Do najstarszych cywilizacji zaliczamy cywilizację stworzoną przez Sumerów, zamieszkujących tereny między Eufratem i Tygrysem czyli Mezopotamię, cywilizację Chińską powstałą nad Żółtą Rzeką, Indie nad Indusem oraz Egipt nad Nilem. Wszystkie one powstały niemal w równym czasie, choć za najstarszą uważa się cywilizację stworzoną przez Sumerów, około 3 tysięcy lat przed Chrystusem. Sumerowie stworzyli kulturę, która najsilniej oddziaływała na terytorium całego dzisiejszego Iraku, północnej Syrii, południowo-wschodniej Turcji i południowo-zachodniego Iranu. Prowadzili oni osiadły tryb życia, zajmując się uprawą ziemi, hodowlą bydła, rybołówstwem, handlem i rzemiosłem. Zorganizowani byli w strukturach rodowych i plemiennych. Utworzyli pierwsze miasta-państwa już w ok. 3000 r.p.n.e., źródła mówią o dwunastu sumeryjskich miastach: Eridu, Uruk i Ur, Akszak, Adab, Larsa, Umma, Sippar, Lagasz, Nippur, Szurupak, Kisz. Miasta były ośrodkami niezależnymi, toczącymi między sobą częste wojny. Zamieszkiwali w nich głównie rolnicy, uprawiający okoliczne tereny, ale także rzemieślnicy, zajmujący się garncarstwem, budownictwem, tkactwem, odlewnictwem brązu, oraz kupcy, którzy prowadzili wymianę towarów z Syrią, Palestyną, Egiptem, a nawet drogą morską z mieszkańcami doliny Indusu. Centralnym miejscem miasta był kompleks świątynny, w którym oddawano hołd bogu, opiekunowi miasta. Sztuka sumeryjska i akadyjska Pradzieje [edytuj] Najstarsze ślady osadnictwa znalezione na terenach Mezopotamii pochodzą z ósmego tysiąclecia p.n.e.. Są to niewielkie osady złożone z glinianych domów na planie koła. W tych półziemiankach odkryto kamienne podłogi i paleniska. Znaleziono też gliniane, wypalane figurki zwierząt oraz ludzi. Z początkowym okresem neolitu związana jest kultura Dżarmo, datowana na siódme tysiąclecie p.n.e. Odnaleziona osada złożona była z glinianych domów budowanych na planie prostokąta. Domy miały po kilka pomieszczeń i podwórze. Odnaleziona ceramika to figurki kobiet symbolizujących Boginię Matkę, figurki zwierząt oraz lepione ręcznie naczynia. Naczynia wykonano z gliny zmieszanej z sieczką, pokryto je czerwoną polewą. Część naczyń zdobiły proste ornamenty liniowe. Okres szóstego tysiąclecia p.n.e. to stopniowy rozwój osadnictwa na terenach nizinnych. Z tych czasów pochodzą trzy kultury rolnicze, które budowały domy z gliny zmieszanej z sieczką oraz z trzciny. Część domów zdobiona była malowanymi pasami. W jednej z osad odkryto sklepienie nad wejściem w formie łuku wykonanego z gliny. Odkryte kultury to (od północy w kierunku południowym): kultura Halaf kultura Hassuna kultura Samarra Najokazalsze są osady kultury Samarra. Niektóre z nich otaczały rowy i mury obronne wykonane z suszonej cegły. Część zbudowanych domów miała plan w kształcie litery T. W jednej z osad halafackich odkryto pozostałości świątyni zbudowanej na szczycie wzgórza otoczonego murem z gliny. We wszystkich osadach odnaleziono lepione ręcznie naczynia i figurki z gliny. Naczynia były zdobione motywami geometrycznymi i figuralnymi. W naczyniach kręgu kultury halafackiej dno zdobiono malowanymi rozetami. Pojawiły się też pieczęcie stemplowe zdobione geometrycznymi, liniowymi ornamentami. Na początku V tysiąclecia kultury te zaczęły zanikać (najpóźniej, ok. 4500 roku p.n.e., zanikła kultura Halaf). Na przełomie piątego i szóstego tysiąclecia, na południu Mezopotamii, pojawiła się kultura Eridu, najstarsza forma kultury Ubajd (tzw. Ubajd I). Ludność nadal zamieszkiwała domy budowane z suszonej cegły i ręcznie lepiła ceramiczne naczynia. W Eridu odnaleziono też ślady budowli sakralnej wzniesionej na planie prostokąta. Wraz z rozwojem, wpływy kultury Ubajd przesunęły się na północ. Drugi etap rozwoju tej kultury jest nazywany Ubajd II. Odnalezione w osadach tego okresu gliniane figurki ludzi charakteryzuje mocno wydłużony kształt. Następny okres, to Ubajd III. W odnalezionych pozostałościach osad tego okresu natrafiono na świątynie wznoszone na usypanych z ziemi platformach, licowanych cegłą. Świątynie w planie prostokąta mają trzy pomieszczenia, z których środkowe to cella. Największym momentem przełomowym w ceramice było wprowadzenie do użytku koła garncarskiego. Jednocześnie rozpoczął się okres stopniowego ubożenia motywów dekoracyjnych. Ostatni, czwarty okres kultury Ubajd (Ubajd IV) to czwarte tysiąclecie p.n.e. W połowie tego tysiąclecia kultura Ubajd przekształciła się w kulturę Uruk. W tym okresie ręcznie wykonywane naczynia ceramiczne o bogatej dekoracji malarskiej spotykane są jeszcze na północy. Ceramika wykonywana na kołach garncarskich ma coraz uboższą dekorację, czasem jest jej w ogóle pozbawiona. Motywy malowane zastępują ornamenty z nacinanych lub odciskanych linii. W okresie ok. 3300 r. p.n.e. pojawiły się pierwsze pieczęcie cylindryczne zdobione reliefem. Figurki człowieka z tego okresu mają mocno wydłużony kształt, o staranniej wykonanych głowach i ramionach oraz symbolicznie zaznaczonych nogach. Specyficzny kształt mają głowy o oczach z przylepionych kawałków gliny z ukośnym nacięciem. Kształt głowy bardziej przypomina głowę węża niż człowieka. Końcowy okres kultury Uruk przypada na początek rozwoju sumeryjskich miast-państw. Okres wczesnosumeryjski [edytuj] Około 3200 r. p.n.e. istniejące osady przekształciły się w pierwsze miasta-państwa. Były to m.in. Eridu, Uruk, Ur, Girsu. Najwyższą władzę piastowali w nich prawdopodobnie królowie-kapłani. Życie w nich skupione było wokół kręgów świątynnych tzw. zigguratów. Najstarsze świątynie tego typu miały trójdzielne wnętrza. Budowle wznoszone były najczęściej z suszonej cegły. Ściany świątyń z zewnątrz zdobione były lizenami. Wokół świątyń wznoszono mury zdobione mozaiką z ceramicznych stożków barwionych na kolor niebieski lub żółtozielony. Badania archeologiczne doprowadziły też do odkrycia budowli wzniesionych z płyt gipsowych lub wapiennych. W miastach spotyka się dwa kręgi świątynne. Jeden z nich, to ziggurat poświęcony bogu nieba Anu, drugi to świątynia poświęcona bogini Inanie (Nini-Zaza). Ta druga świątynia wznoszona była na innych założeniach. Przypominała ona dom mieszkalny. Pomieszczenia otaczał dziedziniec, na którym umieszczono święty kamień - betyl. Sanktuarium połączone było z dziedzińcem portykiem. Na przeciwległym boku umieszczono pomieszczenia kapłanów. Z tym też okresem związane jest powstanie pisma, początkowo w formie obrazkowej, później przekształcone w pismo klinowe . Okres starosumeryjski [edytuj] Alabastrowa figurka z ok. 2400 r. p.n.e. (Luwr, Paryż) Początek tego okresu przypada na XXVIII wiek p.n.e.. Wraz z rozwojem miast dochodzi do walk o dominację nad większym obszarem terytorialnym. Władza przechodzi w ręce króla-wojownika, powstają pierwsze pałace. Najstarsze pozostałości pałacu odnaleziono w pobliżu miasta Kisz (Tell al.-Uhaimir). Jest to budowla złożona z dwóch części rozdzielonych grubym murem. Starsza z nich, to monumentalny dom mieszkalny na planie prostokąta z centralnym kwadratowym dziedzińcem. Część późniejsza, to też kilka pomieszczeń na planie prostokąta. Największe z nich ma salę z czterema ceglanymi kolumnami i dobudowany portyk. Ozdobą ścian jest fryz przedstawiający jeńców. Miasta tego okresu to skupiska domów mieszkalnych sytuowanych przy wąskich, krętych ulicach. Domy mieszkalne wznoszone na południu to budowle na planie prostokąta z wewnętrznym dziedzińcem. Domy północy nie miały wewnętrznych dziedzińców. (Podobnie świątynie budowane na północy składały się z poprzedzonej przedsionkiem nawy podzielonej na cellę i sanktuarium). Dzielnice mieszkaniowe zajmowały około 1/3 powierzchni miast. Kolejna trzecia część obszaru to ogrody i nekropole. Na pozostałej części miasta wznoszono budowle oficjalne. Nad nimi górował zigguart z niewielką świątynią na najwyższej platformie. Drugą, większą świątynię budowano najczęściej w pobliżu wieży. Wokół stawiano magazyny, pomieszczenia dla kapłanów itp. Ta część miasta otaczana była murem. Z czasem przekształciła się w warownię. Budowle tego okresu wznoszono najczęściej z cegły suszonej lub wypalanej, czasem z kamienia. Spoiwem był muł albo smoła. Budowle nie należały to trwałych. Przez to często na gruzach poprzedniej, po zrównaniu i podwyższeniu platformy, stawiano kolejną świątynię. Wapienna płytka wotywna króla Urnansze, znaleziona w Girsu (Luwr, Paryż) Grobowce z tego okresu to podziemne budowle z kamienia lub cegły, złożone z jednego lub kilku pomieszczeń. Przekryte sklepieniem pozornym lub płaskim stropem. Do wnętrza z poziomu terenu prowadziły ukośne rampy i pionowe szyby. Rzeźba i płaskorzeźba. Najważniejszym elementem rzeźby i płaskorzeźby jest twarz, w której dominują oczy. Są to jednak dzieła pozbawione indywidualnych cech poszczególnych osób. Posążki osób w pozycji siedzącej lub klęczącej miały ukazać czynność a nie samą osobę. Stawiano je w świątyniach, podpisane imieniem fundatora. Najprawdopodobniej miały symbolizować pobożność osób, które je tam ustawili. Od tych sposobów przedstawiania osób były pewne wyjątki. Odnalezione w Esznunna (Tell Asmar) figurki miały na twarzy zaznaczoną mimikę w formie uśmiechu, przestrachu itp. a figurki znalezione w Mari (Tel al-Hariri) cechuje dużo większa staranność w wykonaniu detali. Twarze nie są pozbawione cech indywidualnych a stroje (spódniczki z baraniej skóry) zostały ukazane z dużą starannością. Rzeźby wykonywane z brązu, to figurki odlewane tzw. metodą traconego wosku. Są one bardziej realistyczne od tych wykonywanych w kamieniu. Płaskorzeźby komponowane są w układach pasowych, postacie ludzi przedstawiane są w układzie: twarz z profilu, oko od frontu, tułów i ramiona od frontu, nogi z profilu. Najstarsze, wykonywane w miękkim kamieniu, to stele ukazujące ważne wydarzenia z dziejów. Są rodzajem pomników historycznych, z których jedna grupa opisuje wydarzenia pokojowe, druga zwycięskie wojny. Szczególnym zabytkiem tej epoki jest tzw. "Sztandar z Ur". Jest to mozaika, wykonana po dwóch stronach drewnianej płyty, z kamieni, muszli, macicy perłowej połączonych masą bitumiczną. W trzech pasach ukazana jest zwycięska wojna oraz wydana po niej uczta (zabytek znajduje się w Muzeum Brytyjskim w Londynie). Podobną technikę stosowano przy zdobieniu pudeł rezonansowych harf. Na znalezionych pudłach wykonana jest mozaika przedstawiająca wydarzenia mitologiczne. Dodatkową ozdobą jest złocona głowa byka. Popularnym tematem rzeźby były wyobrażenia zwierząt. Do częściej spotykanych zalicza się temat kozła wspinającego się na najprawdopodobniej święte drzewo. Przedstawienia zwierząt są znacznie realniejsze niż postaci ludzkich. Ważnym elementem sztuki tego okresu są też pieczęcie cylindryczne. Reliefy wykonywane na nich to coraz bogatsze przedstawienia ludzi i zwierząt. Tematyka związana jest z walką zwierząt, fantastycznych stworów. Postacie ukazywane są przy pomocy linii, z zachowaniem symetrii, licznych powtórzeń. Wrażenia ekspresji dostarcza często kłębowisko postaci, ustawienie ich w pozycji "do góry nogami" itp. Motyw uzupełniany jest drobnymi elementami dekoracyjnymi. Niektóre z tych motywów zostały przejęte przez artystów perskich, greckich a nawet z średniowiecznej Europy. Okres akadyjski [edytuj] Około 2400 roku p.n.e. doszło do przejęcia władzy przez zamieszkałych na tym terenie Semitów, którzy już od dawna piastowali funkcje dostojników na sumeryjskich dworach i przejęli wiele sumeryjskich zwyczajów. Jeden z nich, znany później jako Sargon Wielki, zdobył władzę w mieście Agade (Akad) po czym podbił cały Sumer i ogłosił się władcą Sumeru i Akadu. Jego wnuk, Naramsin ogłosił się Królem Czterech Stron Świata. Mimo tych wydarzeń sztuka i kultura sumeryjska nadal żyła. Akadowie rozszerzyli obszar jej oddziaływania oraz podporządkowali ją swoim pojęciom estetycznym. Pismo sumeryjskie zostało przystosowane do ich własnego języka. Z zachowanych zabytków architektury odnaleziono dwie świątynie w Esznunna oraz twierdzę Naramsina w Tell Brak. Świątynie zbudowane były na planie prostokąta, bez dziedzińców. Przypominały swoim wyglądem wcześniejsze budowle wznoszone w północnej części kraju (jednonawowe z przedsionkiem, bez dziedzińca wewnętrznego). Twierdza Naramsina zbudowana była na planie kwadratu o boku 100,0 m. Wewnątrz mieściło się sześć dziedzińców i wiele, umieszczonych równolegle do siebie, wąskich pomieszczeń. Budowla otoczona była murem grubości 10,0 m. Do wnętrz prowadziła jedna brama umieszczona pomiędzy dwoma wieżami. Pierwszy dziedziniec był największy. Najprawdopodobniej było to miejsce postoju zwierząt i karawan. Otaczające go pomieszczenia pełniły funkcje magazynów. Pozostałości podobnej twierdzy znaleziono w Aszur w północnej Mezopotamii. Fragment steli Naramsina (Luwr, Paryż) Płaskorzeźby akadyjskie cechuje pewne odejście od układów pasowych. Przykładem jest, odnaleziona w Sippar, stela z piaskowca przedstawiająca zwycięstwo króla Naramsina datowana na ok. 2250 rok p.n.e. Jej kształt przypomina górę, której wyobrażenie też zostało wyryte na steli. Za postacią króla, po przekątnej płyty, podążają w rzędzie wojownicy. Wrogowie przedstawieni są w chwili ucieczki. Na steli wyryto również drzewo. Te elementy krajobrazu informują, że bitwa odbyła się w miejscu zalesionym, z wrogami zamieszkującymi góry Zagros. Dwie gwiazdy na szczycie płyty symbolizują obecność bogów: Szamasza i Isztar, patronów zwycięskiego króla. Rzeźby okresu akadyjskiego cechuje większa staranność wykonania detali i próby realistycznego pokazania postaci, zarówno w wizerunku twarzy jak i poprawności w oddaniu sylwetki. Pieczęcie akadyjskie mają bardziej czytelną kompozycję. Uzyskano ją przez staranniejszy rysunek i rozdzielenie sylwetek. Postacie w walce mają często nienaturalnie wydłużone ramiona, by mogły uchwycić przeciwnika. Osoby są równego wzrostu, a wizerunki walk ze zwierzętami ukazują te ostatnie stojące na tylnych łapach. Tematyka kompozycji najczęściej zaczerpnięta jest z mitologii, którą Akadowie przejęli od Sumerów. Przykładem jest pieczęć z czasów Szarlaliszarriego. Obrazuje klęczącego Gilgamesza, trzymającego wazę z wodą oraz stojącego na wprost bawołu. Okres akadyjski trwał od około 2340 do 2200 r. p.n.e. Jego zakończenie związane jest z upadkiem dynastii zwyciężonej przez plemiona z gór Zagros, (plemiona te - Gutejowie rządziły Mezopotamią przez około 100 lat). Renesans sumeryjski [edytuj] Posążek Gudei, władcy Lagasz (Luwr, Paryż) Pierwsze odrodziło się miasto-państwo Lagasz, kolejne było Ur. W tym drugim mieście pojawiła się tzw. trzecia dynastia z Ur założona przez króla Urnammu. Pod jego panowaniem zostały odnowione stare budowle, powstały też nowe. Miasta stały się bardziej okazałe. Domy mieszkalne często budowane były jako piętrowe, wyposażone w kanalizację i z dziedzińcami wyłożonymi cegłą. Nadal centralnym miejscem każdego miasta był ziggurat. Najlepiej zachowana budowla tego typu, wzniesiona za czasów Urnammu, znajduje się w Ur. Jest to świątynia poświęcona bogu księżyca Nannie. Zbudowano ją na planie prostokąta o wymiarach 43,0 x 65,0 m. Rdzeń składał się z cegły suszonej i był obłożony wypalaną cegłą. Na najwyższym tarasie stała mała świątynia, do której prowadziły schody. Tarasy połączone były pochylniami. Pochylone ściany zdobione były niszami i lizenami. Na pierwszy taras prowadziły trzy szerokie ciągi schodów połączone w przelotowej bramie. Zigguarty z czasem stawały się coraz wyższe. W świątyniach i pałacach tego okresu pojawiła się tendencja do zachowania symetrii i amfilady pomiędzy pomieszczeniami. Po raz pierwszy zaczęto wznosić świątynie dla władców pochowanych w podziemnych grobowcach pod tymi świątyniami. Rzeźba sumeryjska tego okresu nawiązywała do wzorców starosumeryjskich. Jednak twarze przedstawianych postaci nosiły cechy indywidualne. Nowym elementem było też przedstawianie na reliefie klęczących u stóp władcy cudzoziemców z darami. Renesans trwał około 100 lat i zakończył się wraz z najazdem Elamitów i upadkiem trzeciej dynastii z Ur. Mitologia Mezopotamii   Krystyna Łyczakowska Krystyna Szarzyńska   Wprowadzenie W rozwoju starożytnych religii Mezopotamii istniały dwie następu­jące po sobie fazy - sumeryjska i akadyjska, odpowiadające dwóm wielkim okresom historii Międzyrzecza. Także mitologię mezopotamską podzielić należy na dwa podstawowe działy; sumeryjską oraz akadyjską, określaną także jako babilońska i asyryjska. Z całym naciskiem należy jednak zwrócić uwagę; na to, że mamy do czynienia z mitologia, sumeryjską i akadyjska (babilońsko-asyryjską), a nic sumeryjsko-akadyjską. Traktować je należy w pewnym sensie oddzielnie, mimo licznych zbieżności i wzajemnych uwarunkowań. Czyściej spotykamy się; z osobnymi opisami religii tych dwóch ludów, natomiast mitologie, na ogól traktuje się łącznie. Sumeryjskie mity i eposy Babilończycy adaptowali i przerabia­li. Równie często stanowiły one jakby punkt wyjścia nowych utworów. Podlegając dużym zmianom i modyfikacji, stawały się wyrazem przekonań i wierzeń Babilończyków i Asyryjczyków. W licznych wątkach łagodzono bezpośredniości sumeryjskich utworów, by lepiej dostosować je do nowych warunków historycznych i umysłowości ludów semickich. Dla wielu wcześniej odkry­tych mitów i eposów babilońskich z biegiem czasu znajdują się, ich sumeryjskie prototypy. Tak było między innymi z. babilońskim eposem narodowym o Gilgameszu, w istocie herosie sumeryjskim. Wszelkie próby napisaniu mitologii sumeryjskiej i akadyjskiej stanowią jednakże zaledwie pewnego rodzaju wprowadzenie, ma­jące zorientować w złożoności problemów. Źródeł mitologicznych  bowiem, szczególnie sumeryjskich, ciągle przybywa dzięki nowym odkryciom czy  uwspólcześnionej interpretacji znanych już uprzed­nio, jednakże treść licznych mitów, nawet jeśli wykorzysta się wszystkie teksty, jakimi dysponujemy, nic jest jeszcze w pełni zrekonstruowana. Mity sumeryjskie i akadyjskie przedstawiają to, co kapłani uznali za stosowne przekazać społeczności, by zaspokoić ciekawość poznania i pragnienie znalezienia odpowiedni na nurtujące ją pytania o przyczyny nieśmiertelności bogów i śmiertelności ludzi, o powstanie świata i jego organizacji itp. Zarówno mity i eposy sumeryjskie jak i babilońsko-asyryjskie często znajdują późniejsza odzwierciedlenie w piśmiennictwie mitologicznym innych ludów zamieszkujących tereny starożytnego Wschodu.   Zarys dziejów Mezopotamii        Mezopotamia, w znaczeniu stosowanym w tej książce, to kraina miedzy Eufratem a Tygrysem, oraz jego dopływami, pokrywająca się w ogólnych zarysach z dzisiejszym Irakiem. Obejmuje nizinną Babilonię na południu i płaskowyż stepowy, a nawet częściowo pustynny na północy. W starożytności była przypuszczalnie gęściej niż obecnie zaludniona, obszary urodzajnej gleby, dzięki odpo­wiedniemu nawodnieniu przez obie główne rzeki, były bowiem rozleglejsze i dawały wysokie plony, co umożliwiało dostatniejsze życie mieszkańcom. Nadwyżki upraw wymieniano na brakujące w Mezopotamii surowce: kamień, drewno, metale itp. Jednakże urodzajna gleba i zamożność licznych osad przyciągały w ciągu wieków mieszkańców terenów uboższych bądź przeludnionych. Najeźdźcami byli więc koczownicy z pustyni przybywający z zachodu czy południowego zachodu, ze wschodu górale z Zagrosu itp.       Według obecnej wiedzy o Mezopotamii przyjmuje się, że ślady bytowania człowieka na jej terenie sięgają daleko w przeszłość, nawet do paleolitu. Skąpe, potwierdzające jednak wczesną obec­ność człowieka im tych terenach znaleziska pochodzą przede wszystkim z północnej Mezopotamii. Im bliżej czasów historycznych, tym bardziej wysuwać się poczyna na czołu południowa Mezopotamia. Tam właśnie powstały historycznie udokumentowane państwa: Sumer, Akad, Babilonia i Asyria.          W początkowym okresie historycznym Mezopotamii podsta­wowym elementem ludnościowym byli Sumerowie i Semici, którzy wspólnie położyli podwaliny pod rozwój kultury tego regionu. Sumerowie, prawdopodobnie przybysze z Azji Środkowej, z bie­giem czasu ulegli naporowi liczniejszych przybywających koczowników semickich, znikając w początkach II tysiąclecia p.n.e. z areny dziejowej. Semici, których nowe fale ciągle przenikały z Półwyspu Arabskiego, w istocie stali się podstawowym składnikiem ludnościowym zarówno w południowej Mezopotamii .(Babilonia), jak i północnej (Asyria) już w początkach II tysiąclecia p.n.e. Sumero­wie może nieco wcześniej niż Egipcjanie wyrazili swój jeżyk w piśmie. Miało to miejsce na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. W drugiej połowie III tysiąclecia stworzyli oni bogate piśmiennic­two o zróżnicowanej tematyce i wielu gatunkach. Pismo to przejęli od Sumerów semiccy Akadowie posługujący się, całkiem od sumeryjskiego odrębnym językiem. Kulturę Mezopotamii, właśnie z uwagi na istnienie obu tych twórczych pierwiastków etnicznych, należy traktować jako dwujęzyczną w całej jej historii. W III i II tysiącleciu p.n.e. na tereny Mezopotamii napływały różne ludy jako zdobywcy czy osadnicy. Były to ludy różniące się etnicznie i językowo. Wymienić tu można Gutejów, Elamitów, Hurytów czy Kasytów. Owi przybysze, nawet gdy osiedlali się na dłuższy czas, jak Kasyci, nie wywierali istotnego wpływu na kulturę mieszkańców Mezopotamii. Przybywający !ic/nie i osiedlający się w Babilonii czy Asyrii nomadowie, posługujący się językiem semickim, przejmowali także język i kulturę akadyjską. Dopiero na przełomie II i I  tysiąclecia p.n.e. język przybyłych Aramejczy­ków począł się rozpowszechniać jako język mówiony, a w połowie l tysiąclecia p.n.e. zajął miejsce zanikającego już języka akadyjskiego, ściśle - jego dialektów babilońskiego i asyryjskiego. Pismo klinowe i język akadyjski zachowały się jednakże w ważniejszych ośrodkach religijnych do pierwszych wieków naszej ery. Historia cywilizacji Mezopotamii zaczęła się około 5000 lat temu na południowych krańcach dzisiejszego Iraku. W IV tysiącle­ciu obcy lud Sumerów, przybyły na te tereny prawdopodobnie z Azji Środkowej,  z gór Tybetu, nie wiadomo czy drogą morską, czy lądową, osiedlił się nad brzegami Zatoki Perskiej, zgodnie z tradycją sumeryjską —  najpierw w Eridu. Na tych terenach brakowało zawsze podstawowych materiałów ułatwiających rozwój cywilizacji, jak kamienie, rudy metali i drewno. Byty natomiast ziemie urodzajne dzięki rozgałęzionemu systemowi nawadniającemu oraz glina. Z gliny budowano świątynie, pałace, domy mieszkalne. Z gliny wyrabiano przedmioty codziennego użytku. Na tabliczkach glinianych, początkowo obrazkami, a potem pismem klinowym, poczęli Sumerowie zapisywać swe teksty, owe dokumenty pisane, które pozwalają nam wniknąć w głąb okresu history­cznego, poczynającego się około roku 3000 p.n.e. Tereny południowego Iraku, na których poczęli się osiedlać przybywający Sumerowie, były jednak już zamieszkane. Istniały tam nieźle rozwinięte osady, a mieszkańcy ich posiadali pewien zasób wiedzy i praktyki w zakresie budownictwa, uprawy roli oraz związanego z nią systemu nawadniania. Sumerowie dość szybko przystosowali się do zastanych warunków, wprowadzając jednakże w życie pierwotnych mieszkańców Mezopotamii wiele nie znanych im technik.  Sumerowie - lud, który musiał opuścić swą azjatycką ojczyznę, może wskutek zmian klimatycznych lub też z innych, pozarolniczych powodów - szybko podnieśli tutaj rolnictwo na wyższy poziom wprowadzając rozwinięty system nawadniania gleby.        Podstawą sumeryjskiej organizacji państwowej były miasta - państwa. Centrum takiego miasta-państwa to otoczony murami zespół świątynno-pałacowy z pewną liczbą zależnych osad w najbli­ższym otoczeniu. Była to formacja rolnicza, oparta na uprawie roli dzięki rozwiniętemu systemowi kanałów nawadniających. O stan techniczny tych kanałów dbać musiała w zasadzie cała ludność, co przyczyniło się z biegiem czasu do jej zespolenia. W sumeryjskim mieście-państwie ośrodkiem życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego była przez długi okres świątynia. Miasto-państwo uważano za własność lokalnego bóstwa, któ­rego przedstawicielem na ziemi byt człowiek zwany en. W począt­kowym okresie jednakże kontrole nad miastem-państwem spra­wowali wszyscy wolni jego mieszkańcy, reprezentowani przez starszyznę Wszelkie decyzje podejmowano wspólnie na publicz­nych zgromadzeniach. Stosunkowo wcześnie począł się wysuwać na czoło wolnych mieszkańców miasta-państwa ensi, któremu powierzono kontrole, i uzgadnianie wszelkich posunięć w rolnic­twie i innych dziedzinach gospodarki. W okresie zagrożenia najaz­dem nieprzyjaciół natomiast zgromadzenie obywateli wybierało spośród siebie jednego, którego zwano lugal („wielki człowiek"), w istocie pełniącego funkcje królewskie. Pierwotnie był on obiera­ny, podobnie jak ensi. Jednakże z biegiem czasu pewne jednostki żądne władzy pozostawały na tym stanowisku nawet wtedy, gdy nastał okres pokoju. Taki stan rzeczy dał w Sumerze początek instytucji króla, godności, która z czasem stała się dziedziczną. Lugal  skupiał w ręku władzę zarówno polityczną jak religijną i ekonomiczną; na przykład Gilgamesz, słynny bohater sumeryjski, znany z  eposów sumeryjskich i z eposu babilońskiego, tytułowany był jednocześnie; vn oraz lugal . Bywało, że jedna osoba posiadała dwa różne tytuły, na przykład ensi i lugal. Ostatnio uczeni skłaniają się do tezy, że w gestii świątyń znajdowało się około 1/8 areału ziemi uprawnej, reszta zaś była użytkowana kolektywnie przez całą ludność (dawniej przyjmowa­no, iż całość ziemi uprawnej należała do świątyń). W miarę rozwoju gospodarki część ziemi, za zgodą starszyzny, mogli nabywać nie­którzy członkowie wspólnoty, co dało przypuszczalnie początek prywatnej własności ziemi. Ziemię tę często uprawiano przy pomo­cy najemnej, uboższej ludności. Taki stan rzeczy spowodował rozwarstwienie społeczeństwa, tak charakterystyczne dla państw semickiej Mezopotamii. Ogół mieszkańców dzielił się na kilka warstw:  ludzi wolnych, wśród których wyróżnić można bogatych właścicieli ziemskich, kapłanów, urzędników dworskich, rzemieśl­ników, rolników i kupców, grupę ludzi zależnych ekonomicznie, ale prawdopodobnie wolnych, i niewolników, rekrutujących się początkowo przede wszystkim z jeńców wojennych. Wspominałam już, że trudno obecnie rozstrzygnąć, jakie umiejętności czy dobra kulturalne Sumerowie przynieśli. Nie wiemy jednoznacznie, w jakim zakresie wpłynęła na nich kultura materialna i duchowa pierwotnych mieszkańców Mezopotamii. Przyjąć możemy, że około roku 3000 p.n.e. nastąpił poważny rozkwit kultury Uruk, obfitującej w monumentalne budowle i wy­twory sztuki na wysokim poziomie artystycznym. Wówczas też, jak wiemy, powstało pismo. Sumeryjska kultura, której wpływy sięgały nawet do Egiptu, swój pełny kształt zyskała właśnie w pierwszej połowie III tysiąclecia p.n.e. Wśród ludności, którą Sumerowie zastali w Mezopotamii, prawdopodobnie pewien procent stanowili Semici. Przypusz­czenie to opiera się na występowaniu wyrazów oraz nazw bezspor­rie semickich w ówczesnych dokumentach sumeryjskich. Jednakże faktu tak wczesnej obecności Semitów w Mezopotamii, aczkolwiek na pierwszy rzut oka oczywistej, nie należy przyjmować bez zastrzeżeń, zachowane teksty sumeryjskie mogą  bowiem pocho­dzić z okresu, w którym Semici poczęli dopiero napływać do Mezopotamii. Przypuszcza się, że miejscem, z którego wyruszały kolejne lale semickich nomadów, były tereny na pograniczu Półwyspu Arab­skiego. Przyczyn wędrówek można szukać w postępującym wysy­chaniu gleby, co powodowało kurczenie się terenów zdalnych do upraw i wypasu, zmuszając całe rodziny i szczepy do opuszczania siedzib w poszukiwaniu dogodniejszych warunków życia. Emigru­jąca ludność osiedlała się na odległych nieraz terenach nadających się na pastwisku czy do uprawy. Proces len przebiegał na ogół pokojowo. O napływie Semitów na teren Mezopotamii jako o fakcie historycznie pewnym możemy mówić dopiero w pierwszej połowie III tysiąclecia p.n.e.     Pierwszymi Semitami znanymi z nazwy i dzia­łalności byli Akadowie, którzy osiedlili sit; w północnej części Babilonii, napływając na te tereny prawdopodobnie od strony wschodnich obszarów Syrii. Wzrost ich znaczenia politycznego i kulturalnego wśród lud­ności sumeryjskiej datuje się od czasów powstania  I dynastii akadyjskiej.  Jej założyciel, król Sargon zwany Wielkim, rozpoczął podbój Sumerów. Założywszy swą stolicę Agade (Akad), systema­tycznie powiększał państwo, włączając doń poszczególne miasta-państwa sumeryjskie oraz tereny sąsiednie. Państwo jego, aczkol­wiek nietrwale, sięgało od Azji Mniejszej aż po Kłam. Równie potężnym, zaborczym władcą był wnuk Sargona, król Naramsin. Według tradycji, również jego państwo, lub może raczej ziemie znajdujące się pod jego kontrolą rozciągały się od Anatolii i Kana-anu  po Zatokę. Perską. Okres panowania dynastii z Agade trwał krótko (około 2370-2230 p.n.e.). Swe sukcesy militarne i politycz­ne zawdzięczała dynastia zcentralizowanej, silnej władzy królew­skiej i zaczątkom stałej armii. Po upadku I dynastii akadyjskiej północną Babilonię opano­wał lud górski, Gutejowie, których okrutne metody stosowane wobec podbijanej ludności długo przetrwały w pamięci następnych pokoleń, Gutejowie nie podporządkowali sobie całej Babilonii. Wydaje się, że na południu nadal decydujące znaczenie mieli Sumerowie. Właśnie z południa nadeszło odrodzenie Sumeru.      Jednym z miast, którego rozkwit nastąpił w tym okresie, było Lagasz za panowania Gudei. Szczęśliwym trafem dysponujemy sporą ilością dokumentów pisanych, pozwalających poznać historię panowania tego władcy i rozkwitu Lagasz.  Gudea sam niejed­nokrotnie chwali się w nich ożywioną działalnością budowlaną.  Istotnym dowodem pewnego dobrobytu materialnego lego nie­wielkiego miasta-państwa jest fakt, że poczęto sprowadzać do budowy świątyń kamień i drewno z dalekich, nieraz zamorskich krajów. Świadczy to o rozwiniętym handlu międzynarodowym i pewnej niezależności tych terenów od Gutejów. Prawdopodobnie po upadku Akadu i zniszczeniu północnej Babilonii przez Gutejów południowa część oraz, tereny leżące nad Zatoką Perską przejęły rolą ośrodków handlu wewnętrznego i zewnętrznego. l. Sumeryjski król Urnansze z Lagasz w asyście rodziny niosący kosz ziemi do budowy świątyni Jednakże prawdziwy renesans sumeryjski - polityczne i kultu­ralne odrodzenie Sumerów - wywodzi się, nie z Lagasz,  lecz z potężnego ośrodka, jakim było Ur za panowania III dynastii. Nie był to pierwszy okres znaczenia tego państwa-miasta na terenie Mezopotamii. Już bowiem w połowie III tysiąclecia p.n.e. Ur było ważnym ośrodkiem politycznym, gospodarczym i kulturalnym. Odkryto wspaniale groby królewskie z tego czasu, których wyposa­żenie stanowi przykład artyzmu twórców sumeryjskich. Około roku 2100 p.n.e. Ur stało się siedzibą władców III dynastii, wielkim ośrodkiem politycznym, gospodarczym i kulturalnym, władającym całą prawie Mezopotamią. Liczne dokumenty poświadczają wszechstronną działalność Sumerów w tym okresie. Ich odrodzenie trwało krótko. Kraj znów popadł w okres zamętu, spowodowany napływem nowej fali semickich Amorytów. III dynastia z Ur traciła na rzecz najeźdźców miasto po mieście. Ostateczny cios zadali Sumerom Elamici, którzy złupili kraj i stoli­ce, królestwa, Ur, uprowadzając do niewoli ostatniego króla sumeryjskiego. Państwo sumeryjskie przestało istnieć na zawsze. Po upadku III dynastii z Ur na terenie dawnego Sumeru w wielu miastach panowały lokalne dynastie. Dość szybko jednak poczęły przodować dwa ośrodki:  Isin i Larsa. Okres świetności tych miast-państw trwał około 100 lat i zwany jest okresem Isin-Larsa. Wówczas rozpoczął się trwający kilka wieków proces ocalania od zapomnienia zabytków sumeryjskiego piśmiennictwa. Wszystkie amoryckie miasta-państwa, a następnie cała Babilo­nia, zostały politycznie zjednoczone przez jednego z największych władców starożytności - Hammurabicgo (l 792 - 1750 p.n.e.), szós­tego władcę,  z dynastii babilońskiej, zwanej także amorycką. Okres panowania I dynastii z Babilonu (1894-1595 p.n.e.),  szczególnie zaś samego Hammurabiego, uznany jest za epokę, największego rozkwitu cywilizacji Mezopotamii — materialnego dobrobytu, kon­solidacji wewnętrznej (m. innymi dzięki wprowadzeniu w życie powsze-chnie obowiązujących praw Hammurabiego),  rozwoju kulturalne-go i supremacji politycznej starożytnego Wschodu. Są, to czasy nieźle udokumentowane różnorodnymi i licznymi tekstami doty­czącymi życia codziennego i społecznego. Z wymienionych powo­dów określa się, ten okres jako klasyczny. Spuścizna starobabilońska w zakresie języka, nauki i innych dziedzin kultury przetrwała jako wzór godny naśladowania, aż do upadku państw Mezopotamii. Drugim państwem semickim powstałym wskutek najazdu Amorytów była Asyria, leżąca w północno-wschodniej części Mezopotamii. Po upadku miasta-państwa Ur, Asyria uniezależniła się politycznie od południa na trwałe. Oba państwa, Babilonia i Asyria, których ludność posługiwała się pokrewnymi dialektami języka akadyjskiego, stały się na lat przeszło tysiąc dwiema potęgami Mezopotamii rywalizując często ze sobą politycznie. Jednakie w zakresie kultury Babilonia zachowała rolę dominującą. Około roku 1595 p.n.e. nastąpił upadek państwa starobabilońskiego.  W tym właśnie roku hetycki władca Mursili I dokonał napadu na Babilonię łupiąc jej stolicę, czym ułatwił opanowanie kraju Kasytom, górskiemu ludowi z Zagrosu. Kasydzi w wiekach poprzednich przenikali z Iranu do żyznej doliny mezopotamskiej. Po osiedleniu się w Babilonii przejęli oni, zachowując jednakże pewne odrębności, kulturę babilońską. Panowanie Kasytów (tzw. państwo średniobabilońskie) skończyło się w połowie XII wieku p.n.e. Kasyci prowadzili ożywioną działalność na arenie międzyna­rodowej.        Pod koniec XV i w początkach XIV wieku p.n.e. pozostawali w bliskich kontaktach ekonomicznych i kulturalnych z Egip­tem (okres Tell el-Amarna, skąd pochodzi archiwum zawierające akadyjskie listy i teksty literackie), także z Hetytami, Mitanni i Asyrią. Babilonia miała wówczas znikome znaczenie polityczne, jednakże kultura jej promieniowała daleko poza kraje ościenne, czego wyrazem może być używanie języka akadyjskicgo  jako dyplomatycznego na terenie starożytnego Wschodu. Huryci, lud znany już w okresie panowania dynastii z Agade  z  imion wysypujących w tekstach staroakadyjskich, wywarł w po­łowie II tysiąclecia p.n,e.  poważny wpływ polityczny na wiele państw starożytnego Wschodu. Babilonia jednakże pozostała poza zasiągiem ich ekspansji. Polityczna i gospodarcza działalność Hurytów obejmowała tereny od gór Zagros na wschodzie poprzez północną Mezopotamią i Syrię aż po Azję Mniejszą.    Pod wódzą rządzącej warstwy indoeuropejskich Ariów stworzyli krótkotrwałe państwo Mitanni, które w połowie II tysiąclecia p.n.e. odegrało poważną rolę polityczną na starożytnym Wschodzie. Huryci poczęli używać także pisma klinowego, o czym świadczą teksty w ich jeżyku znalezione w Mari i Ugarit.    Mniej więcej w okresie ugruntowywania się władzy l dynastii babilońskiej powstało, jak już wspomniałam, państwo asyryjskie. Do znaczenia międzynarodowego doszła Asyria za panowania Szamsziadada I  (1815-1782 p.n,e.) - tzw. państwo staroasyryjskie.  Po opanowaniu Asyrii i umocnieniu swej władzy zdobył on Mari, ważny ośrodek polityczny leżący nad środkowym Eufra­tem. Państwo Mari  już wcześniej przeżywało okres rozkwilu gos­podarczego i kulturalnego, pozostając w zasięgu kultury sumeryjskiej i akadyjskiej. W trakcie prac wykopaliskowych odkryto wielkie archiwum naświetlające kontakty tego państwa nie tylko z Mezopotamią, ale również z krajami leżącymi nad Mor/em Śródziemnym. Po przejściowym opanowaniu przez Asyrię, Mari uległo politycznej przewadze Babilonii w czasach Hammurabiego i zeszło do roli niewiele znaczącego ośrodka. Po upadku dynastii Szamsziadada Asyria przez dłuższy okres nie odgrywała poważ­niejszej roli politycznej w Mezopotamii. Podlegała nawet jakiś czas państwu Mitanni. Okres ponownego rozkwitu i znaczenia politycznego Asyrii miał miejsce w połowie XIV wieku p.n.e. za panowania Aszuruballita 1.  Jednakże okres ten, zwany średnioasyryjskim, charakteryzu­je się ciągłymi walkami z osiedlającymi się na jej terenach ludami aramejskimi, stanowiącymi nową falę koczowników semickich, zalewającą Mezopotamię. Opór Asyryjczyków był dość skuteczny, w Babilonii natomiast, szczególnie w jej południowych rejonach, w tzw. Kraju Morza  Aramejczycy osiedlili się stosunkowo wcześnie. Stworzyli tam niezależne, małe państwa, ciągle zagrażające właściwej Babilonii. Do największego rozkwitu i znaczenia politycznego na terenie starożytnego Wschodu doszła Asyria w okresie n owo asyryjskim, w IX-VII wieku p.n.e.      W IX wieku p.n.e. najbardziej znanym władcą, zasłużonym również w dziedzinie kultury, był Aszurnasirapli  II, którego działalność budowlana w Nimrud została potwier­dzona również przez współczesne polskie badania archeologiczne. W VII wieku p.n.e. Asyria stała się potęgą militarną. W licznych podbojach podporządkowała sobie prawie cały starożytny Wschód, utrzymując w uległości podbite państwa przez deportacje ludności, bezprzykładny wyzysk i okrucieństwo. Za panowania Asarhaddona (681-669 p.n.e.) Asyria osiągnęła szczyt swej ekspa­nsji, opanowując n a krótki czas część Dolnego Egiptu. W stosunku do sąsiedniej Babilonii Asyria nic znalazła właściwej formuły współżycia.  Politycznie bowiem w ciągu I tysiąclecia p.n.e. zwykle górowała nad Babilonią, ale zawsze uznawała wyższość kultury babilońskiej, co być może - wpłynęło na fakt, że Babilonia nie została przez Syrię całkowicie zniszczona. Za panowania ostatnich władców Asyrii nastąpił ogromny rozkwit sztuki asyryjskiej oraz wyraźna troska o spuścizny literacką. Asurbanipal (669-631? p.n.e.)  zgromadził w swej bibliotece w Niniwie odpisy dziel babi­lońskich i sumeryjskich z wszystkich ważniejszych ośrodków kultu­ralnych Mezopotamii (w sumie okuto 20 000 tabliczek). Warto jednak pamiętać, że podobne ośrodki, choć na mniejszą skalę, powstawały również za panowania innych władców asyryjskich. Dość nagły upadek potężnego  państwa asyryjskiego nastąpił w końcu VII wieku p.n.e,, spowodowany wspólnym najazdem Medów z Iranu i Babilończyków. W roku 612 p.n.e. padła Niniwa, ostatnia stolica królów asyryjskich. Państwo nowobabilońskie (625-539 p.n.e.) w wielu dziedzi­nach nawiązywało do dawnych tradycji i najświetniejszych czasów Babilonu II, a nawet III tysiąclecia. Na czele państwa stanęła tzw. dynastia chaldejska, spokrewniona z Aramejczykami. Założył ją Nabopolasar, pogromca Asyrii. Do największego rozkwitu polity­cznego i kulturalnego doszła Babilonia za panowania jego syna, Nabuchodonozora II. Oprócz Mezopotamii, także Syria, Palestyna i częściowo Egipt stały się prowincjami potężnego państwa.      W roku 539 p.n.e. król Persów Cyrus II, zwany Wielkim, zdobył Babilon, zawładnął całą Azją Zachodnią i podbił Egipt. Odtąd Mezopotamia przez dwa wieki stanowiła część imperium perskiego. Później podlegała różnym władcom przybywającym bądź to ze wschodu, bądź z zachodu. W VII wieku n.e. dostała się pod panowanie Arabów.     Ciągły napływ obcej ludności do Mezopotamii nie sprzyjał harmonijnemu rozwojowi istniejących tam państw. Powodował okresy zastoju i barbaryzowania kultury, ale także wzbogacał ją o nowe pierwiastki. Najważniejszym ośrodkiem kultury Mezopo­tamii była Babilonia. Tam bowiem Sumerowie i Akadowie, żyjąc obok siebie przez wiele wieków, stworzyli wysoką cywilizację, sięgającą na ziemie przyległe. Ich spadek kulturowy przejęły inne ludy semickie, najpierw Amoryci, a po nich Chaldejczycy, nale­żący do zamieszkujących te tereny plemion aramejskich. Najwyższy rozkwit kultury babilońskiej przypadł na lata panowania Hammurabiego i jego następców. W wiekach późniejszych powie­lano i kompilowano dawne wzory, brakowało nowych, twórczych czynników kulturowych, życie duchowe skostniało w ramach tra­dycyjnych kanonów. Po upadku politycznym na dorobek kulturalny Babilonii coraz wyraźniej nakładały się obce wpływy, niemniej jej oddziaływanie było nadal silne, a wiele osiągnięć przetrwało do dziś w naszej cywilizacji.   Skrócona tabela chronologiczna Uruk - okres wczesnodynastyczny                                ok. 3000-2750 Gilgamesz                                                                      ok. 2700 dynastia akadyjska                                                         ok. 2350-2150 Gutejowie                                                                       ok. 2200-2100 okres starobabiloński                                                     ok. 2000-1595  Hammurabi                                                                    ok. 1792-1750 Najazd Hetytów                                                                1595 Okres panowania Kasztów (średniobabiloński)          1595-XIIw(pne.) okres średnioasyryjski                                                  XV - XI w.p.n.e. Imperium asyryjskie                                                       883-631 pne.    upadek Niniwy                                                                  612 dynastia chaldejska                                                            626-539 Nabuchodonozor II                                                           605-562  upadek Babilonu                                                                 539     Religie Mezopotamii   Przypadkowość odnalezionych źródeł,  a często ich brak w odnie­sieniu do poszczególnych okresów i terenów, uniemożliwiają od­tworzenie pełnego obrazu wierzeń i systemów religijnych Mezopo­tamii, zwłaszcza ich rozwoju. Najbogatszym źródłem poznania religii są mity, hymny i pieśni religijne, modlitwy, lamentacje, dysputy naukowe oraz inwokacje zawarte w różnych dokumentach. Ponadto drobne informacje rozsiane są w inskrypcjach fundacyjnych i wotywnych, a nawet w imionach teoforycznych (zawierających imię bóstwa). Szczęśliwym zbiegiem okoliczności dotarły do naszych rąk bogate archiwa, z których dwa mają szczególne znaczenie w badaniach religii. Jedno z nich pochodzi z. Nibru,  będącego religijnym centrum Sumeru, drugie z Niniwy - stolicy państwa asyryjskiego. W począt­kach II tysiąclecia p.n.e. w świątyniach i szkołach pisarskich stworzono rodzaj antologii wcześniejszego dorobku piśmiennictwa sumeryjskiego, kopiując liczne mity, hymny, eposy i teksty nauko­we. W jakim stopniu ujęto całość tego dorobku - trudno orzec, niemniej dokonano bogatego wyboru. Taką właśnie antologię archeolodzy odnaleźli w Nibru. Ponad tysiąc lat później król asyryjski Asurbanipal polecił skopiować stare utwory sumeryjskie i babilońskie dla swej słynnej biblioteki w Niniwie.       Mimo iż posiadane dokumenty dostarczają nam wielu infor­macji, należy ostrożnie formułować wnioski ogólne, pamiętając o konieczności pozostawienia znacznego marginesu na korekty, nieuniknione w miarę dopływu nowych źródeł poznawczych. Obraz wierzeń Mezopotamii zgodnie z ich zróżnicowanym podłożem etnicznym i historycznym nie jest jednolity. Pierwszą uchwytną warstwą tego skomplikowanego obrazu są elementy prahistorycznych wierzeń w siły przyrody oraz nieosobowe, wyższe moce tajemne. Ślady tych wierzeń odnaleźć można jeszcze w niektórych poglądach i formach kuł tu sumeryjskiego. Do najstarszych wierzeń należą też, kult płodności, którego wyrazem był kult bogini matki, magia związana z określonymi przedmiotami czy znakami, oraz wiara w życie pozagrobowe.      Ludy, które opanowały później Mezopotamii;, a więć przede wszystkim Sumerowie, Akadowie i amoryckie plemiona zachodniosemickie, przyniosły własne tradycje, wierzenia i formy kultu. W owych czasach zdobywcy czy przybysze nie narzucali swojej religii miejscowym ludom, natomiast chętnie przejmowali lokalne kulty, zwłaszcza jeśli należały one do społeczeństw o wyższym poziomie cywilizacji. Tak właśnie było w przypadku przejęcia przez ludy amoryckie koncepcji religijnych i panteonu sumeryjskiego, W ten sposób liczne tradycje łączyły się. wzajemnie przenikały i tworzyły substrat dalszego rozwoju myśli religijnej. Sumerowie, którzy przybyli z daleka w stosunkowo krótkim czasie i tworzyli w Mezopotamii izolowaną grupę etniczną, zacho­wali poczucie wspólnoty i silną wieź kulturowa mimo długotrwałe­go rozbicia na miasta-państwa oraz, stałego naporu obcych ludów. Więź ta jest widoczna szczególnie w jednolitym systemie religijnym wszystkich miast-państw, niezależnie od politycznego układu sil. Istniały, oczywiście, miejscowe tradycje i kulty bóstw  o zasięgu lokalnym. W okresie przewagi jednego z miast-państw nasilał się niewątpliwie kult jego boga opiekuna, nie naruszając jednak hierarchii panteonu ogólnosumeryjskiego. W religii sumeryjskiej nadrzędnymi dogmatami była wiara w odwieczną siłę rządzącą całym wszechświatem i w jednorodność materii, z której wyłoniły się wszystkie byty istniejące w kosmosie. Zgodnie z tym poglądem bogowie nie byli stwórcami ani pramaterii, ani praw nią rządzących, lecz wyłonili się z niej, tak jak i inne byty, w kolejnych etapach kształtowania się wszechświata.        Pierwsi bogowie posiadali natomiast moc stwarzania dalszych zróżnicowanych form bytu materialnego i pojęć abstrakcyjnych, jak też moc określania prawideł rządzących stworzonymi przez siebie jednostkami, a więc ich przeznaczenia. Z połączonych w pramaterii elementów nieba (an) i ziemi (ki), pierwszy wyłonił się bóg An personifikujący niebiosa. An miał w starożytnej Mezopotamii pierwsze miejsce w panteonie i był królem bogów zamieszkującym najwyższe rejony niebios. Łącząc się z ziemią ki, został ojcem Enlila,  który reprezentował trzeci z podstawowych elementów kosmosu-powietrze. On  też oddzielił niebiosa od ziemi obejmując ja we władanie. Antropomorficzną formą pierwotnej matki-ziemi (ki) stała się bogini rodzicielka Nintu, zwana też Ninmah,  Ninhursang,  Aruru. Dała ona życie wielu pokoleniom bóstw  i według niektórych tradycji  była stworzycielką ludzi. Z pramaterii wywodzi się też czwarty wielki bóg sumeryjski -  Enki, realizator wielkich planów Enlila, organizator życia na ziemi, pan życiodajnych wód słodkich abzu. Powyżsi czterej bogowie określani byli mianem stworzycieli. Zachowali oni w ciągu tysiącleci historii Mezopotamii swe miejsca w panteonie, funkcje i imiona - z wyjątkiem boga Enki, który u Semitów nosił imię Ea.        Ze związków pierwszych bogów narodziły się kolejne pokole­nia bóstw, wśród których powszechnym kultem otaczani byli bogowie astralni:  Nanna, u Sumerów noszący też imię Zuen, a u Semitów Sin - bóg księżyca;  Utu, semicki Szamasz - bóg słońca; bogini miłości i walki Inana (Inanna) - pani planety Wenus, utożsamiana później z semicką boginią Isztar. Przywilejem bóstw astralnych, podobnie jak czterech poprzednio wymienionych, było rozstrzyganie o losach stwarzanych jednostek bytu.       Najwyższą władzę w świecie bogów sprawowało, jak się wyda­je, wielkie zgromadzenie, do którego wchodzili bogowie rozstrzy­gający o losach oraz Anunaki (Anunnaki) - „wielcy bogowie". Zgromadzenie to sądziło bóstwa za naruszanie nadrzędnych praw, oraz podejmowało zasadnicze decyzję, na przykład o zagładzie ludzkości. Koligacje łączące poszczególne bóstwa różnią się w lokalnych tradycjach i znamienne jest występowanie tych samych bóstw w podwójnych rolach; na przykład Inana jest córką Nanny,  a cza­sem Ana lub Enki,  małżonką Ana, a także boga Dumuzi. Boscy ojcowie brali często swe córki za małżonki. Świat, bogów przypomina dobrze zorganizowane społeczeń­stwu ludzkie. Władzy dzielili według ustalonej hierarchii, funkcje poszczególnych bogów byty ściśle określane, prawa i normy postę­powania niepodważalne i egzekwowane. Ich wspólnym celem było utrzymanie wszechświata w harmonijnym rozwoju, zgodnie z nad­rzędnymi prawami i przeznaczeniem. Bogowie mieszkali w zaziemskich rejonach, ale równie często przebywali na ziemi, gdzie mieli swe domy-świątynie w wybranych miastach. Każde miasto było siedziba właściwego mu boga opieku­na, wyznaczonego przez Enlila, a później może przez. boga  Enki. Wielcy bogowie mieli swe miejsca kultu w różnych miastach, nie umniejszając jednak nadrzędnej władzy miejscowych bóstw opie­kuńczych. W świątyniach bogowie odbierali cześć ze strony podda- nych, przede wszystkim zaś ofiary, a wiec niezbędne dla niech pożywienie, napoje, szaty i kosztowności. Budowa okazałych świątyń i składanie regularnych ofiar bogom były podstawowymi obowiązkami władców i wszystkich poddanych. Pomnażanie do­brobytu i doskonalenie organizacji życia na ziemi również, należało do sfery obowiązków religijnych, było bowiem zgodne z wolą. bogów,  którzy w tym celu stworzyli ludzi. Bogowie, tak samo jak ludzie, tworzyli rodziny. Serdeczne więzy łączyły rodziców i dzieci, braci i siostry, Między bogami dochodziło niejednokrotnie do zatargów, ulegali różnym namięt­nościom, słabościom, a gdy przekraczali odwieczne prawa, wy­mierzało im karę. zgromadzenie bogów. Karą był na przykład pobyt w świecie podziemnym kur. Boga spotkać mogła nawet śmierć, lecz jego nieśmiertelna natura stwarzała możliwość przywrócenia go do życia. Panteon sumeryjski byt zawsze liczny i z biegiem czasu się powiększał. I tak sumeryjski spis bogów pochodzący z pierwszej połowy III tysiąclecia p.n.e. obejmuje około 700 imion bóstw, a wielka lista z I  tysiąclecia p.n.e, zawiera ich już blisko 2500, obejmując zarówno panteon sumeryjski,   jak i   babilonsko-asyryjski. Trzeba też dodać, że w poszczególnych miastach-państwach istniały jeszcze kręgi lokalnych bóstw otoczonych kultem, również liczne i zmieniające się w różnych okresach. Na podstawie doku­mentów odnalezionych w mieście-państwie Lagasz zdołano ustalić wiele szczegółów dotyczących tamtejszego panteonu w ciągu paruset lat. l tak za panowania Gudei w końcu III tysiąclecia p.n.e. lista czczonych bóstw obejmowała blisko 70 imion. Kilkaset lut później liczba ta sięgała już 90. Duża grupa bóstw, niewątpliwie bardzo dawnego pochodzenia i cieszących się powszechnym kultem, uosabiała siły przyrody. Do grupy tej należą m. in. Iszkur - bóg wiatrów, deszczu i burzy, utożsamiany później z semickim Adadem, Gibil i Nusku - bogowie ognia,  Enten - opiekun przyrody w okresie zimy,  i Kmesz -w okresie lata. Opiekunowie przyrody byli bardzo wyspecjalizowa­ni. Bogini Asznan na przykład czuwała nad zbożami, a nawet się z nimi niemal identyfikowała.  Bóg Lahar zajmował się  trzodami owiec, a bogini Nansże była opiekunką rybołówstwa. Inną grupę bogów stanowili opiekunowie różnych sztuk i rze­miosł. Należą do nich: bogini mądrości i patronka pisarzy Nidaba.  Muszdama - opiekun budownictwa,  Kulla - czuwający nad wyro­bem cegieł,  Enkimdu - nadzorujący groble i rowy nawadniające,  Uttu-opiekunka tkaclwa, pierwotnie też bogini wegetacji. Gula - lekarka przywracająca zdrowie i życie chorym i umierającym, Ninurta - bóg wojny i myślistwa, utożsamiony z bogiem Ningirsu z  Lagasz. Do bóstw wegetacji, których kult sięga też na pewno najstar­szych tradycji, należy popularny bóg Ningiszzida,  przedstawiany często pod postacią węża, a więc symbolu odradzającej się przyro­dy, oraz bóg Dumuzi, jeden z głównych bohaterów mitów sumeryjskich. Jego posiać jest szczególnie interesująca i dobrze obrazuje złożoność kultu w Mezopotamii. Według najstarszych przekazów Dumuzi wydaje się być bogiem-pasterzem, którego kult miał charakter zupełnie lokalny i ograniczał się do rejonów Uruk i  Badtibiry. Związany z wielką boginią Inaną jako jej kochanek i małżonek, z czasem stal się uosobieniem płodności, odradzającej siły przyrody, i zaczęto go utożsamiać  z różnymi innymi bóstwami wegetacji. W tym aspekcie kult jego rozszerzył się na cały kraj. Świadectwem tego są chociażby różne imiona łączone z Dumu-zim, jak Dumuzi-abzu na południowym krańcu Mezopotamii, Dumuzi-Amaubzumgalana w okręgu rolniczym Uruk-Kulab (przy czym Amauszumgalana jest przypuszczalnie imieniem starszego bóstwa wegetacji),  Dumuzi-am (,,dziki byk") oraz Dumuzi-sipad („pasterz") - bóstwo opiekuńcze trzód w okręgu pasterskim Badtibira. Jedna z tradycji mitologicznych ukazuje nam boga Dumuzi w świecie podziemnym, jako sędziego krainy zmarłych. Mity przedstawiające różne epizody z życia Dumuzi nie dają jednolitego obrazu jego funkcji i charakteru, ale jest to zrozumiałe wobec złożoności pochodzenia jego kultu oraz z uwagi na fakt, że ówczesnym ludziom nic przeszkadzała wcale mnogość wcieleń oraz funkcji i koligacji poszczególnych bóstw. Dotyczy to większości bogów objętych powszechnym kultem w Mezopotamii, o czym była już wyżej mowa. Osobną grupę w panteonie stanowią bóstwa świata podziem­nego kur  i  krainy zmarłych -  arali. Ich władczynią jest bogini Ercszkigal ze swym małżonkiem Nergalem. Do jej świty należy poseł i jednocześnie bóg plag Namiar, oraz zastępy demonów. Niższymi bóstwami są Neti - strażnik bram, pisarz imieniem Dimpimkug, oraz przewoźnik zmarłych przez rzeki  świata po­dziemnego. Sędziami zmarłych są tam różni bogowie, a także Gilgamesz - legendarny bohater i władca Uruk. Koczownicze ludy semickie od końca IV tysiąclecia p.n.e. osiedlały się coraz liczniej na terenach Mezopotamii, opanowując je stopniowo, lecz skutecznie, aż do utworzenia wielkich imperiów Babilonii i Asyrii. Plemiona koczownicze cechował znacznie niższy od sunieryjskiego poziom kultury, toteż przejęły prawie całkowicie koncepcje religijne Sumerów wraz z ich całym bogatym dorobkiem cywilizacyjnym, Jednakże własne tradycje i dyspozycje Semitów doprowadziły do wielu przeobrażeń w procesie adaptacyjnym, a zmieniające się warunki polityczne też oddziałały na systemy religijne 11 i I tysiąclecia p.n.e.      W okresie tym przede wszystkim ukształtowała się religia typu narodowego, a nawet nacjonalistycznego, precyzująca absolutną supremacją bóstwu plemienia aktualnie panującego nad krajem. Koncentracja kultu na osobie jednego boga. który praktycznie przesianiał cały pozostały panteon, przejmując zasadnicze funkcje i przymioty innych bogów, nie oznaczała monoteizmu. Cały skom­plikowany świat bogów ziemi mezopotamskiej był formalnie nadal uznawany, lecz istniał jakby w oddaleniu. Nicią łączącą go z żywym, bieżącym kultem jednego boga narodowego była tylko wieź gene­tyczna - temu ostatniemu przydawano za ojca jednego z czołowych, starych bogów Sumeru oraz obdarzano upoważnieniem zgromadzenia bogów do sprawowania w ich imieniu rządów nad światem. W ten sposób godzono stare kulty z nową wykładnią wiary. Semicka skłonność do kultu jednego bóstwa o światowym zasięgu władzy mogła w ten sposób znaleźć swobodne ujście. l tak na czoło panteonu babilońskiego wysunął się lokalny bóg Babilonu - Marduk. Chcąc go wywyższyć i wprowadzić jego kult na terenie całego wielkiego imperium, kapłani babilońscy przedstawi­li go jako syna boga Enki/Ea, łącząc go w ten sposób z grupą głównych bogów stworzycieli panteonu sumeryjskiego. Następnie jako zwycięzca w walce z pierwotnymi złymi mocami Marduk otrzymał od zgromadzenia wielkich bogów władzę nad całym światem. Fakt ten obwieszczały wszystkim ludom mity babilońskie o stworzeniu świata, recytowane corocznie w czasie świąt a Nowego Roku. Plemiona zachodnioscmickie,  które od końca III tysiąclecia p.n.e, osiedlały się_ w północno-zachodniej Mezopotamii, żyły długi czas pod wpływem kultury sumeryjskoakadyjskiej,  a potem babi­lońskiej. W okresie posiadania przewagi politycznej i podboju całej Mezopotamii religia ich nie odbiegała zasadniczo od babiloń­skiej, lecz miejsce Marduka zajął w kulcie państwowym bóg Aszur, patronując całemu imperium asyryjskiemu i jego wojowniczym królom. W czasach nowobabilońskich  władza nad światem wróciła do Marduka,  którego kult w słynnej świątyni Esagila w Babilonie przybrał szczególnie pompatyczne formy. Równolegle rozrastał się wówczas kult małżonki Marduka - bogini Sarpanitu  i ich syna Nabu, opiekuna pisarzy. Należy jednak zdawać sobie sprawę., że kult oficjalny Marduka czy Aszura, związany z panującą grupą plemienną, nie usuwał w cień lokalnych kultów w peryferyjnych rejonach wielkiego imperium, l tak na przykład w czasach nowo asyryjskich i nowobabilońskich w dawnym sumeryjskim mieście Uruk kult koncentro­wał się nadal wokół bogów Ana i Inany,  i nie brakło obok nich miejsca dla Enlila, Ea, Adada, Sina, Szamasza oraz wielu pomniej­szych bóstw panteonu. Kulty te w Uruk przetrwały do czasów Seleucydów. Jedną z istotnych różnic miedzy sumeryjskim a babilońskim kultem jest jeszcze sama jego forma. W Sumerze przewaga kult zbiorowy, u Semitów - indywidualny i prywatny. Już z okresu starosumeryjskiego znamy co prawda pojęcie boga - osobistego protektora władcy, ale powszechnie indywidualne bóstwa opie­kuńcze pojawiły się dopiero w czasach babilońskich wraz, z rozwo­jem kultu prywatnego. Również magia i wróżbiarstwo rozwinęły się do niebywałych rozmiarów w świecie babilońskim i asyryjskim, choć wywodzą się również z, koncepcji sumeryjskich.   Mitologia sumeryjska źródła Mitologię sumeryjską poznajemy z utworów literackich różnych gatunków. Są to przede wszystkim mity, hymny i modlitwy, pieśni religijne i lamentacje, dysputy, a także niektóre eposy. Ponadto pewne inwokacje i zwroty w inskrypcjach wotywnych, a nawet epitety dostarczają niekiedy uzupełniających danych do poznania i zrozumienia mitologu sumeryjskiej. Tematyka mitologii sumeryjskiej obejmuje zarówno zagadnie­nia powstania i organizacji świata, stworzenia człowieka i jego cywilizacji, jak też opowieści o bogach i legendarnych, półboskich bohaterach, o ich życiu codziennym i niezwykłych czynach. Nie ma danych świadczących, że sumeryjskie opowieści mity­czne należały do rytuału religijnego. Mity w formie popularnej przekazywały wiedzę religijni), wyjaśniały przeróżne zjawiska przyrodnicze i wydarzenia, kształtowały poglądy. Początkowo tworzyli i układali je prawdopodobnie kapłani. Możliwe, że w naj­dawniejszych czasach istniały wyłącznie w formie ustnej, a zapisy­wano je na glinianych tabliczkach w miarę rozwoju pisma i s/kół pisarskich p rży świątynnych, a później i świeckich. Szkoły te mno­żyły się w drugiej połowie III tysiąclecia p.n.e,  przybywało pisarzy specjalizujących się w różnych kierunkach. Niektórzy z nich po­święcali się niewątpliwie i działalności literackiej, pozostając na służbie świątyni lub dworu.        Należy przyjąć, że utwory literackie recytowano w miejscach publicznych, na dziedzińcach świątyń i pałaców oraz na placach miejskich przed zgromadzonym ludem.     Najstarsze dwa teksty o treści mitologicznej powstały około roku 2400 p.n.e., można jednak przyjąć, że same koncepcje światopoglądowe oraz fabuły większości mitów sformułowane zostały już w pierwszej połowie III tysiąclecia p.n.e. Utrata samodzielności politycznej Sumeru na przełomie III i II tysiąclecia p,n.e., która nastąpiła wraz z upadkiem III dynastii z Ur i zagarnięciem kraju przez ludy amoryckie, wyzwoliła u Sumerów pragnienie ocalenia największego skarbu - całego dorobku inte­lektualnego i duchowego, a więc piśmiennictwa. I tak w początkach II tysiąclecia p.n.e. powstała w świątyniach i szkołach prawdziwa antologia piśmiennictwa sumeryjskiego z minionego okresu świet­ności. Wykonywano liczne kopie i redakcje dawnych utworów, gromadząc je w archiwach i bibliotekach. Dzięki nim przechowało się, do naszych dni wiele dzieł literackich. Badania odnalezionych dokumentów są ograniczone rozmaitymi czynnikami. Po pierwsze, nie znamy prawie prekursorów sumeryjskiej kultury umysłowej, ponieważ nie istnieją świadectwa pisane z okresu przedsumeryjskiego.  Po drugie, odnalezione doku­menty nie stanowią kompletnego zbioru wobec przypadkowości znalezisk i stosunkowo niewielkiej liczby odkopanych stanowisk. Dodatkowe problemy nastręcza sam proces odczytywania tekstów sumeryjskich, a tym samym prawidłowość ich interpretacji. Przyczyną tego stanu rzeczy jest między innymi wieloznaczność znaków pisma sumeryjskiego, archaiczność i zwięzłość języka oraz niejas­ności gramatyczne. Ponadto większość glinianych tabliczek jest rozbita, mocno uszkodzona, a więc teksty zachowane są przeważ­nie tylko we fragmentach. Z drugiej jednak strony, odnajdywanie tekstów w kilku kopiach, oraz w różnych fragmentach umożliwia niejednokrotnie złożenie większych partii utworów. Większość omawianych tekstów o treści mitologicznej pocho­dzi z początku II tysiąclecia p.n.e.; są to kopie starszych utworów lub ich nowe redakcje, które zachowały jednakże wszystkie wątki i cechy formalne pierwowzorów. Co najważniejsze, są to oryginal­ne dokumenty sumeryjskie. Pochodzą przeważnie z archiwum świątynnego w Nibru, które jako siedziba boga Enlila co najmniej od potowy III tysiąclecia p.n.e. było niejako religijną stolicą Sumerów.       Utwory mitologiczne, eposy, hymny, modlitwy i lamentacje mają formę, poetycką. Do jej cech charakterystycznych należą: podział tekstu na strofy i wiersze, repetycje całych ustępów lub zwrotów, bogactwo epitetów i wyszukanych porównań oraz, wpro­wadzanie dialogów i cytatów mowy bezpośredniej. Mitologia sumeryjska jest przedstawiona według podziału tematycznego, opartego na całej dostępnej literaturze sumeryjskiej. Poszczególne tematy ilustrowane bada wybranymi utwora­mi, i to przeważnie ich fragmentami, do czego zmusza zarówno objętość książki, jak też celowość opuszczania wielu powtórzeń oraz niejasnych odcinków tekstu. Nazwy mitów podane zostały na ogół według propozycji badaczy, którzy pierwsi odczytali i opubli­kowali dane utwory. Powstanie wszechświata i życia na ziemi Pytania: jak powalał świat otaczający człowieka, jakie rządzą nim prawa oraz jaką rolę pełni w nim człowiek, musiały od wielu tysiącleci zaprzątać umysł ludzki, skoro już około połowy III tysiąclecia p.n.e. spotykamy się u Sumerów z poglądami godnymi miana kosmogonii. Osiągnięcie w tej dziedzinie jest na miarę swych czasów doskonałe, trudno tylko orzec, jak dalece jest ono samodzielnym dziełem Sumerów, a jeśli nie - to w jakim okresie i z czyich korzystali inspiracji. Brak jakichkolwiek wcześniejszych dokumentów uniemożliwia badania lego problemu. Jednakże po­wyższe poglądy noszą tak wyraźne piętno ich specyficznego sposo­bu myślenia, że śmiało można przyjąć Sumerów za głównych twórców usystematyzowanych koncepcji kosmogonicznych, naj­starszych ze znanych nam na świecie. Sumerowie byli doskonałymi obserwatorami. Szukali w ota­czającym ich świecie porządku, sprawnej organizacji i systematycz­ności, celowości i logicznych powiązań między różnymi zjawiskami przyrodniczymi, jak też prawami rządzącymi społecznością ludzką. Dlatego też stworzona przez nich wizja powstania świata jest strukturalnie wyraźna, wewnętrznie spoista i zgodna z ludzkim doświadczeniem, jakim była wówczas obserwacja natury i życia społecznego. Obserwując ogromną różnorodność form bytu, przeciwstawność wielu z nich, a jednocześnie harmonijne funkcjonowanie całości wszechświata, ponadto zaś regularność i powtarzalność szeregu zjawisk, sumeryjscy myśliciele doszli do kilku kapitalnych wniosków, do dziś właściwie prawidłowych i aktualnych.        Pierwszym z nich jest założeniu jednorodności wszechświata, jego budowy z jednej pramaterii, z której powstawały kolejno dalsze różnorodne rozwinięte formy bytu. Ta pramateria, będąca w przekonaniu Sumerów bezmiarem wód, jakimś kosmicznym morzem, istniała wiecznie. Jej pochodzenie nie jest wyjaśnione ani też dociekane. Drugą , niezwykle ciekawą na owe czasy tezą, było przyjęcie istnienia nadrzędnych praw rządzących wszechświatem. Prawa te były dla Sumerów siłami bezosobowymi, niezgłębionymi, przezna­czeniem działającym z siłą niemal mechaniczną. Prawom tym podlegali również bogowie, których Sumerowie uważali za  istoty wyłonione czy leż zrodzone wewnątrz kosmosu i integralnie z nim związane. Bogowie nie byli nigdy dla Sumerów praprzyczyną kosmosu, pojawili się dopiero w pewnym kolejnym etapie jego kształtowania się. Takie potraktowanie natury boskiej spowodo­wało nadanie im charakteru nie wyłącznie duchowego i nieśmier­telności nie tak absolutnej, jak w systemach religijnych stawiają­cych boga poza obrębem wszechświata. Nadrzędne siły mają charakter niepoznawalny, a ich źródło pozostaje niewyjaśnione, podobnie jak pramateria kosmosu. W tym jednolitym z pochodze­nia kosmosie panuje prawo stałego odradzania się życia i rozwoju na zasadzie łączenia się elementów przeciwstawnych - pierwiastka męskiego i żeńskiego, życia i śmierci, dobra i zła. Tak w skrócie można przedstawić główne założenia sumeryjskiej myśli „filozoficznej" o powstaniu wszechświata. Wszystkie niemal sumeryjskie koncepcje światopoglądowe miały znaczną wartość obiektywną i dzięki niej wielką siłę oddzia­ływania poza własnym kręgiem kulturowym. Koncepcje te w wię­kszości zostały adaptowane przez, sąsiednie ludy tworzące później­sze ośrodki polityczne i cywilizacyjne, wywierając głęboki wpływ na rozwój nauk filozoficzno-religijnych całej Azji Zachodniej.          Wiele z, nich inspirowało również myślicieli greckich. Poprzez judaizm, chrześcijaństwo r islam przeniknęły też cło tradycji i myśli świata nowożytnego. Omawiane koncepcje sumeryjskie o powstaniu wszechświata i życia na ziemi zostały sformułowane prawdopodobnie już w III tysiącleciu p.n.e., tak jak treść większości mitów. Teksty, które doszły do naszych rąk, pochodzą jak była już mowa na wstępie z początków II tysiąclecia p.n.e. i są kopiami starszych utworów lub nowymi ich redakcjami.      Niestety, nie znaleziono dotąd utworu poświeconego w całości sprawom kosmogonii, choć nie można wykluczyć, że istniał jakiś systematyczny opis powstania wszechświata. Powtarzanie się nie­których danych, nawet prawie dosłownie w różnych mitach, może sugerować istnienie jednego wzorcowego utworu, przynajmniej w wersji ustnej, stanowiącej ogólnie przyjętą wykładnią nauki i religii w świątyniach sumeryjskich. Na razie jednak źródłem naszej informacji mogą być tylko wzmianki, większe lub mniejsze, umieszczone zazwyczaj na wstępie większych utworów, głównie o treści mitologicznej, w celu powiązania ich właściwej fabuły z początkiem świata, a więc określenia w ten sposób jej miejsca w czasie i w historii.     Przechodząc do szczegółowego przedstawienia sumeryjskiej wizji dziejów wszechświata należy zacząć od owej pramaterii. Tu dostępne nam źródła są bardzo skąpe, możemy je jednak lepiej zrozumieć porównując z późniejszymi utworami babilońskimi, zawierającymi bardziej szczegółowe dane. W sumeryjskiej liście bogów zachowało się imię bogini Nammu, zapisane w archaiczny sposób ideogramem znaczącym ,,otchłań wody" lub „głębia oceanu". Jest ona określona jako „matka rodzicielka nieba-ziemi", a w innym utworze jako ,,matka prarodzicielka licznych bogów". To wskazuje na pierwotny charakter bogini, minio że w cytowanej liście bogów, która pochodni z późniejszych czasów, jest już bóstwem antropomorficznym jako małżonka boga Ana. Dla Nammu można znaleźć analogię w micie babilońskim enuma elisz, według którego elementy tworzące wszechświat zawarte były w mieszaninie wód słodkich i słonych, stojących u początku aktu stworzenia. Wielu uczonych widzi tu analogie z greckim logosem i z „Duchem Bożym unoszącym się nad wodami" w bibilijnej Księdze Rodzaju (l, 2),   Ten pierwotny bezmiar wód obdarzony był potencjalną siłą mogącą wyłaniać nowe byty według rozumnego planu i nadrzędnych praw. Pierwszym etapem było powstanie kosmicznej góry, złożonej z  połączonych elementów późniejszego nieba i ziemi. O początkowym złączeniu tych dwu części wszechświata mamy już wyraźne dane sumeryjskie. Słowem określającym wszechświat było an-ki, znaczące „niebo-ziemia". W bliżej nie określonym momencie, ale już w tym okresie, pojawił się, pierwszy bóg panteonu sumeryjskiego An personifikujący sferę, niebios, a następnie za jego sprawą bóstwa określone zbiorowo Anunaki. Oto oryginalna wersja sumeryjska; Wówczas gdy na górze nieba-ziemi za sprawą Ana narodzili się bogowie Anunaki. Anunaki, przypuszczalnie grupa „50 wielkich bogów" (w żadnym dokumencie nie są imiennie wymienieni), nie biorą jeszcze aktywnego udziału w akcie dalszego stwarzania i rządzenia świa­tem, są zrodzeni i - można by rzec - czekają na podjęcie swej przyszłej funkcji. Tymczasem z An i Ki zrodził się bóg Enlil - ,.pan powietrza".  Jako uosobienie trzeciego elementu wszechświata - atmosfery, Enlil doprowadził do oddzielenia nieba od ziemi, po czym sam przejął ziemię i dalsze dzieło tworzenia. Relacje o tych wydarze­niach zawarte są w micie o stworzeniu motyki:   Pan, który spowodował wspaniale powstanie wszystkiego, co należy, pan, którego rozstrzygnięcia losów są nieodwracalne, Enlil, który nasionom kraju daje wzrastać z ziemi, pośpieszy! oddz.ielić niebiosa od ziemi, pośpieszył oddzielić Sernic; od niebios.   Podobną relacji; podaje autor mitu 11 Gilgameszu i Enkidu w świecie podziemnym^1.   Gdy niebiosa zostały odłączone od ziemi, gdy ziemia została oddzielona od niebios, gdy imię „ludzkość" ?xistalo ustalone, wówczas An objaj w posiadanie niebiosa, a Enlil objął w posiadanie ziemią.   Znacznie późniejszy, z drugiej pniowy III tysiąclecia p.n.e. pochodzący mit, mówiący o celu stworzenia ludzkości, potwierdza ustalony od wieków pogląd na temat omawianego etapu dziejów wszechświata.   Gdy niebo od ziemi zostało odłączone - (kiedyś)* razem były trwale zespolone, i boginie matki /ostały utworzone, gdy (bogowie) plany nieba i ziemi ustanowili i dla przygotowania grobli i kanałów brzegi Tygrysu i Eufratu ustanowili, wtedy An, Enlil, Ulu i Finki, wielcy bogowie, (i) Anunaki wielcy bogowie zasiedli na wyniosłym tronie przybranym hojaź.nią i rozmawiali miedzy sobą.   ' Wyrazy w nawiasach zostały dodane dla łatwiejszego zozumienia tekstu. Miejsca wkropkowane odnoszą się do fragmentów nieczytelnych lub niezrozumia­łych. Wielokropek w nawiasie kwadratowym pomiędzy wierszami oznacza fragmenty opuszczone przez tłumaczkę. Po wyodrębnieniu się; nieba, ziemi i powietrza pozostały jeszcze poza nimi dwie wielkie przestrzenie kosmiczne. Pierwsza rozciągała się na zewnątrz sklepienia niebieskiego i określana była jako ,,wielkie w górze", a więc bezmiar nadniebny. W tej strefie uformowane zostały ciała astralne: księżyc, słońce, planety i gwiaz­dy, aby oświetlały niebiosa. Sama ziemia była w wyobrażeniu Sumerów płaska, otoczona słonymi morzami, pod jej skorupą natomiast znajdował się, ocean wody słodkiej ahzu, będącej źro­dłem wszystkich życiodajnych wód na ziemi. Poniżej ziemi i jej wód znajdowała się druga przestrzeń kosmiczna, zwana „wielką krainą w dole". W tej to podziemnej krainie Sumerowie umieścili swój świat zmarłych. Przestrzeń podziemna nosiła najczęściej nazwę;  kur, dosłownie: „obca kraina". Po ustaleniu zasadniczych stref kosmosu i objęciu przez Enlila władania ziemią rozpoczął się nowy etap dziejów świata. Ki, ziemia, występuje odtąd jako wielka bogini, -,pani rodzicielka" - po sumeryjsku Nintu. W różnych utworach nosi też czasem  imię Nininah -  ,.wielebna pani",  luh  Ninhursang  -  „pani (góry) Hur-sang". Obok trzech pierwszych bogów stworzycieli: Ana, Enlila i Nintu, pojawia się pan wód abzu - Kinki. Występuje on zazwyczaj jako syn boga Ana, a więc brat Enlila. W micie o stworzeniu człowieka wydaje się być synem pramatki Nammu, w każdym razie jej potomkiem w prostej linii, dzięki czemu zalicza się do grupy najstarszych bogów wywodzących się / morza pierwotnego. W isto­cie tylko ci czterej wyżej wymienieni bogowie noszą miano stwo­rzycieli. W ten sposób zasadnicze strefy wszechświata zostały uformowane i otrzymały potężnych opiekunów: An panujący w niebiosach, Enlil - pan atmosfery, kierujący losami ziemi, Nintu — matka szeregu pokoleń bóstw, reprezentująca rodzicielkę ziemię, oraz Enki - władca wód, późniejszy stworzyciel życia na Ziemi. Bogowie stworzyciele zapoczątkowali narodziny dalszych po­koleń bóstw, z których najważniejszymi byty. bóg księżyca Nanna oraz jego dzieci -bóg słońca Ulu i bogini płodności i miłości Inana, której symbolem jest planeta Wenus. Tych siedem bóstw miało wyłączne prawo „określania losów" (sumeryjskic namtar) każdej stworzonej istoty czy rzeczy, a więc określenia ich natury, właści­wości i przeznaczenia. Niezależnie od przeznaczenia nam, Sumerowie wierzyli w ist­nienie we wszystkich jednostkach wyłonionych we wszechświecie zarówno w materialnych, jak też w pojęciach abstrakcyjnych określających poszczególne dziedziny życia oraz stany intelektual­ne i duchowe) bliżej nie określonej siły, zwanej przez Sumerów me. Ta indywidualna siła utrzymuje każdą jednostkę kosmiczną we właściwym dla niej bycie, oraz daje jej możliwość dalszego dosko­nalenia, jednak zawsze w granicach zasadniczego przeznaczenia, a więc zgodnie ze swoistą naturą nadaną w momencie stworzenia. Me to siła indywidualnego bytu i rozwoju w ramach losu i praw rządzących całym wszechświatem. Wśród różnych propozycji bliższego sprecyzowania znaczenia me i sposobu tłumaczenia tego terminu, najbardziej rozpowszechnione i trafne wydaje się. "okre­ślenie „boskie siły" lub ,,boskie prawa". W aspekcie historycznego rozwoju wierzeń pierwotnych me byłyby zbliżone do pojęcia numen (duch zamieszkujący przedmioty). Me pozostawały pier­wotnie w gestii Enlila, który udoskonalił je i przekazał bogu Enki.   Me władały między innymi człowiekiem i cywilizacją. Ta grupa me jest nam znana w dużej mierze z mitu o hogini Inanie,  która pragnąc podnieść swój autorytet i znaczenie ukochanego miasta Unik, zdobyła me podstępnie od boga Enki i po wielu perypetiach szczęśliwie przewiozła do swego przybytku. Fabuła mitu będzie podana w szczegółach dalej, tu należałoby tylko przykładowo wymienić  te, które autor mitu uznał za istotne i decydujące o stopniu rozwoju cywilizacji swego kraju. Oto one: godność najwyższej władzy en, boskość, podniosła i prawowita korona, tron królestwa, wyniosłe berto, pasterstwo, godność królewska, zejście i wyjście ze świata podziemnego, sztandar, miecz i maczuga, potop, prostytucja, muzyka, bohaterstwo, silą, prawość, zniszczenie miast, stan pokoju, radość serca, fałsz, sztuka budownictwa, sztuka pisarstwa, rytuały oczyszczenia, rozniecanie ognia, gaszenie ognia, zgromadzenie rodzinne, zwycięstwo, rada, sąd. W spisie me wyli­czone są ponadto liczne urzędy kapłańskie, instrumenty muzyczne używane w obrzędach kultowych oraz różne sztuki rzemieślnicze. Jak widać, powyższe me stanowią swoiste wskaźniki poziomu życia społecznego i niewątpliwie uznać je można za wynik głębokiej analizy dokonanej przez myślicieli sumeryjskich w stosunku do własnej cywilizacji. Koncepcji me nie zrozumiały i nie adaptowały inne ludy starożytnego Wschodu. Zbliżoną koncepcję można natomiast od­naleźć w niektórych pierwotnych religiach, zwłaszcza Dalekiego Wschodu, a także przyrównać je do idei Platona. Wracajmy jednak do dziejów świata oraz boskich dzieł tworze­nia. Sami bogowie w zasadzie rodzili się z boskich par rodziciel­skich, raczej dowolnie kojarzących się,. Niektóre niższe bóstwa natomiast oraz wszystkie elementy przyrody i życia na ziemi były stwarzane przez poszczególnych bogów stworzycieli. Akt tworze­nia był przede wszystkim dziełem boskiego intelektu - bóg ustalał koncepcją danej istoty czy rzeczy, innymi słowy; projektował ją w myślach, nadawał nazwę, i wypowiadał ją - w tym momencie rzecz stawała się. Koncepcja ta, jak słusznie zauważył Kramer, opiera się, prawdopodobnie na analogii z mocą słowa władcy, który wydawał tylko rozkaz, a wszystko działo się według jego woli. Koncepcja mocy słowa bożego przeszła do dogmatyki religijnej całego Bliskiego Wschodu, między innymi do judaizmu.         Sumeryjskim aktom tworzenia towarzyszyły czasami pewne pomocnicze, wstępne czynności techniczne - podobnie jak w dzia­łaniu ludzkim - na przykład lepienie z gliny modelu człowieka. Po wyłonieniu się i osadzeniu skorupy ziemskiej wielcy bogo­wie przystąpili do stwarzania życia na ziemi. Sądząc z analizy różnych tekstów sumeryjskich, najpierw miało miejsce stworzenie roślin i zwierząt, a dopiero później - ludzi i podstawowych elementów cywilizacji. Przemawia za tym choćby fakt, że ludzie mieli pomagać bogom w pracy nad uprawą roślin i hodowlą zwierząt, a więc przyroda musiała istnieć przed ich pojawieniem się. W piśmiennictwie sumeryjskim wzmianki na temat stworzenia świata przyrody są bardzo ogólnikowe, a czas powstania zwierząt, roślin a nawet ludzi potraktowany prawie łącznie. Oto odnośne teksty zawarte w micie o potopie:   Gdy Ań, tinlil i Ninhursang stworzyli lud Czarnogłowych (tj. Sumerów) i po catej ziemi rozmnożyli drobne stworzenia, a kozły, osły i inne czworonogi stepu przemyślnie powołali tam do istnienia...   w hymnie na cześć świątyni Ecngura:   Gdy dla wszystkich rzeczy zrodzonych losy zostały ustalone i ludzie w jednym roku obfitości stworzonej przez boga Ań,  a z ziemi wyrośli jak ziele — w micie o celu stworzenia ludzkości: Gdy ziemia została osadzona, gdy ziemia została założona, gdy (bogowie) plany nieba i ziemi ustanowili i dla przygotowania grobli i kanałów brzegi Tygrysu i Eufratu ustalili...   (dalej jest mowa o decyzji stworzenia ludzi), w micie o Gilgamcszu i Enkidu w świecie podziemnym:   Po tym, jak w dniach przeszłych wszystko, co trzeba, zostało powołane do bytu, po tym. jak w dniach przeszłych wszystko, co trzeba, zostało uporządkowane.   Tak więc jak dotąd, nie znajdujemy w literaturze sumeryjskicj wielu danych o stworzeniu przyrody, za to temat stworzenia człowieka został szczegółowo potraktowany. Przede wszystkim kapłani sumeryjscy jednomyślnie określili cel stworzenia ludzi, a tym samym ich zadania na ziemi. Ludzie mieli pomagać bogom w doskonaleniu życia ziemskiego, w pomna­żaniu dobrobytu, zwłaszcza zaś w rozwoju rolnictwa i rzemiosła. Obowiązkiem ludzi był też kult i adoracja bogów, budowa, ich przybytków oraz składanie ofiar i darów. Jako słudzy i jednocześ­nie zastępcy bogów w wielu ich zadaniach, ludzie /ostali obdarzeni cząstką boskiej mądrości, a praca ich była zaszczytna, gdyż dzięki niej uczestniczyli w realizacji boskich planów. Pracy lej nauczyli zresztą ludzi sami bogowie, była ona celem istnienia rodzaju ludzkiego. Wiara, iż życie ludzkie ma na celu służbę, bogom, wywarła decydujący wpływ na poglądy Sumerów. Związek ten wyraźnie można obserwować w początkowym okresie istnienia starosumeryjskich miast-państw, gdy idea podporządkowania ca­łego życia społecznego i gospodarczego interesom bogów znalazła, wyraz w jego teokratycznej organizacji ze świątynią jako centrum administracyjnym. Zobaczmy, jak według wyobrażeń sumeryjskich myślicieli doszło do decyzji stworzenia ludzi. Zanim pojawił się człowiek, bogowie sami próbowali zagospo­darować ziemię, dziką i surową. Praca ich była ciężka, a pożywienia stale brakowało. Sytuacja bogów stawała się coraz gorsza i ta właśnie przysłowiowa bieda stała się źródłem pomysłu stworzenia istot, które przejęłyby trud pracy na ziemi i szybko uzyskały postęp cywilizacyjny przewidziany w boskich planach. Istnieje mit w całości poświęcony stworzeniu człowieka. Jako główni bogowie stworzyciele występują tu Enki, Nammu i Ninmah.   Gdy bogowie nieba zostali zrodzeni, gdy boginie matki zostały zaślubione i gdy boginie matki micjdzy niebo i ziemię zostały rozdzielone, Wtedy bogowie ciężką pracą (slarali siej o jedzenie i picie, liczni bogowie pracę nadzorowali, niżsi bogowie kosze dźwigali, bogowie kopiąc kanały ziemię w Harali sypali, bogowie spieszyli się i skarżyli. W on czas Enki, Mędrzec, Rodziciel, który licznych bogów do bytu powołał, w oeeanie engur, źródle, z którego woda wypływa, a którego wnętrza żaden bóg nie może dostrzec, w sypialni leżał i ze snu nie wstawał. Bogowie łzy wylewali skarżąc się: „On stworzył biedę.!" Ale nikt przeciw śpiącemu w sypialni nie (śmiał) wystąpić. Sprawa była jednak wielkiej wagi i bogini Nammu zdecydowa­ła się interweniować.   Wówczas Nammu, pramatka, która urodziła licznych bogów, łzy ich swemu synowi zaniosła: „Synu mój, ty śpisz... Synu mój, podnieś sit; ze swego łoża i zacznij działać mądrze, zastępców bogów ukształtuj, aby ci mogli swe kosze odrzucić!"   Enki na słowo swej matki. Nammu, powstał z łoża,  (...]  Roztropny, Mędrzec, Przezorny, który zna wszelką sztukę, Stworzyciel wszystko kształtujący, dał się pojawić rzemieślnikom przednim, rzemieślnikom doskonałym. (Potem) Enki dat (człowiekowi) silę* i pierś jego uformował. Enki, Stworzyciel, mądrość swoją do wnętrza (tej istoty) wprowadził, do matki swej, Nammu, rzekąc: ,,Matko moja, istota, której imię ustaliłaś, istnieje, z ciężką pracą bogów** zwiąż ją. Zmieszaj «serce» gliny znajdującej się nad aten, rzemieślnicy przedni, rzemieślnicy doskonali glinę będą brać po kawałku, a ty dasz powstać członkom (tej istoty). Ninmah będzie pracować przy tobie, boginie: Ninima, Egiziana, Ninmada, Ninbara, Ninmug, Sarsardu i Ninnigina stać będą koło ciebie podczas dzieła tworzenia, matko moja, ty ustal przeznaczenie tej istoty, Ninmah zwiąże ją z ciężką pracą bogów, oto człowiek..."   Tak więc człowiek został uformowany z gliny według pomysłu boga Enki, który jednocześnie obdarzył nowo stworzonego cząstką własnej mądrości. Ten niezwykle plastyczny opis aktu tworzenia człowieka nasuwa nam nieodparcie obraz warsztatu modelarskiego i rzemieślników zajętych rzeźbieniem posągów z gliny, I taka na pewno jest geneza opisu mitycznego - figurki adorantów, kapłanów i władców, wzorowane na ludzkich modelach, były masowo wyrabiane   * lub ramion,) **według Kramera: „ z wizerunkiem bogów"

Najbardziej oszałamiajšcy w Sumeryjskich Tablicach jest opis stworzenia homo sapiens. Sitchin twierdzi, że Annunaki przybyli na ziemię około 450 000 lat temu aby wydobywać złoto z dzisiejszej Afryki. Głównym terenem wydobywczym było obecne Zimbabwe, które Sumerowie nazwali AB.ZU (głębokie złoże). Korporacja Anglo-Amerykańska odnalazła wiele dowodów wydobycia złota w Afryce przynajmniej 60 000, a prawdopodobnie 100 000, lat temu.³ Złoto wydobyte przez Annunaki było odwożone na ich macierzystš planetę z baz na Œrodkowym Wschodzie, jak twierdzi Sitchin. Myœlę, że jest jeszcze wiele do odkrycia o tym biznesie ‘wydobycia złota’ i nie wierzę, żeby była to główna przyczyna ich przybycia na Ziemię, jeœli w ogóle jakaœ była. Sitchin twierdzi, że poczštkowo złoto wydobywała annunańska klasa robotnicza, ale doszło do rebelii i annunańska elita królewska zdecydowała się stworzyć nowš niewolniczš siłę roboczš. Tablice opisujš, jak geny Annunaki i ówczesnych ludzi zostały połšczone w probówce w celu stworzenia ‘unowoczeœnionej’ wersji ludzi, zdolnych do wykonywania zadań wymaganych przez Annunaki. Pomysł dzieci z probówek brzmiałby absurdalnie w roku 1850, ale jest to dokładnie to, co potrafiš robić teraz naukowcy. Jeszcze raz współczesne badania popierajš motywy z Tablic Sumeryjskich. Przykładowo, około 200 000 lat temu nastšpiła nagła i do tej pory niewyjaœniona poprawa formy fizycznej człowieka. Oficjalna nauka milczy na ten temat i mamrocze coœ o ‘brakujšcym ogniwie’. Ale należałoby zajšć się pewnymi nieuniknionymi faktami. Wczeœniejsza fizyczna forma człowieka znana jako homo erectus nagle stała się tym, co nazywamy homo sapiens. Od samego poczštku homo sapiens miał zdolnoœć używania skomplikowanego języka, mózg ludzki znacznie się zwiększył. Biolog Thomas Huxley stwierdził, że zmiany tego kalibru mogš zajšć dziesištki milionów lat. Poglšd ten popiera istnienie homo erectus, który pojawił się w Afryce prawdopodobnie 1,5 miliona lat temu. Wydaje się, że przez ponad milion lat jego forma fizyczna pozostała taka sama i nagle znikšd pojawiła się zmiana w homo sapiens. Około 35 000 lat temu nastšpiła kolejna nagła poprawa i powstał homo sapiens sapiens, w formie, którš znamy dzisiaj. Sumeryjskie Tablice wymieniajš dwie osoby zaangażowane w tworzenie rasy niewolników. Był to główny naukowiec zwany Enki – Władca Ziemi (Ki = Ziemia) i Ninkharsag znana jako Ninti – Pani Życia z powodu jej znajomoœci medycyny. PóŸniej nazywano jš Mammi. Od tego słowa pochodzi mama i matka. Ninkharsag jest symbolizowana w mezopotamskich opisach przez przyrzšd w kształcie podkowy używany w starożytnoœci do przecinania pępowiny. Stała się ona boginiš-matkš w wielu kulturach i nosiła imiona jak Królowa Semiramida, Izys, Barati, Diana, Maria i inne. Często jest przedstawiana jako kobieta ciężarna.

Poprzedni     Powrót na główną stronę Nawii     Następny

Poszukiwanie nowego paradygmatu:
Stachniuk - istota kultury

Głęboki oryginalny i pełny obraz kultury i jej funkcjonowania traktowanych jako całość, która ogarnia obszar mitu, świadomości człowieka i tworzonej przez niego cywilizacji stworzył kolejny Polak - Jan Stachniuk. To koncepcja, którą zapewne należałoby zakwalifikować do działu filozofii kultury, dla nas jednak istotne jest bliskość mitu dziejotwórczego Prawii, którego nazwa jest zaczerpnięta jest z jego teorii. Swoje przemyślenia dotyczące problematyki egzystencji rodzaju ludzkiego autor ujmuje w formie nowej syntezy. Za podstawowy wyróżnik człowieka przyjmuje jego zdolności twórcze, które materializują się w kulturze. Trwanie i tworzenie to dwie potężne siły, zmagające się ze sobą określające cały przebieg dziejów człowieka. W tej walce człowiek zmienia naturę, świat, w którym żyje, stwarza to co nazywamy kulturą i jednocześnie we wzajemnych relacjach z nimi - samego siebie. Do realizacji takiego procesu użyteczny i niezbędny jest mit. Mit dziejotwórczy u Stachniuka pełni nie tylko rolę poznawczą ale organizującą i aktywizującą jego aktywność. W stagnacji, nazywanej przez niego wspakulturą widzi główną przeszkodę w realizacji wizji, którą nakreślamy w Prawii. W tym dualizmie odnajdujemy główne źródło wartości: dodatnie są te, które łączą się z rozwijaniem pierwiastka tworzycielskiego tkwiącego w człowieku i kulturze. Walka z oporami otaczającego świata, własnymi słabościami i ze wspakulturą zarysowują tragiczną, ale jednocześnie heroiczną wizję losów człowieka, który jest w przyrodzie jedyną siłą świadomą celów jakie spełnia.

Jak już wspomnieliśmy, zasadniczą właściwością człowieka jest, posługując się terminami autora, jego geniusz tworzycielski

J. Stachniuk Człowieczeństwo i kultura Wydawnictwo TOPORZEŁ, Wrocław 1996.

Jest to zdolność do takiej, kreacyjnej i autokreacyjnej zarazem, interakcji sił psychicznych człowieka z siłami natury, która z potężną mocą pozwala rekonstruować zastany świat i jego naturalny ład.

Ukryj przypis

Kultura, jako proces reorganizacji naturalnego ładu świata, jest zbieraniem jej różnych elementów i łączeniem według innego wzorca - mitu. Dokładnie to samo czynimy dokonując tego przeglądu myśli filozoficznej w celu odszukania pierwiastków i prototypów Prawii na przestrzeni jej dziejów.

Ukryj przypis

W tym tkwi istota jego humanizmu. Finał takiej działalności człowieka to opanowanie i podporządkowanie człowiekowi całej energii świata i z żywiołu własnej psychiki. Podstawowe atrybuty tego humanizmu to:

1. doznanie jedności świata jako czynnik emocjonalny, naturalny jego zarodek,

2. spostrzeganie piękna i harmonii naturalnego świata,

3. doznanie powinności

poczucie obowiązku - przyp MC i ZS

wobec dokonującego się dzieła ewolucji,

4. wola sprawczej mocy, a więc dzisiaj powiemy: motywacja do czynnego działania na rzecz realizacji nakreślonej w micie wizji.

Człowieczeństwo to przetwarzanie świata, jego doskonalenie, a zaangażowanie w to dzieło to najwyższe moralne uzasadnienie naszego istnienia. To stwierdzenie to jednocześnie podstawowa teza aksjomatyki Prawii. Natomiast produkty procesów twórczych, nazywane przez Stachniuka kulturowytworami, dzielą się na: duchowe, społeczne i materialne. Duchowe to wiązalniki energii emocjonalnej (dzisiaj powiedzielibyśmy, że to narzędzia mitu organizujące całą aktywność człowieka) , które tu nas szczególnie interesują, występujące w postaci sztuki, religii, światopoglądu, etyki i nauki. Moc związana z kulturowytworami to nasz jedyny świat. Zestroje emocjonalne dają 3 różne oglądy świata;

1. światopogląd naturalistyczny - taki, jak ukazany szkicowo w filozofii wschodniej i przedsokratejskiej zachodniej. To światopogląd panteistyczny i aksjomatyczny, opierający się na wartościach, które czują wszystkie pierwotne ludy. One odczuwają wprawdzie napór woli tworzycielskiej i związane z nim wartości, pragną "dobra", "wielkości" i piękna, ale nie są jeszcze w stanie przejść do spełniającego je działania. Społeczności te żyją jednak w stanie gotowości i oczekiwania, są w fazie rozwojowej charakterystycznej dla młodości człowieka, ze wszystkimi jej słabościami i urokami. Taka była wczesna (przedsokratejska) kultura grecka, rzymska, słowiańska, germańska i celtycka. A te kultury wyprzedzała przynajmniej o cztery tysiące lat podobna kultura stworzona przez Sumerów w Mezopotamii.

2. Kulturowo - tworzycielski, oparty na świadomej siebie woli tworzycielskiej ukierunkowanej na rozwój świata poprzez człowieka jako jej podmiotu. Centralnym jego problemem staje prakseologia kultury - poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: jak przetwarzać ten świat? Według Stachniuka procesy rozwoju kulturowego powinny być identyczne z rozrastaniem się naszego "ja" i upajaniem się jego potęgą, a także osiąganiem stanów charyzmatycznego czy też sakralnego uniesienia jako tworzycielskiego upojenia. W tym miejscu, z punktu widzenia uformowanego już mitu dziejotwórczego Prawii, dostrzegamy już istotne jakościowo ograniczenie koncepcji Stachniuka.

3. Wspakulturowy - to światopogląd nihilistyczny, rozpadowy, zwracający człowieka we wstecznym kierunku. To tak, jakby żołnierze, którzy stracili kontakt z wrogiem, zaczęli walczyć pomiędzy sobą i byli dumni ze swego bohaterstwa w takiej walce. ... Brak czy ustanie mitu dziejotwórczego wraz z wyzwalającą się wówczas tendencją do prostej biowegetacji i działanie nieukierunkowanego tworzycielskiego żywiołu człowieka powodują jego pogrążenie w czystym trwaniu. To co ma być tworzywem dla kultury zaczyna od dołu urządzać nasze życie tak, jakby czyste trwanie było najwyższym celem. A przecież człowiek jest ciałem i wolą tworzycielską mającą w ciele swoje korzenie. Ustanie kultury, jako określonego wcześniej procesu, powoduje ustanie działania sprzęgającej ją składowe mocy. Każdy jej człon uzyskuje teraz swoistą autonomię. Człowiek przekształca się w bolejący kikut. Powstają charakterystyczne produkty rozpadu: 1. zredukowany panteizm typu buddyjskiego, 2. kikut metafizyczny, w którym cierpienie jest konsekwencją wyodrębnienia się indywiduum biologicznego, nie jako egzemplarza gatunku, lecz także jako jednostki czującej siebie, przeżywającej jako osobnika w wieczystym wrocie pokoleń i dopiero dalej jako komórkę zbiorowości społecznej. W ten sposób nastepuje indywidualizacja tego wrotu - nieustannego cyklu, jego odmiana personalistyzna. To ona jest źródłem cierpienia, zrodzonym jak widać, przez przepołowienie jednolitego wieczystego wrotu życia. Rozpadający się organizm kulturowy wydziela kulturowytwory, które podobnie jak popędy i instynkty są traktowane jako zło, są grzeszne. Rozstrój kultury, jakim jest zanegowanie ewolucji tworzycielskiej, może doprowadzić do uznania za złe wszystko co dotąd z nią się łączyło.

Tymczasem rozwój kultury powinien być zgodny z dyrektywą: należy dążyć do formowania takich działań opartych na całym dorobku przeszłości, które przysporzą największej mocy twórczej. Takie działania uruchamia mit, pojęcie wprowadzone do nauki przez J. Sorela. Mit, jak pisze Stachniuk to plan akcji dziejowej, wyrzutowany przez automatyzm intuicji wynalazczej ludzi z całego dorobku kulturowytworów w danej epoce. Łączy on w ożywiającej syntezie nieracjonalne moce człowieka i tworzy obraz życia pobudzajacy uczucia i wolę działania w nowych, pociągających obszarach naszego bytu. Ogarnia on wszystkie wymiary życia duchowego, naukowego i społecznego. W taki sposób, stary niemal jak ludzkość, mit latania został zrealizowany w postaci samolotu. Mit dziejotwórczy otwiera nowe perspektywy, kieruje dysponowane moce na rewolucyjne zadania. Motor takich działań znajduje się w psychice człowieka w:

1. jego doznaniach religijnych,

2. odczuwaniu piękna i w sztuce,

Ukryj przypis

piękno stanowi doznanie struktury mitu, jego wewnętrznej budowy i hierarchii jego elementów składowych. Sztuka jest jej obiektywizacją w wymiarze społecznym. tacy filozofowie jak Plotyn czy Schelling twierdzili, że artyści posiadają boską moc tworzenia rzeczywistości nie będącej prostym odwzorowaniem natury

Ukryj przypis

3. osiągniętej zdolności logizowania świata, która przysparza nam jednocześnie tak wiele niepokoju a nawet cierpienia,

4. w sferze moralności (etyce), a także w

5. socjotechnikach stosowanych przez państwo, także w:

6. ustrojach gospodarczych i stosowanej w nich technice produkcyjnej.

Człowiek staje się heroicznym tworzycielem doznającym jednocześnie upojenia twórczego i smutku przemijania. Unikanie tego ostatniego we wszelkiego rodzaju ascezie to tłumienie żywych sił humanizmu w miejsce jego stapiania się z upojeniem twórczym w wyższej syntezie. Zdaniem Stachniuka heroiczna postawa wobec bytu umożliwia wgląd we właściwą, głęboką strukturę świata. Źródłem wiedzy o świecie jest bohater, nie mędrzec.

Na gruncie takiego oglądu kulturowo-tworzycielskiego autor tworzy teorię mitu indywidualistycznego jako przełomu w rozwoju ludzkości, który rozwinął się w 2 fazach: helleńsko-antycznej - obejmującej głównie filozofię i sztukę, i w epoce Renesansu - w nauce, technice i gospodarce. Grecy zadawali sobie pytanie: jeśli bogowie stworzyli świat i rodzaj ludzki, to dlaczego jednocześnie urządzili go tak niedoskonale? Rodzi się wiara usamodzielniającego się umysłu, ze poznanie myślowe spraw interesujcych człowieka jest możliwe podobnie i osiąganie dobra. Grecy wychodzą więc poza przedmit naturalistyczny i otwierają dla swego ducha zupełnie nowe światy. Zaklęty w bóstwach ideał człowieka to heros, homerycki półbóg w rodzaju Herkulesa. Ten ideał zostaje upowszechniony, później, w okresie schyłkowym mitu zastąpiony mędrcem. Chaos został poskromiony, ale jeszcze nie próbowano tu przeciwstawić się światu. Jak już wiemy, pierwiatki, które Stachniuk nazywa wspakulturowymi pojawiły się u sokratyków odrzucających zainteresowanie światem rzeczywistym na rzecz świata idei. Jednostka zostaje wyrwana z kultury. Sokrates jednak jeszcze potrafił zdefiniować, jak pisze Stachniuk, swoje "kulturowe kalectwo". Tymczasem lud wpada we wspakulturowe nałogi: hedonizm, personalizm, wszechmiłość, nihilizm, moralizm i jeszcze inne - izmy rodzące w dalszej kolejności strach, niepokój o kres indywidualnego istnienia, grozę śmierci i ucieczkę w zabobony. Mit helleński pęka. Na takim gruncie w średniowieczu powstaje nowy ład - wspakultura chrześcijańska. Po jej załamaniu się, po renesansowym powrocie człowieka do świata, następuje nawrót do kultury starożytnej, pojawia się Odrodzenie, druga faza mitu. Człowiek jako "miara wszechrzeczy" zostaje na swoim miejscu, ale jego cele i dążenia wiążą się teraz ze światem zewnętrznym. Indywidualizm jako koncepcja życia wyczerpuje swoje możliwości na początku XX wieku. Stachniuk dalej analizując przyczyny współczesnego mu kataklizmu dziejowego w cywilizacji zachodniej dokonuje syntezy kulturowej jutra, owocem której jest koncepcja mitu wspólnoty tworzącej. Jej celem staje się dzieło kultury, a interesem jednostki jest najwyższy wkład osobniczy w proces tworzenia tego dzieła. Ono samo ma zapewnić szczęście jednostki, a udział w jego realizacji dostarczyć radości. U Stachniuka, w formule mitu indywidualistycznego, będącego wprawdzie aktywistyczną koncepcją świata, nie dojrzała jeszcze myśl, że jego o realizacja musi odbywać się wprawdzie w całej społeczności ludzkiej, ale i w ścisłej łączności z systemem natury, więc na innym, jakościowo nowym poziomie.

---