Przemiany gospodarcze i społeczne w Polsce w dobie rozbicia dzielnicowego.
Podr., s. 103 - 110 Oprac. RM
1. Przyczyny ożywienia gospodarczego na ziemiach polskich w okresie rozbicia dzielnicowego.
- wzrost gęstości zaludnienia (od 5/6 w XII w. do 8 osób na km w początkach XIV w.) oraz poziomu
rolnictwa na ziemiach polskich w okresie rozbicia dzielnicowego: zagospodarowywanie
nieużytków, nowe techniki upraw (zastąpienie dwupolówki trójpolówką) i narzędzia (pług z metalowym
okuciem, kosa, brona). Tło porównawcze: w niektórych regionach Europy Zachodniej gęstość zaludnienia w tym
okresie mogła osiągnąć 20 osób na km.
- nadawanie immunitetów (ekonomicznego i sądowego) przez książąt dzielnicowych
gospodarcze skutki nadawania immunitetów przez książąt dzielnicowych:
▪ immunitety miały korzystny wpływ na procesy osadnicze (dobra objęte immunitetem zwolnione były z
większości świadczeń na rzecz księcia, przyciągały zatem osadników), były zatem czynnikiem sprzyjającym
rozwojowi gospodarczemu kraju (m. in. zagospodarowywaniu nieużytków i wzrostowi gęstości zaludnienia)
- napływ obcych osadników z Europy Zachodniej (Niemców, Walonów, Flandryjczyków, cystersów) na
ziemie polskie w okresie rozbicia dzielnicowego (tzw. kolonizacja zewnętrzna) zagospodarowujących
nieużytki, wprowadzających nowe techniki upraw, zakładających wsie i miasta (lokacje wsi i miast)
- lokacje (zakładanie) wsi i miast (zwłaszcza na tzw. prawie niemieckim)
- rozwój gospodarki towarowo - pieniężnej (w wyniku procesów osadniczych, lokacji miast, rozwoju handlu i
rzemiosła)
- stopniowa zmiana rodzaju renty feudalnej w Polsce w dobie rozbicia dzielnicowego - renta naturalna była coraz
częściej zastępowana rentą pieniężną (w wyniku procesów osadniczych lokacji wsi i miast, rozwoju miast oraz gospodarki
towarowo - pieniężnej)
2. Gospodarcze, społeczne i polityczne skutki nadawania immunitetów przez książąt
dzielnicowych (Kościołowi, możnowładztwu, rycerstwu):
▪ na obszarze objętym immunitetem ekonomicznym zanikały daniny i posługi ludności na rzecz księcia
(książęta tracili więc ważne źródło dochodów)
▪ na obszarze objętym immunitetem sądowym książęta tracą władzę sądową nad poddanymi
▪ zarówno immunitet sądowy jak i ekonomiczny ograniczały zatem polityczne znaczenie książąt
dzielnicowych i ograniczały zakres ich władzy
▪ wzrastało znaczenie posiadaczy dóbr ziemskich objętych immunitetem (czyli feudałów - możnowładztwa,
rycerstwa, Kościoła), umacniała się ich pozycja polityczna wobec książąt dzielnicowych
▪ immunitety miały korzystny wpływ na procesy osadnicze (dobra objęte immunitetem zwolnione były z
większości świadczeń na rzecz księcia, przyciągały zatem osadników), były więc czynnikiem
sprzyjającym rozwojowi gospodarczemu kraju (m. in. zagospodarowywaniu nieużytków i wzrostowi
gęstości zaludnienia)
▪ ludność chłopska zostaje z czasem w większym stopniu uzależniona od właściciela ziemi (pana
feudalnego)
przykład dokumentu immunitetowego - podr., s. 109
pojęcia: immunitet, immunitet ekonomiczny, immunitet sądowy (zob. temat: Kształtowanie się
społeczeństwa feudalnego)
2. Gospodarcze, społeczne i polityczne skutki nadawania immunitetów przez książąt dzielnicowych
(Kościołowi, możnowładztwu, rycerstwu):
▪ na obszarze objętym immunitetem ekonomicznym zanikały daniny i posługi ludności na rzecz księcia
(książęta tracili więc ważne źródło dochodów)
▪ na obszarze objętym immunitetem sądowym książęta tracą władzę sądową nad poddanymi
▪ zarówno immunitet sądowy jak i ekonomiczny ograniczały zatem polityczne znaczenie książąt dzielnicowych
i ograniczały zakres ich władzy
▪ wzrastało znaczenie posiadaczy dóbr ziemskich objętych immunitetem (czyli feudałów - możnowładztwa,
rycerstwa, Kościoła); ich pozycja polityczna wobec książąt dzielnicowych umacniała się
▪ immunitety miały korzystny wpływ na procesy osadnicze (dobra objęte immunitetem zwolnione były z
większości świadczeń na rzecz księcia, przyciągały zatem osadników), były zatem czynnikiem sprzyjającym
rozwojowi gospodarczemu kraju (m. in. zagospodarowywaniu nieużytków i wzrostowi gęstości zaludnienia)
▪ ludność chłopska zostaje z czasem w większym stopniu uzależniona od właściciela ziemi (pana feudalnego)
przykład dokumentu immunitetowego - podr., s. 109
3. Procesy osadnicze (osadnictwo) na ziemiach polskich w dobie rozbicia dzielnicowego -
lokacje miast i wsi (więcej o lokacjach - podr., s.104-105).
Dwie odmiany osadnictwa na ziemiach polskich w dobie rozbicia dzielnicowego: A. Osadnictwo (kolonizacja) na tzw. prawie niemieckim przeważnie miało związek z lokacjami
miast i wsi oraz z tzw. kolonizacją zewnętrzną, czyli osadnikami napływającymi z Europy
Zachodniej, zwł. z gęsto zaludnionych obszarów Niemiec - głównie na Dolny Śląsk, Pomorze
Zachodnie, obszar państwa krzyżackiego
• tzw. prawo niemieckie - zbiór zasad na podstawie których dokonywano w Polsce (od okresu
rozbicia dzielnicowego) lokacji miast i wsi
• lokacje - zakładanie wsi i miast według ściśle określonych zasad, ustalających wzajemne
relacje między osadnikami a właścicielem osady (feudałem)
• zasady lokacji wsi na prawie niemieckim (podr., s. 104 - 105):
▪ rola zasadźcy - przedstawiciel osadników, który z właścicielem ziemi (feudałem) zawierał umowę
lokacyjną, zostawał później wójtem (w przypadku lokowanego miasta) lub sołtysem (w przypadku lokowanej wsi),
▪ dokument lokacyjny określał m.in. wielkość działek ziemi przyznawanych osadnikom (kmieciom):
1łan (ok. 17 ha dla jednej rodziny)
▪ wolnizna (okres wolnizny) - „zwolnienie osadników ze świadczeń na rzecz właściciela ziemi (pana
feudalnego) w początkowym okresie zagospodarowania, wynoszącym od 2 do 24 lat”, w tym czasie
osadnicy musieli m.in. wykarczować las, zbudować drogi i domy)
▪ status prawny i ekonomiczny osadników w świetle umowy lokacyjnej
- obowiązki osadników wobec pana feudalnego w świetle umowy lokacyjnej: renta feudalna (obejmowała przede
wszystkim czynsz pieniężny, daniny w naturze oraz w niewielkim zakresie rentę odrobkową - „darmową pracę
na rzecz feudała” (pańszczyznę) , s. 104
- pozostałe świadczenia osadników: „dziesięcina na rzecz Kościoła, podatki nie objęte immunitetem”, s. 104
- wolność osobista osadników („mogli odejść ze wsi, jednakże pod warunkiem przepracowania okresu otrzymanej
wolnizny oraz odrobienia należnej robocizny i przekazania danin należnych za dany rok”, s. 104)
▪ status sołtysa wsi - zostawał nim zasadźca, urząd sołtysa był dziedziczny, sołtys posiadał „największe
gospodarstwo, zwolnione z płacenia danin na rzecz pana feudalnego, wyłączne prawo posiadania stawu z rybami oraz
prowadzenia we wsi karczmy, młyna i jatek mięsnych, zbierał czynsz dla pana feudalnego, z czego mógł zatrzymać dla
siebie 1/6 czynszów i 1/3 kar sądowych, miał obowiązek służby wojskowej w przypadku wojny, a także przewodniczenie w
osadzie samorządowi oraz sądowi - ławie wiejskiej”, s. 105
▪ samorząd chłopski w lokowanej wsi
- ława wiejska jako sąd pierwszej instancji dla osadników (chłopów - kmieci), „rozstrzygała spory między
kmieciami, w razie potrzeby odwołując się do decyzji feudała”, s. 105
▪ „jeżeli doszło do konfliktu między panem a wsią, chłopi mogli odwołać się do sądu książęcego”, s. 105
▪ skutki lokacji wsi na prawie niemieckim
- pojawienie się nowego układu topograficznego wsi w wyniku lokacji na prawie niemieckim: zwarta zabudowa wokół
centralnego placu lub drogi, regularne kształty dokładnie wymierzanych działek ziemi (mapa w podr., s. 104)
- „lokowanie wsi na prawie niemieckim szybko okazało się korzystne zarówno dla chłopów jaki właściciela ziemi. Nowe osady
przynosiły o wiele większe dochody i dlatego obowiązujące w nich prawa zaczęto przenosić na wsie już istniejące” , s. 105
- ożywienie gospodarcze kraju, rozwój gospodarki towarowo- pieniężnej
przykład dokumentu lokacyjnego wsi - podr., s. 109
B. Osadnictwo na prawie polskim - ma związek z tzw. kolonizacją wewnętrzną (czyli dokonywaną przez ludność rodzimą - etniczne polską), występuje na obszarach kolonizowanych bądź zamieszkiwanych od dawna przez ludność rodzimą i dotyczy głównie ustalenia statusu prawnego ludności chłopskiej oraz jej relacji z właścicielem ziemi, osadnictwo na prawie polskim ma miejsce zwł. na Mazowszu i we wschodniej Małopolsce, ale także spotykane jest w Polsce zachodniej, np. na Śląsku, w Wielkopolsce więcej - podr. s. 103
4. Stopniowa zmiana rodzaju renty feudalnej w Polsce w dobie rozbicia dzielnicowego -
renta naturalna była do pewnego stopnia zastępowana rentą pieniężną (przyczyny: procesy
osadnicze - lokacje, rozwój miast i gospodarki towarowo - pieniężnej)
5. Procesy urbanizacyjne na ziemiach polskich w dobie rozbicia dzielnicowego - powstanie
(lokacje) i rozwój miast
- brak miast w Polsce przed XIII w. (rzemieślnicy i kupcy mieszkali w grodach, podgrodziach,
osadach targowych lub osadach służebnych)
- powstawanie miast w Polsce od XIII w, jako skutek napływu osadników z Europy Zachodniej oraz
rozwoju gospodarki towarowo - pieniężnej
- tzw. prawo niemieckie - zbiór zasad na podstawie których dokonywano w Polsce w dobie
rozbicia dzielnicowego lokacji miast i wsi - odmiany prawa niemieckiego na ziemiach polskich w odniesieniu do lokacji miast: magdeburskie,
chełmińskie (od Chełmna - w państwie krzyżackim), średzkie (od Środy Śląskiej), lubeckie (od Lubeki) - terminy pochodzenia niemieckiego związane z lokacjami: ratusz (Rathaus), burmistrz (Burgermeister), wójt
(Voigt)
- pierwsze lokacje miast na ziemiach polskich: np. Złotoryja (1211), Sandomierz, Lwówek (1217),Toruń (1233),
Wrocław (1242), Poznań (1253), Kraków (próby lokacji 1244, lokacja - 1257), Gdańsk (przed 1263) - około 100 lokacji miast w Polsce XIII w.,
- na uwagę zasługuje lokacja Krakowa w 1257 r. dokonana prze księcia Bolesława Wstydliwego
(analiza dokumentu lokacyjnego - podr..,s.110) , lokacje miast górnośląskich
- „miasta zakładano na pniu (na terenach wcześniej nie zasiedlonych) lub w miejscu dawnych osad
targowych czy podgrodzi”, podr., s. 106
- rola zasadźcy - przedstawiciel osadników, który z właścicielem ziemi (feudałem) zawierał umowę
lokacyjną, zostawał później dziedzicznym wójtem lokowanego miasta (lub sołtysem w przypadku
lokowanej wsi), miasto które wykupiło się z rąk właściciela, likwidowało urząd wójta i powoływało radę miejską z
burmistrzem na czele
- dokument lokacyjny ustalał m.in. okres wolnizny oraz wysokość czynszów mieszczan na rzecz
właściciela miasta (pana feudalnego)
- konflikty miedzy wójtem (reprezentował pana feudalnego) a mieszczanami
- miasta bogate „starały się wykupić z rąk właściciela, jeżeli im się to udało likwidowały m.in. urząd
wójta, odtąd władzę w mieście sprawowała „wybierana przez mieszczan rada miejska na czele z
burmistrzem”, podr., s. 107
- analiza porównawcza układu topograficznego osady przedlokacyjnej (grodu i podgrodzi) z
miastem lokowanym na prawie niemieckim (rynek na planie czworokąta z ratuszem w środku,
zwarta zabudowa, ulice przecinające się pod katem prostym, miasto otoczone murami obronnymi) -
podr., s. 106
- liczba mieszkańców w lokowanych miastach (np. pod koniec XIII w. Wrocław 17 tys., Kraków 14 tys.)
- związki gospodarcze miast śląskich z miastami czeskimi (np. Wrocławia z Pragą)
- związki gospodarcze Gdańska, Szczecina, Krakowa, Wrocławia , Torunia (miasto założone przez zakon krzyżacki w 1233 r. )
z miastami hanzeatyckimi
Hanza - „związek grupy miast zawiązany w XIII w. w celu zapewnienia sobie korzyści handlowych”, należały do niej przede
wszystkim północnoniemieckie miasta portowe (Lubeka, Hamburg, Brema, Stralsund, Rostok, Rewal), ale także miasta
śródlądowe (np. Magdeburg, Kolonia, Brunszwik), J. Rajman, Encyklopedia średniowiecza, s. 348, podr., s. 73 - 74
- prawo składu - „przywilej nadawany miastom lokacyjnym od XIII do XV w., polegał on na nałożeniu na
przejeżdżających przez miasto kupców obowiązku wystawienia w nim na sprzedaż bądź niektórych towarów
(skład częściowy), bądź wszystkich (skład całkowity”, który uzyskał np. Kraków w 1306 r.), J. Rajman,
Encyklopedia średniowiecza, s. 784
6. Początki eksploatacji złóż soli pod Krakowem (Bochnia, Wieliczka) w XIII w - „pierścień
Kingi” (początki eksploatacji złóż soli w Bochni wiąże się z okresem rządów księcia Bolesława Wstydliwego)
żupy solne - przedsiębiorstwa górnicze eksploatujące złoża soli, będące w XIII w. własnością księcia krakowskiego, a
od XIV w. króla, J. Rajman, Encyklopedia średniowiecza, s. 1113
7. Przemiany etniczne na ziemiach polskich w dobie rozbicia dzielnicowego (XII - XIII w.)
- napływ ludności niemieckiej, żydowskiej, walońskiej, flandryjskiej w związku z osadnictwem,
kolonizacją zewnętrzną oraz lokacjami wsi i miast
przyczyny napływu ludności niemieckiej: przeludnienie w wielu regionach zachodnich Niemiec w XII - XIV w.
obszary kolonizacji niemieckiej w Europie Środkowowschodniej: Słowiańszczyzna Połabska, Czechy, Siedmiogród, obszar nadbałtyckie zamieszkałe przez Łotyszów i Estończyków (np. zał. Rygi w 1201 r., powstanie zakonu kawalerów mieczowych), obszar państwa zakonu krzyżackiego (ziemia chełmińska, obszar zamieszkały wcześniej przez pogańskich Prusów, zał. np. Królewca w 1255 r.), ziemie polskie: zwł. Śląsk (szczególnie Dolny Śląsk), Pomorze Zachodnie, ziemia chełmińska
o znaczeniu zakonu krzyżackiego w życiu gospodarczym i w kulturze- podr., s. 204
- terminy pochodzenia niemieckiego związane z lokacjami i życiem miasta: ratusz (Rathaus), burmistrz
(Burgermeister), wójt (Voigt)
przyczyny napływu ludności żydowskiej: prześladowania (pogromy) Żydów w Europie Zachodniej w okresie wypraw krzyżowych
przywileje dla ludności żydowskiej książąt Mieszka III Starego i Bolesława Pobożnego (1264 r.),
zapewniają im samorząd, swobodę wyznania, handlu i lichwy
8. Kształtowanie się stanów społecznych w Polsce w dobie rozbicia dzielnicowego
stan społeczny - grupa społeczna posiadająca ten sam status prawny oraz takie same przywileje
- chłopski (kmiecy)
- mieszczański
▪ na kształtowanie się stanów chłopskiego i mieszczańskiego wpłynęły procesy osadnicze, immunitety oraz lokacje
miast i wsi - dokumenty lokacyjne precyzyjnie określały status prawny obu grup ludności i ich powinności wobec
feudała, czyli właściciela wsi lub miast
rycerski (szlachecki) - kształtował się w związku z nadawaniem ziemi na prawie rycerskim (w Polsce począwszy od panowania K. Odnowiciela), w okresie rozbicia dzielnicowego wzrastało znaczenie polityczne rycerstwa wobec książąt dzielnicowych oraz rosła jego pozycja majątkowa (na skutek osadnictwa chłopów i lokacji wsi w dobrach ziemskich rycerstwa oraz uzyskiwania przez nie immunitetów od książąt dzielnicowych) , zob. pkt. 2
duchowny - dużą rolę w jego kształtowaniu odegrało w początkach XIII w. - z inicjatywy arcybiskupa Henryka Kietlicza - wprowadzenie do Polski reform gregoriańskich oraz uniezależnienie duchowieństwa w większości dzielnic spod kompetencji sądownictwa świeckiego (tj. książąt dzielnicowych), zob. pkt. 9
- kształtowaniu się stanów społecznych (społeczeństwa stanowego) sprzyjało osłabienie a
następnie zanik władzy centralnej oraz słaba pozycja polityczna książąt dzielnicowych,
m.in. w wyniku nadawania przez nich przywilejów immunitetowych (dla Kościoła, możnowładztwa i
rycerstwa) ułatwiających osadnictwo (lokacje miast i wsi), nadań ziemskich dokonywanych przez książąt
(dla Kościoła, możnowładztwa i rycerstwa), udzielenia zgody na wprowadzenie w Polsce reformy
gregoriańskiej (odtąd duchowieństwo podlegało własnemu sądownictwu), nadawania przywilejów lokacyjnych
i ekonomicznych miastom (ułatwiających mieszczaństwu powiększanie majątku)
9. Rola Kościoła w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego (zwłaszcza w życiu społecznym i
gospodarczym)
- biskupi wobec Mieszka III Starego - obalenie senioratu i zjazd w Łęczycy
- postanowienia zjazdu (synodu) w Łęczycy w 1180 r. - Kazimierz Sprawiedliwy zrzekł się prawa do
przejmowania majątku ruchomego po zmarłych biskupach (ius spolii), w zamian za co duchowieństwo uznało go za
dziedzicznego władcę w dzielnicy pryncypackiej (uchwały synodu w Łęczycy z 1180 r.- podr., s. 102)
- dążenie Kościoła w dobie rozbicia dzielnicowego do uzyskania immunitetów (immunitety sprzyjają
procesom osadniczym)
- rola arcybiskupa gnieźnieńskiego Henryka Kietlicza (1199-1219) w polskim Kościele w początkach XIII w
▪ wprowadzenie w polskim Kościele reform gregoriańskich przez arcybiskupa Henryka Kietlicza:
np. celibatu księży, kanonicznego wyboru biskupów przez kapituły katedralne (wspólnoty wyższych
duchownych danej diecezji), wcześniej mianowanie biskupa należało do księcia, wprowadzenie odrębnego sądownictwa
kościelnego opartego na prawie kanonicznym (uniezależnienie duchowieństwa w większości dzielnic spod
kompetencji sądownictwa świeckiego - tj. książąt dzielnicowych)
▪ uzyskanie przez Kościół przywilejów, np. immunitetów (sądowego i ekonomicznego) od niektórych
książąt dzielnicowych (np. przywilej wolborski)
przywilej borzykowski z 1210 r. (Borzykowa) książąt Leszka Białego, Konrada Mazowieckiego,
Władysława Odonica dla Kościoła - rezygnacja z prawa do ius spolii po zmarłym biskupie
przywilej wolborski z 1215 r. (Wolborz) książąt Leszka Białego, Konrada Mazowieckiego,
Władysława Odonica, Kazimierza opolsko-raciborskiego - Kościół uzyskuje w swoich dobrach
immunitety ekonomiczny i sądowy
- konflikt księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa z biskupem wrocławskim Tomaszem II dotyczył m.in. przywilejów immunitetowych
- postać Wincentego Kadłubka - kronikarz, pierwszy w Polsce biskup wybrany przez kapitułę
katedralną (1208 r.)
- opłacanie przez Kościół w Polsce świętopietrza (tzw. „denara św. Piotra”) - corocznej opłaty na
rzecz papieża (od kiedy? - co najmniej od wystawienia bulli gnieźnieńskiej w 1136 r., jeśli nie od dokumentu
Dagome iudex.)
zob. list Innocentego III z 1207 r. w sprawie świętopietrza - podr., s. 102
- kulturotwórcza rola zakonów (benedyktyni, cystersi - np. Księga Henrykowska, mendykanci:
dominikanie - np. Wincenty z Kielczy, franciszkanie, karmelici, augustianie)
- znaczenie cystersów w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego (XII - XIII w.)
▪ rola cystersów w podnoszeniu poziomu rolnictwa, prowadzeniu gospodarki leśnej i rybnej
(propagowanie nowych technik upraw - np. trójpolówki, nowych narzędzi, roślin, prowadzenie
stawów rybnych), np. klasztor cystersów w Rudach, fundacji księcia opolsko- raciborskiego
Władysława z 1252 r.
▪ pierwsze zdanie zapisane w języku polskim w Księdze Henrykowskiej (w klasztorze cystersów w
Henrykowie na Dolnym Śląsku): „daj ać i ja pobruszę a ty poczywaj””
Księga Henrykowska - pochodząca z XIII w. księga uposażeń (rejestr majątkowy, opis posiadłości ziemskich)
klasztoru cystersów Henrykowie
- pojawienie się zakonów mendykanckich (żebraczych) w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego i
ich znaczenie (franciszkanie, dominikanie, augustianie, karmelici):
▪ rola zakonów mendykanckich od XIII w. w kształtowaniu się miast, przyspieszają procesy
urbanizacyjne (miastotwórcze) - ponieważ swoje kościoły i klasztory budują w centrum
średniowiecznego miasta,
▪ przyczyniają się do rozwoju kultury intelektualnej (np. poprzez zakładanie szkół przyklasztornych,
w których naucza się 7 sztuk wyzwolonych)
- poparcie biskupów polskich dla dążeń zjednoczeniowych i przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego
na przełomie XIII i XIV w. (zwłaszcza arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki), biskupi dążyli do
zachowania niezależności arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od Kościoła niemieckiego
▪ postanowienia synodu polskich biskupów w Łęczycy w 1285 r.: każdy duchowny na obszarze
arcybiskupstwa gnieźnieńskiego ma obowiązek w czasie nabożeństw odmawiać z wiernymi modlitwy w
języku polskim) - rola kultu św. Stanisława w dążeniach zjednoczeniowych (kanonizacja w 1253 r., polityczne
znaczenie kultu św. Stanisława dostrzegł dominikanin Wincenty z Kielczy w Żywocie większym
św. Stanisława (Vita maior Sancti Stanislai), gdzie napisał, że tak jak doszło do cudownego zrośnięcia
się poszczególnych części ciała św. Stanisława, tak w równie cudowny sposób dojdzie do zjednoczenia
ziem polskich i przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego, źródło, podr., s. 206
- kult św. Jadwigi Śląskiej (1175 - 1243) - patronki Śląska, była żoną Henryka Brodatego, matką Henryka
Pobożnego, kanonizowana w 1267 r.
pod koniec życia zamieszkała w klasztorze cystersek w Trzebnicy (ufundowanym wcześniej przez jej męża Henryka
Brodatego)
„gdy w 1229 r. jej mąż został porwany i uwięziony w Płocku przez Konrada Mazowieckiego, księżna osobiście udała się do
porywacza. Ten zaś - jak podaje żywot św. Jadwigi - ujrzawszy służebnicę Bożą, jakby na widok anielskiego oblicza nagle strwożony
i przejęty lękiem, zupełnie zrezygnował ze swej nieugiętej dotychczas srogości, przystąpił do ugody i uwolnił księcia”, J. Rajman,
Encyklopedia średniowiecza, s. 407
na polach Legnicy po bitwie odnalazła ciało syna Henryka Pobożnego
źródło, podr., s. 207
5