Budowa i znaczenie dramatu antycznego na podstawie "Antygony"
Początek tragedii greckiej sięga misteriów dionizyjskich (Wielkie Dionizje), podczas których ich uczestnicy, ubrani w koźle skóry śpiewali pieśni obrzędowe ku czci Dionizosa (boga wina i plonów). Nazwa "tragedia" pochodzi od dwóch słów greckich "tragos" - kozioł i "ode" - pieśń (tragedia = pieśń kozła) Z pieśni obrzędowych (pochwalnych) zrodziła się tragedia, której budowa oparła się na dialogu prowadzonym przez Koryfeusza (przewodnika - opowiadacza) z chórem. Pierwszego aktora wprowadził Tespis, drugiego Ajschylos, trzeciego Sofokles. Zespół aktorski ograniczał się do trzech osób. Aktorami mogli być tylko mężczyźni, grali więc też i role kobiece.Tragedia była najwyżej cenionym przez starożytnych gatunkiem literackim, który zrodził się w starożytnej Grecji i wywodzi się z obrzędów religijnych.
Bohaterowie tragedii znajdują się w trudnej sytuacji, są uwikłani w konflikt między własnym działaniem, a siłami wyższymi i losem, prawami historii, interesem społecznym, normą moralną, ślepymi prawami natury. O sytuacji bohaterów tragicznych w literaturze greckiej decydowało przeznaczenie, los, fatum. Ludzie starożytni wierzyli, że każdy byt ma przydzielony przez odwieczne prawo los; nad jego przebiegiem czuwały boginie np. Mojry.Istotą tragedii jest konflikt tragiczny. Polega on na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru, każde posunięcie bohatera zbliża go do katastrofy.
Sofokles - twórca "Antygony" - miał duży wkład w rozwój tragedii i teatru greckiego, zrezygnował on z łączenia tragedii w monumentalne tetralogie, ograniczył rolę chóru, zwiększył liczbę aktorów z dwóch do trzech, dzięki czemu rozbudował dialogi i akcje tragedii, powiększył liczbę chórzystów, wprowadził dekoracje sceniczne.
Kompozycja utworu:
Dramat starożytny charakteryzował się stałym schematem kompozycyjnym.
Utwór rozpoczynał PROLOG - monolog lub dialog wprowadzający odbiorcę w treść dramatu, zawierający informację na temat przedakcji, zapowiedź wydarzeń: Antygona rozmawia z Ismeną i mówi o niesprawiedliwym jej zdaniem, rozkazie Kreona. Siostry przedstawiają argumenty na poparcie swojego zdania.
Kolejną częścią jest PARODOS - pieśń na wejście chóru, mająca charakter hymnu. Chór opisuje okoliczności śmierci Polinejkesa i Eleoklesa, a także wyraża swą radość, że w Tebach zapanował pokuj; wymienieni są również bogowie, którzy pomogli Tebańczykom:
Zeus, Ares, Nike.
Następnie na przemian występują EPEISODIONY - partie mówione dramatu (dialogi lub monologi bohaterów) i STASIMONY - partie śpiewane przez chór (o charakterze komentującym, refleksyjnym).
W "Antygonie" występuje pięć epeisodionów i pięć stasimonów.
Utwór kończy EKSODOS - czyli pieśń końcowa chóru. Ostatnia scena "Antygony" nie jest typowa dla tragedii antycznej, zamiast pieśni końcowej chóru Sofokles wprowadził lament Kreona.
Cechy tragedii:
a) zasada trzech jedności
· miejsca - wszystkie wydarzenia toczą się w jednym miejscu. W "Antygonie" przed pałacem Kreona.
· czasu - czas trwania akcji nie przekracza jednej doby. U Sofoklesa akcja rozgrywa się w ciągu jednego dnia.
· akcji - w utworze brak jest wątków pobocznych. Fabuła utworu dotyczy jednego problemu - konfliktu pomiędzy Antygoną i Kreonem.
b) brak scen zbiorowych - na scenie mogą równocześnie przebywać najwyżej trzy osoby, z czego tylko dwie prowadzą dialog. O wydarzeniach rozgrywających się poza miejscem akcji lub takich, w których udział bierze większa liczba osób, informuje chór, posłaniec lub któraś z postaci. Np. o wydarzeniach, które mają miejsce przy grobie Polinejkesa informuje Strażnik i Posłaniec.
c) bohaterami są przedstawiciele rodów królewskich, osoby wysoko urodzone. Antygona, Ismena, Polinejkes, Eteokles - to dzieci królewskiego rodu, Kreon jest bratem Jokasty, królowej Teb, Hajmon - jego synem, a człowiekiem darzonym ogromnym szacunkiem.
d) losy bohaterów zdeterminowane są przez fatum (los, przeznaczenie). Na rodzie labdakidów ciąży klątwa, dlatego jego przedstawicieli spotykają nieszczęścia.
e) tematy bardzo często czerpane są z mitów. Treść "Antygony" oparta jest na jednym z mitów tebańskich.
f) występuje tzw. konflikt tragiczny - starcie się dwóch równorzędnych pod względem wartości racji. Niezależnie od tego jaą decyzję podejmie bohater, pociągnie ona za sobą groźne konsekwencje i doprowadzi do katastrofy.
g) występuje wysoki styl (podniosły, patetyczny). Zarówno w wypowiedziach bohaterów jak i w pieśniach chóru występuje patos.
Konflikt pomiędzy królem - KREONEM, a ANTYGONĄ jest istotą tragedi i nosi nazwę konfliktu tragicznego. Polega na zderzeniu się przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie można dokonać wyboru i dlatego każde posunięcie bohatera prowadzi do katastrofy, czyli klęski. Dla Kreona nadrzędnymi wartościami są rozum, ład społeczny i państwo. Dla Antygony natomiast, kierującej się wiarą i miłością nadrzędne są przykazania duchowe. Konflikt antygony z Kreonem jest to więc konflikt wartości i konieczności, bowiem bohaterowie bronią przeciwnych racji. Rozum zostaje przeciwstawiony miłości, przwo ludzkie - prawu ludzkiemu, interes zbiorowości (państwo) - obronie jednostki. Ztego względu, że racje obu stron są równożędne, konflikt tragiczny jest nierozwiązalny prowadzi nieuchronnie do klęski bohaterów. Antygona, za przeciwstawienie się rozkazowi króla, zostaje skazana na śmierć; Kreona, który jest winien śmierci trzech osób (Antygony, jej narzeczonego, a własnego syna - Hajmona i swojej żony), los wskazuje na wyrzuty sumienia które będą dręczyły do końca życia. Tragizm jest wywołany szczególną konstrukcją losów bohaterów, którzy niezależnie od siły charakteru i szlachetnych intencji sprowdają na siebie śmierć i klęskę. Należy dodać, że o ich losie decydowało w tragedii greckiej fatum - przeznaczenie, ślepy los.