagadnienia dotyczące ubezpieczeń społecznych i świadczeń socjalnych.
Prawo administracyjne stanowi zbiór norm prawnych regulujących stosunki społeczne powstałe w wyniku działalności organów administracji państwowej.
Prawo finansowe jest zbiorem norm dotyczących operacji finansowych i instytucji zajmujących się nimi. Dotyczy ono budżetów, podatków i opłat, działalności banków i zakładów ubezpieczeń i innych instytucji finansowych.
Prawo gospodarcze stanowi swego rodzaju ujęcie w odrębną całość niektórych zagadnień z dziedziny prawa cywilnego, administracyjnego i finansowego oraz środki jej realizacji jak: umowy, weksle, czeki, akcje, obligacje itp.
Prawo formalne to normy prawne określające organizację i strukturę organów wymiaru sprawiedliwości i administracji oraz tryb postępowania przed nimi. Dotyczą m. in. właściwości rzeczowej i miejscowej tych organów, wszczynania postępowania, pism procesowych, wniosków, dowodów, środków odwoławczych itp.
Prawo karne jest zbiorem norm określających co w świetle prawa jest przestępstwem i jaka grozi za jego popełnienie. Z prawem tym łączy się problematykę wykroczeń (ujęte w odrębnych kodeksach) oraz prawo postępowania karnego i prawo karne wykonawcze.
Prawo procesowe stanowi zespół norm regulujących postępowanie przed sądami w sprawach cywilnych i karnych. Określa ono uprawnienia osób występujących przed sądem. Odmiennym prawem regulującym tok postępowania przed organami administracji państwowej są normy zawarte w Kodeksie postępowania administracyjnego. Prawo Rzeczypospolitej Polskiej jest systemem prawa pisanego. Oznacza to, że znajduje wyraz pisemny w formie aktów normatywnych. Nie wyklucza to faktu, że także zwyczaje, określane w poszczególnych przepisach prawnych jako zasady społecznego współżycia, mogą odgrywać pewną rolę przy wykładni prawa pisanego. Prawo pisane jest w znacznej mierze prawem skodyfikowanym, tzn. usystematyzowanym zbiorem przepisów prawnych z określonej dziedziny stosunków społecznych, prawem regulowanych (kodyfikacja prawa).
Kodyfikacja prawa oznacza ujęcie w jedną, logicznie usystematyzowaną całość przepisów dotyczących danej dziedziny stosunków społecznych, zawartych w różnych aktach normatywnych w ramach jednolitego aktu określanego mianem Kodeksu. Kodeksowe uregulowanie nie eliminuje istnienia poza Kodeksem innych, szczegółowych aktów normatywnych dotyczących danej dziedziny życia. Każdy Kodeks jest jednak aktem normatywnym wiodącym dla danej dziedziny i aktem najważniejszym. Charakter aktów kodyfikacyjnych, czyli całościowo regulujących dane dziedziny życia, mimo iż nie są one nazwane kodeksami, posiadają także takie akty normatywne, jak: prawo budowlane, prawo wynalazcze, prawo lokalowe, prawo o ruchu drogowym itp. Wszystkie wymienione Kodeksy (z wyjątkiem Kodeksu handlowego) zostały uchwalone przez Sejm jako ustawy czyli najwyższe w hierarchii akty normatywne, co podnosi ich rangę i znaczenie w całości ustawodawstwa.
1