Przemiany gospodarcze i społeczne w Rzeczpospolitej w dobie Stanisława Augusta
Poniatowskiego, podr., s.267 - 269 oprac. R. M.

etatyzm -podejmowanie przez państwo działań w sferze produkcji i handlu

- ingerencja państwa w sferę życia gospodarczego

monarchizm oświecony - polityka władcy (np. S. A. Poniatowskiego), której istotą było

dążenie do przeprowadzenia szeregu reform inspirowanych myślą

oświecenia; szczególną odmianą monarchizmu oświeconego był

absolutyzm oświecony, np. w Prusach i w Austrii.

jurydyka - obszar w mieście nie podlegający władzom miejskim

1. Przemiany gospodarcze

• ożywienie gospodarcze w Rzeczpospolitej począwszy od zakończenia III wojny północnej

• przyłączenie Śląska do Prus jako czynnik niekorzystny dla gospodarki Rzeczpospolitej

• fałszywa moneta na rynku pieniężnym Rzeczpospolitej u schyłku czasów saskich i w początkach panowania S.A. Poniatowskiego - w związku z przejęciem mennic saskich przez króla Prus Fryderyka II w okresie wojny siedmioletniej

• reformy ekonomiczne sejmu konwokacyjnego w 1764 roku oraz w początkach panowania S.A. Poniatowskiego (np. wprowadzenie jednolitego cła na granicach państwa, systemu stałych miar i wag, lustracja królewszczyzn i dziesięciokrotny wzrost kwarty, utworzenie w Warszawie przez króla nowej mennicy i przezwyciężenie - tym samym - chaosu monetarnego w państwie)

• procesy urbanizacyjne w miastach (przejawy: nowa murowana zabudowa, wzrost liczby mieszkańców, zwł. w Warszawie - trzykrotny wzrost liczby mieszkańców w XVIII w. do ponad 100 tys.)

• rola jurydyk w miastach ▪ jurydyki - obszary w mieście nie podlegające władzom miejskim ▪ właścicielem jurydyki przeważnie był magnat (mogły być też własnością kościelną lub królewską) ▪ na obszarze jurydyki mieszkali rzemieślnicy, nie podlegający władzom miejskim i działającym w

mieście cechom, produkowali towar dla właściciela jurydyki, byli nazywali partaczami, produkowali

bowiem towar gorszej jakości, za to tańszy i w większych ilościach niż rzemieślnicy zrzeszeni w cechach

▪ jurydyki były zatem konkurencją wobec cechów

• tworzenie w miastach Komisji Dobrego Porządku (funkcje: zachowanie ładu i bezpieczeństwa w mieście)

• początki rynku kapitałowego w Polsce

• powstawanie towarzystw akcyjnych (działalność na tym polu prymasa Michała Poniatowskiego)

• rozwój banków (np. w Warszawie 7 wielkich banków; znani bankierzy: Andrzej Kapostas, Michał Tepper)

• król S. A. Poniatowski jako zwolennik etatyzmu (etatyzm jako jeden z przejawów tendencji oświeconego monarchizmu)

• zakładanie w królewszczyznach manufaktur przez podskarbiego Antoniego Tyzenhauza jako przejaw etatyzmu

• utworzenie przez króla Komisji Górniczej, kierował nią S. Staszic (nadzorowała planową eksploatację rud żelaza oraz hutnictwo żelaza w Górach Świętokrzyskich - w tzw. zagłębiu staropolskim)

- budowa kanału Niemen - Dniepr (53 km.) z inicjatywy hetmana Michała Kazimierza Ogińskiego

• bardzo niskie podatki w Rzeczpospolitej (tzw. liberalizm fiskalny) - kilkunastokrotnie niższe niż w krajach Europy Zach. - jako czynnik sprzyjający konsumpcjonistycznemu stylowi życia szlachty oraz jako jedna z przyczyn słabości państwa

• reforma podatkowa w okresie Sejmu Wielkiego: wprowadzenie podatku dochodowego dla szlachty (tzw. „ofiara 10 grosza”) i duchowieństwa (tzw. „ofiara 20 grosza”)

• kolejne rozbiory jako czynnik hamujący rozwój gospodarczy Rzeczpospolitej

• niekorzystne dla Rzeczpospolitej traktaty handlowe z państwami zaborczymi (zwł. z Prusami) po pierwszym rozbiorze, hamujące rozwój gospodarczy kraju

2. Przemiany społeczne

• osłabienie pozycji politycznej i majątkowej magnaterii, przyczyny, np.: ▪ osłabienie pozycji politycznej magnaterii w wyniku niektórych reform sejmu konwokacyjnego

z 1764 r. (ograniczenie zastosowania liberum veto, ograniczenie kompetencji hetmanów i podskarbich, zniesienie

przysięgi posłów na instrukcje sejmikowe) i Sejmu Wielkiego (zniesienie liberum veto, pozbawienie szlachty

nieposesjonackiej praw politycznych)

▪ konfiskaty majątków magnackich po konfederacji barskiej,

▪ likwidacja magnackich wojsk prywatnych po konfederacji barskiej,

▪ w wyniku zmian terytorialnych po I rozbiorze, część majątków ziemskich magnatów znalazła się za

granicą

• zmiany w mentalności i stylu życia magnaterii (odchodzenie od sarmackiego światopoglądu i stylu życia na rzecz oświeceniowego ideału starannie wykształconego „człowieka światowego”; przejawy, np. sprawowanie mecenatu kulturalnego, modernizacja majątków m.in. poprzez zakładanie manufaktur, przechodzenie z pańszczyzny na czynsz)

• utrata przez szlachtę nieposesjonacką (tzw. „gołotę”) praw politycznych w wyniku reform Sejmu Wielkiego

• napływ szlachty nieposesjonackiej do miast (w 1775 r. sejm znosi zakaz podejmowania przez szlachtę zajęć typowych dla mieszczaństwa)

• „schłopienie” szlachty zaściankowej

• wzrost znaczenia bogatego mieszczaństwa w wyniku przemian gospodarczych, wzrostu ekonomicznego znaczenia miast, reform Sejmu Wielkiego („prawo o miastach” z 18 IV 1791 r. nadawało mieszczaństwu prawa polityczne)

• zaczyna kształtować się nowa warstwa społeczna - inteligencja (zwł. przedstawiciele tzw. wolnych zawodów: lekarze, prawnicy, dziennikarze, artyści)

• nastąpiła nieznaczna poprawa sytuacji chłopów (od 1768 r. szlachcic nie mógł chłopom wymierzać kary śmierci, kwestia włościańska znalazła swoje odzwierciedlenie w publicystyce doby Sejmu Wielkiego, Konstytucja 3 Maja brała chłopów - w ograniczonym zakresie - pod opiekę prawa państwowego, w dobrach światlejszych magnatów następowała zamiana pańszczyzny na czynsz, powstanie kościuszkowskie wiązało odzyskanie przez Polskę niepodległości z reformami włościańskimi - „za samą szlachtę bić się nie będę” T. Kościuszko)

3. S. A Poniatowski jako przedstawiciel monarchizmu oświeconego

• król jako propagator reform

• tendencje józefińskie w polityce króla i kolejnych prymasów - Gabriela Podoskiego i Michała Poniatowskiego (np. założenie cmentarza na Powązkach)

• król jako mecenas kultury (np. tzw. styl stanisławowski w architekturze i malarstwie jako polska odmiana klasycyzmu)

4. Odzwierciedlenie przemian społecznych i gospodarczych w literaturze i sztuce polskiego

oświecenia, np.

- chłopi i mieszczaństwo w publicystyce okresu Sejmu Wielkiego, np. Stanisław Staszic w

Przestrogach dla Polski (1790 r.) pisał o konieczności poprawy położenia chłopów i przyznaniu

mieszczaństwu praw politycznych:

„Pięć części narodu polskiego stoi mi przed oczyma. Widzę miliony stworzeń, z których jedne

wpółnago chodzą, drugie skórą albo ostrą siermięgą okryte, wszystkie wyschłe, znędzniałe,

obrosłe, zakopciałe. Oczy głęboko w głowie zapadłe. Dychawicznymi piersiami bezustannie

robią. Posępne, zadurzałe i głupie, mało czują i mało myślą: to ich największą szczęśliwością”

(cyt. za Klimowicz, s. 378)

„Róbcie z młodzieży szlacheckiej i miejskiej jeden naród. Niszczcie między nimi niechęć (...). Nie

całość jednego stanu, ale całość narodu całego jest Prawem najwyższym” (cyt. za Klimowicz, s. 377)

- Warszawa okresu stanisławowskiego w obrazach Canaletta, podr.,s.266

- społeczeństwo polskie II połowy XVIII w. w rysunkach i obrazach Jana Piotra Norblina

1

---