UPRAWA DRZEW ZIARNKOWYCH ORAZ ORZECHA WŁOSKIEGO

I LESZCZYNY METODAMI EKOLOGICZNYMI

materiały dla rolników

Radom 2004

Dodruk wykonano w ramach zadania zleconego MRiRW zgodnie z decyzją HORre-401-182/04

z dnia 25.06.2004 r.

Autorzy:

1. mgr Paweł Bielicki

2. dr Hanna Bryk

3. dr Grzegorz Doruchowski

4. mgr Grzegorz Hodun

5. doc. dr hab. Ryszard Hołownicki

6. dr Dorota Kruczynska

7. prof. dr hab. Augustyn Mika

8. prof. dr hab. Remigiusz W. Olszak

9. prof. dr hab. Witold Płocharski

10. prof. dr hab. Piotr Sobiczewski

11. dr Waldemar Treder

12. dr Paweł Wójcik

Praca zbiorowa pod redakcja dr Doroty Kruczynskiej Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach

Projekt okładki: Marek Rzasa, RCDRRiOW w Przysieku

© Copyright by: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Wydawca:

Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego

- Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Radomiu

ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM

tel. [phone]

e-mail:[e-mail] www.cdr.gov.pl/radom

Realizacja i druk:

GP RCDRRiOW w Radomiu

ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM tel. [phone]

e-mail:[e-mail] www.cdr.gov.pl/radom

ISBN 83-89060-39-6

Nakład: 2000 egz.

Spis tresci

l. Wstep 4

2. Wybór stanowiska i przygotowanie gleby 4

3. Uprawa gleby i nawozenie sadów 6

4. Odmiany i podkładki polecane do uprawy ekologicznej 8

5. Prowadzenie i pielegnacja sadu ....................................................................... l5

6. Ochrona roslin przed chorobami i szkodnikami .............................................. l8 7. Technika ochrony 30

8. Zbiór i przechowywanie owoców ................................................................... 3l

9. Załacznik Nr l - Upowaznione jednostki certyfikujace rolnictwo

ekologiczne w roku 2003 32

1. Wstep

Ekologiczne metody uprawy, w porównaniu z tradycyjnymi, sa bardziej przyja- zne dla srodowiska z uwagi na wyrazne ograniczenie stosowania srodków chemicz- nych do zwalczania chorób i szkodników oraz wykorzystywanych w dokarmianiu roslin. Ochrona srodowiska oraz zdrowe odzywianie to niezmiernie istotne elementy propagowania i wprowadzania metod ekologicznych do praktyki. Jabłon jest gatun- kiem sadowniczym, który jako pierwszy został wprowadzony do sadów ekologicz- nych. Wynika to z tego, ze jest on najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem owo- cowym naszej strefy klimatycznej. Waznym elementem jest takze postep jaki doko- nał sie w hodowli odmian odpornych na choroby i szkodniki. Wiele z nich z powo- dzeniem moze konkurowas z uznanymi odmianami deserowymi.

Grusze warto uprawias w sadzie ekologicznym, gdyz ich owoce sa niezwykle cenne w codziennej diecie, maja niewielka wartoss energetyczna, a duza wartoss dietetyczna i smakowa. Zawieraja duze ilosci soli mineralnych, witamin, kwasów i cukrów, a takze pektyn, które odgrywaja znaczaca role w funkcjonowaniu orga- nizmu człowieka. Gruszki sa ponadto bogatym zródłem potasu, a takze neutralizu- ja nadmiar cholesterolu w organizmie.

Orzech włoski jest niezwykle cennym gatunkiem z zywieniowego punktu wi- dzenia. Ponad 50% masy jadra stanowia tłuszcze, blisko 20% pełnowartosciowe białko, a l0-l2% weglowodany. Tłuszcze wystepujace w orzechach włoskich cha- rakteryzuja sie duza zawartoscia nienasyconych kwasów tłuszczowych obnizaja- cych poziom tzw. złego cholesterolu. W jadrach włoskich orzechów znajduja sie ponadto sole mineralne (głównie wapnia i fosforu), mikroelementy i niewielkie ilosci witamin.

Orzechy laskowe sa wysokoenergetyczne, gdyz ich jadra zawieraja blisko 60% tłusz- czów, l7% białka i tylko około 7% weglowodanów. Po zjedzeniu l00 gramów uzy- skujemy az 680 kcal. Owoce leszczyny sa zródłem łatwo przyswajalnych zwiazków zelaza, magnezu, sodu, potasu, wapnia i fosforu. Zawieraja równiez niezbedne dla ludz- kiego organizmu mikroelementy i witaminy - głównie Bl2, B3, C i E.

Uprawa gatunków ziarnkowych metodami ekologicznymi zwiekszy walory

zdrowotne ich owoców.

2. Wybór stanowiska i przygotowanie gleby

Korzystne stanowisko pod uprawy sadownicze to niewysokie płaskowyze wznie- sione kilka metrów ponad tereny sasiednie, o spadkach nie przekraczajacych 5%.

Stoki południowe powinny bys obsadzane gatunkami i odmianami ciepło- lubnymi (np. grusza). Na stokach północnych poleca sie uprawias gatunki i od- miany o małych wymaganiach cieplnych, odpornych na mróz i przymrozki wio- senne (np. jabłon).

Wokół sadów, a szczególnie ze strony skad wieja wiatry, nalezy posadzis drze- wa gatunków charakteryzujacych sie słabym wzrostem (np. olchy, brzozy). Nie wolno jednak zamykas sadu ekologicznego w ciasna kwatere pozbawiona prze- wiewu. Naturalne zadrzewienia i zakrzewienia nalezy zachowas, a jesli ich nie ma, to nalezy obsadzas nieuzytki drzewami i krzewami. W otoczeniu sadu nalezy gromadzis kamienie i głazy, aby stworzys naturalne siedliska dla drapiezników (np. łasic) pomocnych w zwalczaniu gryzoni.

Gleba powinna bys sredniozwiezła, głeboka, przepuszczalna o uregulowanych stosunkach wodnych. Jabłonie i grusze szczepione na podkładkach silnie rosna- cych nie toleruja wody na poziomie wyzszym niz l,5-l,8 m od powierzchni gleby. Natomiast na podkładkach karłowych moga rosnas, gdy woda gruntowa podcho- dzi okresowo do l m.

Szczególna uwage nalezy zwrócis na szkodniki glebowe, takie jak pedraki, drutowce i opuchlaki. Ocene ich wystepowania wykonuje sie w czasie przygoto- wania pola pod sad (IV-VII). Na obszarze l ha wykopuje sie po przekatnej pola 32 dołki o wymiarach 25 cm (długoss) x 25 cm (szerokoss) x 30 cm (głebokoss) =

2 m2 pola. Po stwierdzeniu wiecej niz 2 pedraków/m2, nalezy zastosowas jedna

z metod ich zwalczania. Populacja pedraków moze bys ograniczana mechanicznie poprzez wykonanie orki, uprawe gryki oraz za pomoca metod biologicznych (owa- dobójcze nicienie, entomopatogeniczne grzyby). Gorczyca biała i gryka charakte- ryzuja sie własciwosciami odstraszajacymi drutowce.

Odczyn gleby, zasolenie, zasobnoss w składniki pokarmowe, zanieczyszcze- nie pierwiastkami sladowymi ocenia sie na podstawie analizy chemicznej gleby. Próbki pobiera sie oddzielnie z warstwy 0-20 cm oraz z nizej połozonej (2l-40 cm). Jedna próba zbiorowa składa sie z 20-25 próbek pobranych z reprezentatywnych miejsc. Po wymieszaniu próbek pobiera sie ok. 0,5 kg gleby do woreczka płócien- nego lub torebki z folii i dostarcza do laboratorium. Wyniki analizy gleby sa pod- stawa do okreslenia celowosci nawozenia, dawki oraz rodzaju nawozu.

Przed sadzeniem drzew nalezy poprawis strukture gleby, wzbogacis ja w sub- stancje organiczna i oczyscis z chwastów trwałych. Przygotowanie gleby pod sad powinno rozpoczas sie co najmniej na rok przed jego załozeniem. Chwasty o wy- sokosci l0-l5 cm niszczy sie mechanicznie. Po wykonaniu orki wysiewa sie rosli- ny motylkowe (np. wyka jara, bobik) albo gorczyce i rzepak, które w okresie

kwitnienia rozdrabnia sie i przyorywuje. Przed załozeniem sadu stosuje sie obornik w dawce 40 t/ha. Razem z obornikiem dodaje sie nawozy fosforowe w postaci maczki fosforytowej oraz potasowe w postaci kopalnianych soli potasowych, w dawkach uzaleznionych od wyników analizy gleby. Przy ograniczonych ilosciach obornika mozna nawiezs nim tylko pasy szerokosci 2 m, w których beda sadzone drzewa.

3. Uprawa gleby i nawozenie sadów

Uprawa gleby w sadzie w pierwszych 2 latach polega wyłacznie na utrzyma- niu czarnego ugoru uzywajac brony talerzowej, glebogryzarki lub kultywatora. Duze znaczenie dla wzrostu młodych drzew ma rozkładanie obornika wokół ich pni. Obornik nie moze dotykas kory pnia. Po 2-3 latach miedzyrzedzia zadarnia sie uzywajac nastepujacej mieszanki: 9 kg wiechliny łakowej + ll kg kostrzewy czer- wonej rozłogowej + 20 kg na ha rajgrasu angielskiego + l0 kg koniczyny białej. W roku wysiewu trawe nalezy kosis 2-3-krotnie a w nastepnych latach 6-l0 razy. Chwasty w rzedach drzew niszczy sie mechanicznie (patrz rozdz. 6.5).

W produkcji ekologicznej nawozenie powinno pokrywas potrzeby pokarmowe roslin i zwiekszas zawartoss składników mineralnych w formie zapasowej. Waz- ne jest by w glebie przyswajalne składniki mineralne wystepowały w odpowied- nich proporcjach. Od tego bedzie zalezało zrównowazone odzywianie drzew, a w konsekwencji ich dobry wzrost i plonowanie.

Nawozenie jest korzystnym zabiegiem, gdy opiera sie na nastepujacych kryte- riach diagnostycznych: analizie gleby, analizie materiału roslinnego oraz ocenie wizualnej wzrostu i plonowania roslin. Podstawowa analiza gleby obejmuje od- czyn gleby oraz zawartoss przyswajalnych form fosforu, potasu i magnezu. Gdy zachodzi podejrzenie wystapienia niedoborów mikroelementów (zelazo, mangan, cynk, miedz, bor), analiza gleby powinna bys poszerzona o zawartoss tych skład- ników. W przypadku, gdy odczyn gleby jest zbyt niski (pH<5,5) lub gdy zawartoss okreslonego składnika jest ponizej wartosci optymalnej, konieczne jest wapnowa- nie i nawozenie danym składnikiem.

Analize gleby wykonuje sie przed załozeniem sadu oraz co 3 lata (na glebach lekkich) lub 4 lata (na glebach zwiezłych) po załozeniu sadu. Próbki gleby pobiera sie z warstwy próchnicznej oraz warstwy połozonej nizej. W sadach, gdzie utrzy- mywany jest ugór mechaniczny w rzedach drzew, próbki gleby pobiera sie spod ugoru w połowie odległosci miedzy rzedem roslin a brzegiem murawy.

Analiza tkanek roslin okresla ich stan odzywienia. Do analiz wykorzystuje sie liscie z długopedów, dla których opracowane sa tzw. liczby graniczne. Analiza

lisci jest szczególnie przydatna dla okreslenia potrzeb nawozenia fosforem, pota- sem oraz magnezem. Próbki lisci pobiera sie na przełomie lipca i sierpnia. Musza one bys zdrowe i pochodzis z roslin, których wzrost i owocowanie sa typowe dla danej uprawy. Próbki lisci pobiera sie w kolejnych dwóch latach w cyklu cztero- letnim, oddzielnie dla róznych odmian oraz kwater charakteryzujacych sie zrózni- cowana historia nawozenia. U jabłoni oprócz analizy lisci, celowe jest wykonywa- nie analiz owoców w czasie zbioru (N, P, K, Mg, Ca, B). Ocena wizualna wzrostu i plonowania drzew jest uzupełnieniem analiz chemicznych. Ma ona szczególne znaczenie w nawozeniu azotem Rosliny przenawozone azotem maja długie przy- rosty oraz duze i ciemnozielone liscie, a deficyt prowadzi do słabego wzrostu pe- dów oraz powoduje drobnienie lisci.

W produkcji ekologicznej jabłoni i gruszy nie stosuje sie mineralnych nawo- zów azotowych. W sadach ekologicznych zasilanie roslin azotem odbywa sie dzie- ki nawozom naturalnym (przefermentowany obornik, gnojówka, gnojowica, po- miot ptasi) i organicznym (np. kompost, torf, słoma) stosowanych w takich daw- kach, aby wnoszona iloss azotu nie przekraczała l00 kg N/ha w ciagu roku. Nale- zy pokreslis, ze w produkcji ekologicznej dopuszcza sie stosowanie nawozów na- turalnych pochodzacych z gospodarstw rolnych innych niz ekologiczne, po uzgod- nieniu z upowazniona jednostka certyfikujaca.

Nawozy organiczne i naturalne (szczególnie gnojówka i gnojowica) powinny bys stosowane tylko w okresie wiosenno-letnim, mozna je podawas przez system nawodnieniowy (fertygacja). Uzywa sie wtedy nawozów dobrze rozpuszczalnych w wodzie, które jednoczesnie sa dopuszczone do obrotu na podstawie przepisów o nawozach i nawozeniu.

Nawozenie pozakorzeniowe w tej produkcji stosuje sie tylko wtedy, gdy wy- stapia objawy niedoboru danego składnika w roslinie. Wyjatkiem od tej reguły jest opryskiwanie jabłoni wapniem w celu polepszenia trwałosci jabłek. Wykonuje sie je, gdy ryzyko niedoboru wapnia w owocach jest wysokie (niska zawartoss wapnia w zawiazkach owocowych, silny wzrost pedów, niskie plonowanie drzew, stres wod- ny). W przypadku koniecznosci stosowania nawozenia pozakorzeniowego uzywa sie wyłacznie soli poszczególnych składników mineralnych. W produkcji ekologicznej stosuje sie nie tylko nawozy naturalne i organiczne, lecz takze kopalniane nawozy mineralne dopuszczone do obrotu na podstawie przepisów o nawozach i nawozeniu. Do wapnowania gleb uzywa sie weglanu wapnia lub weglanu magnezowo-wapnio- wego pochodzenia naturalnego oraz wapna defekacyjnego. Do nawozenia roslin fos- forem stosuje sie maczki fosforytowe, potasem - kopalniane sole potasowe, a ma- gnezem - siarczan magnezu. Do obnizenia odczynu gleby uzywa sie tylko siarki

elementarnej. W celu utrzymania lub podwyzszenia biologicznej aktywnosci i zy- znosci gleby w produkcji ekologicznej mozna stosowas mikroelementy pochodze- nia mineralnego (po uzgodnieniu z upowazniona jednostka certyfikujaca).

4. Odmiany i podkładki polecane do uprawy ekologicznej

1. Jabłon (Malus sp)

Do produkcji ekologicznej poleca sie odmiany o nizszej podatnosci na choroby. Wsród odmian jabłoni istnieje takze dosys duza grupa odmian odpornych na parcha, które z powodzeniem wprowadza sie do produkcji. U wiekszosci z nich odpornoss warunkowana jest jednym genem Vf. Jest to niezbyt bezpieczne ze wzgledu na poja- wiajace sie informacje o przełamywaniu odpornosci. W najblizszych latach prawdo- podobnie pojawia sie odmiany o poligenicznej odpornosci na choroby, gdyz prace nad tego typu odmianami podjeto w wielu osrodkach hodowlanych na swiecie. Obok podatnosci na choroby i szkodniki waznym zagadnieniem jest regularnoss owoco- wania. Czynnik ten decyduje o ekonomicznym sukcesie produkcji ekologicznej. W przypadku wielu odmian regularnoss owocowania mozna uzyskas stosujac prze- rzedzanie zawiazków, w sadzie ekologicznym odmiany z duza skłonnoscia do prze- miennego owocowania powinny jednak stanowis niewielki procent.

Tabela 1.

Charakterystyka odmian jabłoni polecanych do uprawy ekologicznej

1. odmiany odporne na parcha i mało podatne na inne choroby

Odmiana	Zbiór	Siła wzrostu	Podatność na		Wytrzymałość na mróz	Właściwości
								mączniak	zaraza ogniowa
Early Freegold*	2 poł. VIII	średnia	mała	średnia	duża	odmiana o letnia o atrakcyjnych owo- cach, wcześnie wcho- dzi w okres owocowa- nia, Plonuje dość regu- larnie, umiarkowanie obficie.
Sawa*	1/2 IX	duża	średnia	średniaa	duża	przy właściwej pielę- gnacji plonuje obficie i regularnie, wrażliwa na gorzką plamistość podskórną
Free Redstar*	2 poł. IX	duża	mała	mała	duża	drzewo charaktery- zuje małą podatno- ścią na choroby kory,

						plonuje obficie z ten- dencją do przemien- ności, wymaga prze- rzedzania zawiązków
Melfree*	II poł. IX	średnia	mała	średnia	średnia	wcześnie wchodzi w okres owocowa- nia, plonuje umiarko- wanie obficie ale dość regularnie
Rajka*	2 poł. IX	średnia	mała	nieznana	nieznana	bardzo plenna, owo- ce bardzo atrakcyjne, wymaga przerzedza- nia zawiązków, wraż- liwa na gorzką plami- stość podskórną
Rubinola*	2 poł. IX	duża	mała	nieznana	nieznana	wymaga cięcia odna- wiającego, mało po- datna na gorzką pla- mistość podskórną, owoce smaczne o długim okresie przechowywania
Ecolette*	k. IX	duża	mała	nieznana	nieznana	plonuje obficie i dość regularnie, wymaga przerzedzania zawiąz- ków i cięcia letniego, ma skłonność do osy- pywania się owoców przed zbiorem
Ariwa*	IX/X	średnia	odporna	nieznana	nieznana	wcześnie wchodzi w okres owocowa- nia, plonuje umiarko- wanie obficie,
Topaz*	1 poł. X	średnia	mała	duża	nieznana	ceniona z uwagi na smak, walory jako- ściowe i przechowal- nicze jabłek, wyma- ga przerzedzanie za- wiązków i cięcia let- niego.
Enterprise	1/2 X	średnia/ duża	średnia	mała/ średnia	duża	wcześnie wchodzi w okres owocowa- nia, plonuje umiarko- wanie obficie, ale re- gularnie, owoce po- datne na gorzką pla- mistość podskórną

2. odmiany tradycyjne

Odmiana

Zbiór

Siła wzrostu

Podatność na choroby

Wytrzy- małość na mróz

Właściwości

parch

mączniak

zaraza ogniowa

Piros*

VII/ VIII

średnia/ mała

mała

mała

b. duża

średnia

umiarkowanie plen- na, cenione ze względu na smak owoców

J. Grieve

1 poł. VIII

średnia

mała

mała

b. duża

średnia

duża plenność, wy- równanie owoców

Katja

1 poł. VIII

średnia

mała

mała/ średnia

nieznana

duża

wyrównanie owo- ców, wymaga prze- rzedzania zawiąz- ków

Jester

1/2 IX

średnia

mała

mała

nieznana

duża

plenność, mała po- datność na choroby

Gala

lub poł. IX

średnia

średnia

mała

średnia

średnia

wcześnie rozpoczy- na owocowania, wy- maga przerzedzania zawiązków, cięcia letniego i prześwie- tlającego

Szampion

k. IX

średnia

mała

mała

duża

mała

wymaga cięcie prze- świetlającego i prze- rzedzania zawiąz- ków

Ligol*

IX/X

średnia

mała/ średnia

mała

duża

średnia/ duża

plenna, wymaga przerzedzania za- wiązków, wrażliwa na gorzką plamistość podskórną i gorzką zgniliznę jabłek

Pinova*

1 poł. X

średnia

mała

mała

duża

średnia

b. wcześnie wchodzi w okres owocowa- nia, plonuje obficie i regularnie, wymaga intensywnego prze- rzedzania zawiąz- ków

Boskoop i mutanty

1 poł. X

b. duża

mała

mała

mała

mała

wymaga gleb ży- znych i wilgotnych, ma skłonność do przemienności, wy- maga przerzedzania zawiązków

* odmiany wpisane do Ksiegi Ochrony Wyłacznego Prawa

1. Grusza (Pyrus communis L.)

Sposród istniejacych odmian gruszy do uprawy ekologicznej mozna wybras ta- kie, które okazały sie wartosciowe i sprawdziły sie juz w naszych warunkach klima- tyczno-glebowych. Mozna je podzielis na dwie grupy. Do pierwszej naleza odmiany dobrze znane, których owoce sa chetnie kupowane przez konsumentów, a jednocze- snie takie, które charakteryzuja sie stosunkowo mała podatnoscia na choroby (tab. 2a). W drugiej grupie odmian polecanych do ekologicznych nasadzen znajda sie odmia- ny nowe, wyrózniajace sie w doswiadczeniach odmianowych (tab. 2b).

Tabela 2.

Charakterystyka odmian gruszy zalecanych do uprawy ekologicznej

1. odmiany z Rejestru Odmian

Odmiana

Zbiór

Siła wzrostu drzew

Zgodność zrastania z pigwą

Podatność na choroby

Wytrzy- małość na mróz

Właściwości

parch

zaraza ogniowa

Lipcówka Kolorowa

2 poł. VII

duża

b. słaba

b. mała

nieznana

mała

wczesność doj- rzewania, piękne wybarwienie owoców

Faworytka

2 poł. VIII

duża

słaba

średnia

duża

średnia

smaczne owoce, deserowa i prze- robowa

B. Williamsa

1 poł. IX

średnia

słaba

średnia

duża

mała

odmiana desero- wa i przerobowa, przydatna na kompoty i susz

Bojniczanka*

2 poł. IX

mała

dobra

średnia

nieznana

b. duża

przydatna do uprawy w wielu rejonach, wyma- ga gleb żyznych, dostatecznie wil- gotnych

General Leclerc

2 poł. IX

średnia

dobra

średnia

b. duża

średnia

atrakcyjny wy- gląd i bardzo do- bry smak owo- ców

Konferencja

2 poł. IX

średnia

b. dobra

średnia

duża

średnia

bardzo plenna, małe wymagania glebowe, dosko- nały smak owo- ców, wymaga przerzedzania za- wiązków

* - odmiany wpisane do Ksiegi Ochrony Wyłacznego Prawa

ll

2. obiecujace, nowe odmiany

Odmiana

Zbiór

Siła wzrostu drzew

Zgodność zrastania z pigwą

Podatność na choroby

Wytrzy- małość na mróz

Właściwości

parch

zaraza ogniowa

Concorde

2 poł. IX

średnia

b. dobra

mała

duża

średnia

wcześnie wchodzi w okres owocowa- nia, plonuje regular- nie obficie, owoce dobrej jakości, nie ordzawiają się

Delbuena- Peradel

k. IX

słaba

dobra

mała

duża

nieznana

bardzo wcześnie rozpoczyna owoco- wanie, plonuje ob- ficie, regularnie, wymaga przerze- dzania zawiązków, nadaje się do gę- stych nasadzeń

Fertilia Delbard Delwilmor

IX/X

średnia

nieznana

średnia

średnia

nieznana

bardzo wcześnie wchodzi w okres owocowania, wy- maga przerzedza- nia zawiązków, owoce dobrze się przechowują

Dicolor*

IX/X

duża/ średnia

dobra

mała

nieznana

nieznana

plenna, regularnie plonująca, wymaga przerzedzania za- wiązków, b smaczna

Amfora*

IX/X

średnia

dobra

średnia

nieznana

nieznana

wcześnie wchodzi w owocowanie, plo- nuje obficie, regu- larnie, wysokie wa- lory jakościowe iprzechowalnicze owoców,

Erika*

1 dek. X

średnia/ mała

dobra

średnia

nieznana

średnia

plenna, regularnie owocująca, gruszki o wysokich walo- rach przechowalni- czych

* - odmiany wpisane do Ksiegi Ochrony Wyłacznego Prawa

1. Orzech włoski (Juglans regia L.)

W Polsce w uprawie orzecha włoskiego ciagle dominuja siewki, ale od kilku- nastu lat dostepne sa takze rodzime odmiany. Nie sa one jednak odporne na antrak- noze orzecha włoskiego. Dlatego uprawiajac je trzeba niszczys opadłe liscie i okry- wy owocowe - potencjalne zródło infekcji.

Tabela 3.

Charakterystyka polskich odmian orzecha włoskiego przydatnych do uprawy ekologicznej

Odmiana	Siła wzrostu	Plenność	Łuskanie orzechów	Wrażliwość na antraknozę
Albi	mała	bardzo duża	bardzo łatwe	mała
Dodo	średnio duża	bardzo duża	bardzo łatwe	średnia
Leopold*	średnia	duża	łatwe	mała do średniej
Resovia	średnia	bardzo duża	łatwe	średnia
Targo	średnia	duża	łatwe	średnia
Tryumf	duża	bardzo duża	łatwe	mała

* odmiana o strzepiastych, ozdobnych lisciach

2. Leszczyna (Corylus sp.)

Leszczyne mozna uprawias bez ochrony chemicznej, jezeli rosliny prowadzo- ne sa w formie drzew odpowiednio cietych w celu zwiekszenia przewiewnosci koron, a porazone owoce sa wygrabiane i niszczone. Spełniajac te warunki mozna uzyskas zadowalajace plony.

Tabela 4.

Charakterystyka odmian leszczyny przydatnych do uprawy ekologicznej

Odmiana	Siła wzrostu	Dojrzałość zbiorcza	Plenność	Wielkość orzechów	Wrażliwość na moniliozę
Halle	duża	2 dek. IX	duża	duże	średnia
Lamberta Biały	mała	1 dek. IX	bardzo duża	małe	średnia
Syrena	duża	2 dek. IX	bardzo duża	średnie	mała
Truchsessa
Warszawski	bardzo duża	2 dek. IX	średnia	bardzo duże	średnia
Czerwony	duża	2 dek. IX	duża	średnie	średnia
Webba	średnio duża	2 dek. IX	duża	duże	średnia

3. Podkładki

Dobór odpowiedniej podkładki dla drzew w uprawie ekologicznej powinien uwzglednias: siłe wzrostu z jaka podkładka wpływa na odmiane szlachetna; wraz- liwoss podkładki na niskie temperatury; odpornoss na choroby i szkodniki; dobre zrastanie sie z odmiana szlachetna; dostosowanie sie do typu gleby oraz jej zasob- nosci w składniki pokarmowe i wode. Własciwa podkładka wpływa na obfite owo- cowanie drzew i warunkuje ich długowiecznoss.

Tabela 5.

Charakterystyka podkładek dla jabłoni polecanych do uprawy ekologicznej

Podkładka	Siła wzrostu1)	Wytrzy- małość na mróz2)	Odporność na: 2)		Podatność na parcha jabłoni	Wartość użytkowa
								Zgniliznę pierścieniową podstawy pnia	Zarazę ogniową
M.9 i podklony M.9 EMLA M.9 T.337 M.9 RN 29	25-35	3-4	4-5	1	średnia	gleby żyzne i wil- gotne, wymaga podpór, dla od- mian silnie rosną- cych
M.26	45-55	4	3	1	mała	na gleby lekkie, mniej zasobne; wymaga podpór.
P 60	30-40	4	3	1	średnia	dobra dla odmian umiarkowanie sil- nie rosnących; wy- maga podpór.
M.7	55-70	4	3	4	mała	na słabsze gleby; nie wymaga pod- pór; dobra dla od- mian słabo rosną- cych
Antonówka S	100	5	4-5	3-4	mała	na gleby lekkie, słabe; nie wymaga podpór;

l) - za l00 jednostek przyjeto wielkoss drzew na siewkach Antonówki

2) - l - niska; 5 - wysoka

Tabela 6.

Charakterystyka podkładek dla gruszy polecanych do uprawy ekologicznej

Podkładka	Siła wzrostu*)	Wytrzymałość na mróz	Wartość użytkowa
pigwa S1	55-70	średnia	wymaga gleb żyznych, o uregulowa- nych stosunkach wodnych; nie nada- je się na gleby lekkie, piaszczyste; wymaga stosowania podpór, dla nie- których odmian konieczne jest stoso- wania pośredniej
grusza kaukaska i jej typy (Belia, Doria, Elia)	100	wysoka	zrasta się ze wszystkimi odmianami; słabe, piaszczyste gleby; drzewa nie wymagają stosowania podpór

l) - za l00 jednostek przyjeto wielkoss drzew na siewkach gruszy kaukaskiej

5. Prowadzenie i pielegnacja sadu

1. Sadzenie i przycinanie po posadzeniu

Produkcje ekologiczna jabłoni i gruszy mozna organizowas na poczatek w go- spodarstwach drobnych, prowadzacych uprawy wielokierunkowe i w gospodar- stwach agroturystycznych wykorzystujac istniejacy drzewostan jako element kra- jobrazowy, widokowy i dostarczajacy owoców. Towarowe gospodarstwa sadow- nicze moga organizowas ekologiczna produkcje owoców po uprzednim zapewnie- niu sobie rynków zbytu. Zakładajac sad ekologiczny rezygnujemy z elementów widokowych na korzyss wyzszych plonów i nizszych nakładów na pielegnacje i zbiór owoców. Cel ten mozna osiagnas sadzac drzewa szczepione na podkład- kach karłowych i półkarłowych. W sadzie ekologicznym drzewa nalezy sadzis w wiekszej rozstawie niz w sadzie intensywnym z chemiczna ochrona przed cho- robami i szkodnikami. Luzna rozstawa w sadzie ekologicznym powinna zapew- nias swobodny ruch powietrza i obfite nasłonecznienie. Czynniki te powoduja szyb- kie obsychanie drzew z porannej rosy i deszczu, zapobiegajac rozwojowi wielu chorób grzybowych. W sadzie ekologicznym korony drzew nie moga zachodzis na siebie w rzedzie. Nalezy zachowas nastepujace minimalne odległosci miedzy rzedami i w rzedach: jabłonie i grusze na podkładkach karłowych - 4 x 1,5; jabłonie na podkładkach półkarłowych - 4 x 2,5

Jesli teren pod sad jest odpowiednio przygotowany, co opisano w poprzed- nich rozdziałach, to sadzenie nie wymaga zadnych dodatkowych zabiegów w ce- lu uzyzniania gleby. Drzewka na podkładkach karłowych i półkarłowych moz- na sadzis wiosna lub jesienia, zwracajac uwage, aby miejsce szczepienia zna-

lazło sie przynajmniej l0 cm nad powierzchnia gleby. Wszystkie drzewka na karłowych podkładkach, zaraz po posadzeniu, wymagaja palików lub drutów z przytwierdzonymi do nich tyczkami. Po posadzeniu wykonuje sie wiosna cie- cie by nadas koronom odpowiedni kształt.

2. Formowanie koron korzystnych ekologicznie

Do sadów ekologicznych poleca sie obecnie głównie korone w kształcie wysmukłego stozka. Kształt taki uzyskamy lekko przycinajac drzewa po po- sadzeniu i unikajac skracania przewodnika. Sprzyja to powstaniu słabych roz- gałezien bocznych i wczesnemu owocowaniu. Kształt stozkowy korony ła- two uzyskas prowadzac przewodnik pionowo i przyginajac do połozenia po- ziomego pedy boczne, jesli maja one tendencje do wzrostu ku górze.

Ciecie korygujace kształt korony wykonujemy przez 3-4 lata po posadze- niu drzew. Drzewa na podkładkach karłowych zazwyczaj zaczynaja owoco- was w drugim roku, a pełnie owocowania osiagaja w 3-4 lata po posadzeniu. W tym czasie trzeba wprowadzis ciecie regulujace: owocowanie, rozmiary koron i ich zageszczenie.

3. Ciecie poprawiajace mikroklimat swietlny

Ciecie pobudza drzewa do wzrostu, ogranicza nadmierny plon, sprzyja regularnemu owocowaniu, zapewnia odpowiedni stosunek lisci do owoców, poprawia nasłonecznienie koron. Starym sposobem ciecia, polegajacym na rozrzedzeniu gałezi w koronie w celu dopuszczenia swiatła słonecznego do jej srodka, jest przeswietlanie. Przy przeswietlaniu zostaje zazwyczaj za- chowany pierwotny kształt korony. Wycina sie gałezie rosnace do srodka, pokładajace sie na sobie, zwieszajace sie do ziemi i utrudniajace pielegnacje gleby. Srednio wycina sie około 20% gałezi. Przeswietlanie jest odpowied- nim sposobem ciecia dla drzew starych, rosnacych w tradycyjnej, prawie na- turalnej formie.

Ciecie odnawiajace stosuje sie w gesto sadzonych sadach, gdzie drzewa maja kształt wysmukłego stozka (wrzeciona) z pionowym przewodnikiem. Przy tym cieciu, gdy gałaz sie zestarzeje jest wycinana blisko przewodnika. Na jej miejsce wyrastaja nowe pedy. Po cieciu pozostaja na drzewie pedy roczne i gałazki 2- lub 3-letnie. Starsze wycina sie co roku. Ten sposób ciecia pozwala utrzymas korony drzew w rozpietosci około 2 m i wysokosci do 2,5 m. Przy cieciu odna- wiajacym nie stosuje sie skracania rocznych pedów ani starszych gałazek, dzieki temu nie ma nadmiaru l-rocznych pedów zacieniajacych owoce.

5. 4.Przerzedzanie zawiazków owocowych bez stosowania srodków chemicznych

Drzewa jabłoni i gruszy maja skłonnoss do owocowania nieregularnego. Owo- cowaniu przemiennemu mozna zapobiec przez przerzedzanie zawiazków, które poprawia takze jakoss owoców. Jabłka kupowane sa najchetniej, gdy w kilogra- mie miesci sie 5-6 sztuk, gruszki - 4-5 sztuk. U wiekszosci odmian jabłoni i gru- szy konieczne jest coroczne reczne przerzedzanie zawiazków. Wykonane wcze- snie poprawia zarówno regularnoss owocowania, jak i jakoss owoców. Wykonane w kilka tygodni po kwitnieniu wpływa na jakoss owoców, lecz nie na plon w roku przyszłym.

Przerywanie zawiazków wadliwych. Ten sposób przerywania jest najdelikat- niejszy, lecz zupełnie wystarczajacy przy srednim owocowaniu dla odmian wiel- koowocowych. Mozna go stosowas takze dla gruszek. Przerzedzanie rozpoczyna- my nie wczesniej niz po połowie lipca. Usuwamy zawiazki niekształtne, bardzo małe, porazone przez choroby i szkodniki.

Przerzedzanie gron. Przy tym sposobie przerzedzania zostawiamy l jabłko na pedzie u odmian drobnoowocowych, a do 3 jabłek na pedzie u odmian wielko- owocowych.

Przerzedzanie do okreslonej odległosci. Dla niektórych odmian jabłoni i gru- szy w/w sposoby sa niewystarczajace. Odmiany letnie maja krótki okres od kwit- nienia do zbioru i zawiazki trzeba przerzedzas tak, by zdazyły wyrosnas w okaza- łe owoce. Usuwamy wszystkie zawiazki zbedne, rozrzedzajac zawiazki na odle- głoss około 20 cm jeden od drugiego.

Przerzedzanie do okreslonej liczby owoców na drzewie. Zawiazki przerze- dza sie na drzewach wychodzac z załozenia, ze plon z hektara nie powinien bys wyzszy jak 40 ton, gdyz moze pojawis sie przemiennoss owocowania i drobnienie jabłek. Załózmy, ze chcemy uzyskas plon 40 t/ha odmiany `Szampion'. Na hekta- rze jest 2000 drzew. Na l drzewie powinno zatem bys 20 kg jabłek. Z obserwacji rynku wiemy, ze najlepiej sprzedaja sie jabłka `Szampion' o masie około l50 g, majace 70 mm srednicy, czyli 7 jabłek w kilogramie (20 kg x 7 = l40 szt./drzewo). Zawiazki przerzedzamy tak by zostało l40 szt./drzewie.

5.5 Nawadnianie

Dla zapewnienia drzewom odpowiedniej ilosci wody, w naszych warunkach kli- matycznych, niezbedne sa opady w granicach 700 - 800 mm. Do nawadniania sadów, w zaleznosci od dostepnosci wody i energii, mozna stosowas deszczownie, systemy minizraszania podkoronowego lub nawadnianie kroplowe. Najwyzsza

efektywnoss wykorzystania wody i energii maja systemy kroplowe. Najcze- sciej stosowanymi emiterami sa tu linie kroplujace o srednicy l6 - 20 mm z kro- plownikami w rozstawie od 30 do 75 cm w zaleznosci od składu mechaniczne- go gleby i rozstawy. Linie kroplujace moga bys podwieszane, umieszczane na powierzchni gleby lub montowane pod jej powierzchnia - sa to tzw. nawodnie- nia wgłebne.

5.6. Ochrona roslin sadowniczych przed przymrozkami wiosennymi

Metody ochrony roslin przed przymrozkami wiosennymi mozna podzielis na pasywne i aktywne. Do metod pasywnych zaliczamy wybór stanowiska (bez zastoisk mrozowych), sadzenie odmian pózno kwitnacych, racjonalne nawo- zenie. Takze uprawa gleby moze mies wpływ na ograniczenie strat przymroz- kowych. Okrywa roslinna (gesty łan bardzo wysokich chwastów pod drzewa- mi) sprzyja wypromieniowaniu ciepła z gleby. Ekologiczna metoda ochrony roslin przed przymrozkami wiosennymi jest ich zraszanie. Dla uzyskania efek- tu ochronnego przy temperaturze -5°C i bezwietrznej pogodzie niezbedna iloss

wody podawanej na l hektar sadu nie powinna bys mniejsza niz 33 m3/h. Trze-

ba tu jednak pamietas, ze sa to bardzo duze ilosci wody, która nie zawsze moze bys wchłonieta przez glebe. W takich przypadkach moze wystapis erozja. In- tensywne zraszanie szczególnie na glebach ciezkich moze utrudnias takze prze- jazdy ciagnika, powodujac opóznienie prac polowych.

6. Ochrona roslin przed chorobami i szkodnikami

Ekologiczna metoda ochrony roslin opiera sie głównie na wykorzystaniu wrogów naturalnych oraz zwiazków pochodzenia mineralnego i roslinnego, które sa zwykle mniej efektywne niz zwiazki syntetyczne. Poniewaz liczba substancji biologicznie czynnych i srodków, które mozna stosowas w sadow- nictwie ekologicznym jest ograniczona (tab. 7), szczególny nacisk nalezy po- łozys na stosowanie metod prewencyjnych - opózniajacych lub ograniczaja- cych rozwój waznych agrofagów.

Tabela 7.

Wykaz preparatów przeznaczonych do stosowania w sadownictwie ekologicznym

Grupa	Preparaty	Rodzaj i przeznaczenie
Środki zawierające miedź	Champion 50 WP, Cuproxat 345 SC, Funguran-OH 50 WP, Kocide 101 WP, Mag 50WP, Miedzian 50 WG/WP, Miedzian Extra 350 SC	Fungicydy (parch jabłoni i gruszy, zaraza ogniowa, brunatna zgnilizna drzew ziarnko- wych i pestkowych, rak drzew owocowych, antraknoza orzecha włoskiego, kędzierza- wość liści brzoskwini)
Środki zawierające siarkę	Siarkol Extra 80 WP, Tiotar 800 SC/80 WP, Tiowol 80 S.C.	Fungicydy (mączniak jabłoni) i insektycy- dy (pordzewiacz jabłoniowy).
Środki zawierające woski	Balsam sadowniczy PA, Baumwachs Pomona PA, Tervanol PA	Do zabezpieczania ran po cięciu.
Środki zawierające olej parafinowy	Paroil 95 SC Promanal 60 EC Para Sommer 75 EC	Insektycydy (zwalczają przędziorki - głów- nie jaja - i misecznika śliwowego). Insektycyd (zwalcza przędziorki, głównie jaja, również larwy i pierwsze stadium nimf).
Środki zawierające oleje mineralne		Insektycydy (zwalczają przędziorki - głów- nie jaja - szpeciele, jaja zimowe mszyc, mi- secznika, jaja miodówek, jaja piędzików, skorupiki)
Środki zawierające mikroorganizmy	Polagrocyna PC (bakterie Agrobacterium radiobacter K84) Dipel 3,2 WP (kryształki i przetrwalniki Bacillus thuringensis var. Kurstaki) Thuridan-Krem PA (kryształki i przetrwalniki Bacillus thuringensis Berliner) Carpowirusine S.C. (Baculovirus GV)	Bakteriocyd (guzowatość korzeni). Insektycyd (zwalcza gąsienice zjadające li- ście na drzewach i krzewach owocowych). Insektycyd (zwalcza gąsienice motyli żeru- jące na drzewach i krzewach owocowych). Insektycyd (zwalcza owocówkę jabłkó- weczkę).
Środki zawierające żywe organizmy	Larvanem (nicień Heterorhobolitis megidis)	Insektycyd (zwalcza opuchlaki i pędraki).
Środki zawierające naturalne pyretrum		Insektycyd (zwalcza kwieciaka jabłkowca, inne szkodniki).
Piasek kwarcowy	Repentol 6 PA (piasek kwarcowy i glinka malarska)	Repelent (odstrasza zające, dzikie króliki, sarny i jelenie).
Szare mydło (mydło potasowe)		Insektycyd (zwalcza mszyce).

6. 1. Wykorzystanie niechemicznych metod ochrony roslin

Stanowia one jeden z najwazniejszych elementów ekologicznego systemu produkcji owoców. Obejmuja one metody: agrotechniczne - ograniczenie nawozenia azoto- wego, własciwe ciecie i formowanie drzew, własciwe przygotowanie gleby; me- chaniczne - usuwanie opadłych lisci i porazonych owoców (np. mumii); wycina- nie porazonych lisci, pedów; niszczenie dziko rosnacych roslin zywicielskich; zbie- ranie i niszczenie uszkodzonych organów roslin wraz z zerujacymi na nich szkod- nikami; biologiczne - Polagrocyna (zabezpieczanie korzeni drzewek przed guzo- watoscia), roztocze drapiezne z rodziny Phytoseiidae do ograniczania wystepowa- nia przedziorków, ochrona drapiezców i ptaków drapieznych, zawieszanie budek legowych dla ptaków, wystawianie tyczek dla ptaków drapieznych, zapewnienie odpowiednich kryjówek drobnym ssakom drapieznym (jeze, lisy, kuny).

6. 2. Monitoring agrofagów i prognozowanie zagrozen

W powodzeniu ekologicznej ochrony roslin niezwykle wazne jest prowadzenie regularnej oceny obecnosci i nasilenia wystepowania agrofagów. Opracowano sze- reg metod dzieki którym, ocena taka moze bys realizowana a zebrane wyniki po- równane z przyjetymi progami zagrozenia (tab. 8).

Tabela 8.

Gatunki lub grupy owadów i roztoczy monitorowane przy pomocy róznych metod

Metoda	Gatunki lub grupy owadów i roztoczy
Wizualna (oczy, lupa, binokular)	mszyce, larwy i gąsienice uszkadzające liście i owoce, nie- które gatunki chrząszczy, miodówki, szkodniki kory i drew- na, przędziorki, szpeciele
Strząsania (płachta entomologiczna)	chrząszcze roślinożerne i drapieżne, pluskwiaki roślinożer- ne i drapieżne, miodówki, gąsienice niektórych gatunków motyli, błonkoskrzydłe, siatkoskrzydłe, pająki
Czerpakowania (czerpak entomologiczny)	głównie gatunki owadów występujące na roślinach zielnych i krzewach takie jak: pluskwiaki, chrząszcze, błonkoskrzy- dłe, siatkoskrzydłe, muchówki
Odławiania w różne pułapki (głównie feromonowe, barwne lepowe)	motyle (owocówki, zwójkówki, przezierniki, skośnikowa- te, trociniarkowate, kibitnikowate, miernikowcowate, brud- nicowate), chrząszcze roślinożerne, owocnice, miodówki, nasionnice

W ochronie jabłoni przed parchem bardzo wazne jest ustalenie terminu wysie- wu pierwszych zarodników workowych. Sadownikowi najłatwiej jest skorzystas ze wskaznika stopniodni, który oblicza sie na podstawie kumulacji wartosci sred- niej temperatury dobowej powyzej 0oC od poczatku roku kalendarzowego. Wielo-

letnie badania przeprowadzone w Skierniewicach wykazały, ze pierwszy wysiew zarodników nastepuja wtedy, gdy wskaznik stopniodni osiaga wartoss w grani- cach od 280 do 360. W przypadku maczniaka jabłoni wazne jest monitorowanie porazenia pedów po czerwcowym opadaniu zawiazków, co jest pomocne w podje- ciu decyzji o wykonaniu zabiegów preparatami siarkowymi.

1. Ochrona jabłoni, gruszy, orzecha włoskiego i leszczyny przed szkodnikami

Drzewa tych gatunków „atakowane” sa przez rzesze szkodników, które ze wzgle- du na preferencje pokarmowe dzielimy na dwie grupy, a/ szkodniki wielozerne (polifagiczne) i b/ szkodniki zasiedlajace kilka (oligofagi) lub jeden gatunek drzew owocowych (monofagi).

Szkodniki wielozerne - grupa ta obejmuje kilkadziesiat gatunków, które róznia sie miedzy soba wygladem, biologia i przynaleznoscia systematyczna, natomiast wyrzadzaja podobne szkody niszczac paki, liscie, kwiaty lub uszkadzajac owoce. Znamionówka tarniówka /Orgyia antiqua/ - gasienice uszkadzaja paki kwiato- we, lisciowe oraz liscie i owoce. W przypadku masowego pojawu powoduja goło- zery oraz niszcza wiekszoss zawiazków. W ograniczaniu populacji bardzo duza role odgrywaja parazytoidy jaj (oofagi), do których nalezy kruszynek (Trichogram- ma sp. i Telenomus dalmani).

Zapobieganie i zwalczanie: w okresie bezlistnym zbieras i niszczys złoza jaj.

W okresie wylegania sie gasienic stosowas preparaty bakteryjne oparte na

B. thuringiensis.

Przedziorek owocowiec /Panonychus ulmi/ i przedziorek chmielowiec /Tetranychus urticae/ - forma szkodliwa sa larwy i dorosłe roztocze zerujace głównie na dolnej stro- nie lisci. Najchetniej zasiedlaja jabłonie a rzadziej grusze. Przy silnym porazeniu liscie szarzeja, brunatnieja a w skrajnych przypadkach opadaja. Zimuja jaja na gałeziach, konarach i pniach tworzac widoczne duze czerwone skupienia (plamy) na korze.

Zapobieganie i zwalczanie: w okresie bezlistnym przeprowadzis lustracje na obec- noss jaj zimowych. Jezeli sa obecne liczne złoza, to tuz przed pekaniem paków stosowas preparaty zawierajace oleje mineralne lub olej parafinowy. W okresie wegetacji (maj-czerwiec) wprowadzas do sadu drapieznego roztocza - dobroczynka gruszowca (Typhlodromus pyri).

Mszyce /Aphididae/ - zeruja w licznych koloniach głównie na lisciach i pedach wysysajac z nich soki. Mszyce powoduja deformacje (skrecanie) lisci i pedów, po- wstawanie wyrosli oraz zahamowanie wzrostu roslin. Wiele gatunków jest prze- nosicielami wirusów i mykoplazm.

2l

Zapobieganie i zwalczanie: w ograniczaniu liczebnosci mszyc ogromna role od- grywaja owady drapiezne i parazytoidy. Do szczególnie efektywnych naleza: bie- dronki, złotooki, bzygowate, niektóre gatunki pluskwiaków róznoskrzydłych, dra- piezne pryszczarki, skorki, drapiezne osowate i pajaki. Natomiast wsród parazyto- idów niezwykle wazny jest znany tepiciel bawełnicy korówki - osiec korówkowy (Aphelinus mali). Na przedwiosniu mozna stosowas olej parafinowy lub oleje mi- neralne, które uniemozliwiaja rozwój zarodków w jajach. W okresie wegetacji, w przypadku wystepowania licznych kolonii, stosowas naturalne pyretryny lub roztwór szarego mydła (300 g w l0 l wody).

Zwójkówki lisciowe (Tortricidae) - gasienice uszkadzaja liscie, kwiaty, za- wiazki i owoce. Podczas zerowania sprzedzaja brzegi jednego liscia lub kilku lisci tworzac kryjówki („gniazda”) charakterystyczne dla danego gatunku. Pod takim „przykryciem” gasienica zeruje, tworzac na powierzchni owocu mniej- sze lub wieksze zranienia. Zwójkówki sa gatunkami wielozernymi, ale naj- chetniej atakuja jabłonie.

Zapobieganie i zwalczanie: liczebnoss zwójkówek jest ograniczana przez para- zytoidy, wsród których duza role odgrywa kruszynek (Trichogramma sp.) pasozy- tujacy ich jaja oraz trzy gatunki pasozytujace gasienice - Campoplex mutabilis, Ascogaster rufidens i Colpoclypeus florus. Dodatkowo trzeba je zwalczas stosujac preparaty bakteryjne oparte na Bacillus thuringiensis lub preparaty zawierajace naturalne pyretryny. Pierwszy zabieg wykonuje sie w fazie póznego zielonego paka lub wczesnego rózowego paka jabłoni. Nastepne zabiegi nalezy wykonas w dru- giej połowie czerwca i pierwszej połowie lipca.

Szkodniki sadów jabłoniowych

Miodówka jabłoniowa (Psylla mali) - larwy zeruja na pakach, kwiatach i lisciach. W czasie rozwoju i zerowania wydzielaja duzo woskowych nici i półpłynne słodkie odchody (spadz). Przy licznym wystepowaniu miodówki dochodzi do znacz-

nego zniszczenia kwiatostanów.

Zapobieganie i zwalczanie: w okresie bezlistnym, po stwierdzeniu licznych jaj zimujacych na pedach, stosowas preparaty zawierajace olej parafinowy lub oleje mineralne. W fazie zielonego paka jabłoni mozna stosowas preparaty zawierajace naturalne pyretryny.

Kwieciak jabłkowiec (Anthonomus pomorum) - wiosna samice składaja jaja w paki kwiatowe, a wyległe larwy zjadaja słupki i preciki. Paki nie rozwijaja sie, zasy- chaja i opadaja.

Zapobieganie i zwalczanie: w okresie zimowym oczyszczas pnie drzew ze sta- rej, popekanej kory. W lecie zakładas na pnie drzew opaski ze słomy, pod które wchodza chrzaszcze szukajac kryjówek zimowych. Pod koniec zimy opaski spa- lis. W okresie pojawu chrzaszczy stosowas naturalne pyretryny.

Owocówka jabłkóweczka (Cydia pomonella) - gasienice powoduja tzw. „roba- czywienie” owoców. Zawiazki i owoce uszkodzone przez gasienice czesto przed- wczesnie opadaja, a te które pozostaja na drzewie nie maja wartosci handlowej. Zapobieganie i zwalczanie: zbieras robaczywe owoce i niszczys je; w drugiej po- łowie czerwca zakładas opaski chwytne z karbowanego papieru, kontrolowas je co dwa tygodnie i niszczys znalezione tam gasienice; w okresie zimowym pnie drzew dokładnie oskrobywas ze starej i spekanej kory; w fazie rozwoju jaj „czarna główka” stosowas preparaty wirusowe (oparte na specyficznym wirusie granulozy owocówki jabłkóweczki - Carpowirusine SC) lub preparaty bakteryjne zawieraja- ce Bacillus thuringiensis. Nalezy stosowas je 2-krotnie w odstepie l0-l2 dni; wpro- wadzas do sadu kruszynka (Trichogramma cacoecia), który niszczy jaja owoców- ki, w okresie składania jaj opryskiwas wyciagiem z wrotyczu lub piołunu. W ogra- niczaniu populacji owocówki jabłkóweczki duza role odgrywaja ptaki (np. siko- ry). Dlatego tez wazne jest stwarzanie im odpowiednich warunków bytowania poprzez np. zawieszanie budek legowych lub obsadzanie sadów róznymi gatunka- mi krzewów, gdzie znajduja miejsce na spokojne wyprowadzanie legów.

Owocnica jabłkowa (Hoplocampa testudinea) - forma szkodliwa sa larwy, które poczatkowo zeruja bezposrednio pod skórka zawiazków a pózniej wgryzaja sie az do komór nasiennych, powodujac „robaczywienie” jabłek.

Zapobieganie i zwalczanie: zbieras i niszczys opadłe zawiazki; w rzedach drzew uprawias mechanicznie glebe na głebokoss l0-l5 cm; wyłapywas błonkówki na białe tablice lepowe; pod koniec opadania płatków opryskiwas ekstraktem z gorz- kli własciwej (Quassia amara).

Szkodniki sadów gruszowych

Miodówka gruszowa plamista (Psylla pyri) - larwy zeruja na pakach, lisciach, szypułkach kwiatowych a nawet na zawiazkach i owocach. Owady te produkuja obficie słodkie, lepkie wydzieliny (spadz), na których rozwijaja sie grzyby zwane sadzakami. Przy silnym porazeniu pedy czernieja, sa zahamowane we wzroscie a w skrajnych przypadkach zamieraja. Liscie sa przebarwione, silnie uszkodzone zasychaja i opadaja. Opadas moga równiez kwiaty, a owoce sa zdeformowane i po- kryte czarnym nalotem. Oprócz miodówki gruszowej plamistej na gruszach moga

jeszcze wystepowas 2 mniej liczne gatunki, sa to: miodówka gruszowa czerwona (Cacopsylla pyrisuga) i miodówka gruszowa zółta (Cacopsylla pyricola).

Zapobieganie i zwalczanie: oczyszczas pnie z odstajacej kory; w okresie bezlist- nym (do zielonego paka) opryskiwas preparatami zawierajacymi oleje mineralne lub olej parafinowy; w walce z miodówkami wazna role odgrywaja drapiezce (dra- piezne pluskwiaki, biedronki i złotooki) i trzeba stworzys im odpowiednie warun- ki bytowania w sadzie i na jego obrzezach.

Paciornica gruszowianka (Contarinia pyrivora) - w okresie zielonego paka wy- latuja owady dorosłe, które składaja jaja do wnetrza rozwijajacych sie paków kwia- towych. Larwy wgryzaja sie do wnetrza zalazni i zeruja w zawiazku owocowym. Zaatakowane zawiazki rosna poczatkowo szybciej i staja sie bardziej pekate niz zawiazki zdrowe. Wkrótce jednak wzrost ich ulega zahamowaniu, nastepnie czer- wienieja pózniej czernieja i opadaja.

Zapobieganie i zwalczanie: zbieras sukcesywnie i niszczys opadłe zawiazki; me- chaniczna uprawa gleby na głebokoss l0-l5 cm w okresie wczesnowiosennym niszczy czess larw i poczwarek; w fazie zielonego paka odławias owady na zółte tablice lepowe.

Pryszczarek gruszowiec (Dasineura pyri) - larwy zeruja na lisciach powodujac silne zwijanie sie ich brzegów a nastepnie czernienie i zasychanie.

Zapobieganie i zwalczanie: mechaniczna uprawa gleby na głebokoss l0-l5 cm w okresie wczesnowiosennym niszczy czess larw i poczwarek; odławianie owa- dów dorosłych na zółte tablice lepowe w fazie zielonego paka; w starszych sadach wycinas i palis pedy z objawami zerowania (silnie zwiniete liscie).

Podskórnik gruszowy (Eriophyes pyri) i wzdymacz gruszowy (Epitrimerus pyri)

- W przypadku podskórnika gruszowego tylko pierwsze pokolenie zeruje na li- sciach pozostałe rozwijaja sie w tkankach liscia powodujac powstawanie charak- terystycznych pecherzyków, które zółkna a nastepnie brazowieja. Przy silnym po- razeniu moga takze uszkadzas zawiazki owocowe. Wzdymacz gruszowy zeruje na dolnej stronie lisci powodujac zwijanie sie ich brzegów badz wyginanie i marsz- czenie. Moze równiez uszkadzas kwiaty i zawiazki, które przedwczesnie opadaja. Szpeciele te sa szczególnie niebezpieczne w młodych sadach.

Zapobieganie i zwalczanie: jezeli w trakcie lustracji zimowych (przegladanie pe- dów pod binokularem) stwierdzono znaczna liczebnoss szpecieli, to w okresie pe- kania paków zastosowas preparaty zawierajace siarke lub preparaty zawierajace olej parafinowy lub oleje mineralne. Nie pobieras zrazów z drzew zasiedlonych przez szpeciele.

Szkodniki orzecha włoskiego

Pilsniowiec orzechowy /Aceria tristriatus/ - zeruje na dolnej stronie lisci. Na uszko- dzonych lisciach pojawiaja sie pecherzykowate narosle. Liscie sa pofałdowane i mo- ga przedwczesnie opadas.

Zapobieganie i zwalczanie: sadzis zdrowe rosliny, z dala od zasiedlonych upraw.

Szkodniki leszczyny

Wielkopakowiec leszczynowy /Phytoptus avellanae/ - zeruje w pakach leszczyny. Paki sa powiekszone, nie rozwijaja sie i zasychaja. Nastepuje ogołacanie pedów. Zapobieganie i zwalczanie: sadzis tylko zdrowe krzewy, z dala od zasiedlonych przez szkodnika plantacji i krzewów. Zbieras i palis uszkodzone paki oraz wyci- nas i palis pedy z uszkodzonymi pakami.

Słonkowiec orzechowiec /Curculio nucum/ - larwy zeruja w owocach, powodujac ich robaczywienie. Uszkodzone owoce wczesniej wybarwiaja sie, a po wyjsciu larwy widoczny jest na nich niewielki okragły otwór. Słonkowiec moze zniszczys znaczny procent plonu.

Zapobieganie i zwalczanie: nie sadzis krzewów obok starszej zasiedlonej planta- cji. Zimujace w glebie larwy niszczys przez głeboka uprawe gleby wokół krze- wów. Na silnie zagrozonych uprawach. Stosowas naturalne pyretryny w okresie zerowania chrzaszczy na lisciach.

2. Ochrona jabłoni, gruszy, orzecha włoskiego i leszczyny przed chorobami

Parch jabłoni /Venturia inaequalis/ i parch gruszy /Venturia pirina/ powoduja pogorszenie jakosci owoców, przedwczesne opadanie lisci, zawiazków i owoców, osłabienie drzew, zahamowanie wzrostu pedów i zawiazywania paków na przy- szły rok. Pierwsze wysiewy zarodników moga mies miejsce przed faza zielonego paka, jednak maksimum wysiewów przypada od fazy rózowego paka do konca kwitnienia. W miejscu zakazenia, po kilku do kilkunastu dniach, w zaleznosci od temperatury, pojawiaja sie oliwkowo-brunatne plamy, na których wytwarzaja sie zarodniki konidialne. Zarodniki te łatwo rozprzestrzeniaja sie z wiatrem i desz- czem, powodujac liczne infekcje wtórne na lisciach, zawiazkach i owocach. Póz- no letnie infekcje owoców moga ujawnis sie dopiero w czasie przechowywania. Zapobieganie i zwalczanie: zwalczanie parcha jest trudne, zwłaszcza w lata z ob- fitymi opadami deszczu. Dlatego w sadach ekologicznych powinno sie uprawias

głównie odmiany odporne na te chorobe. Podstawa ochrony jest likwidacja zródła infekcji (porazone liscie). W okresie od fazy zielonego paka do około l0 dni po kwitnieniu powinna bys prowadzona ochrona z zastosowaniem preparatów mie- dziowych. Mozliwe sa tylko zabiegi zapobiegawcze wykonane przed spodziewa- nym zagrozeniem. Odstepy miedzy zabiegami beda zalezały od tempa przyrostu lisci i pedów. W planowaniu terminów zabiegów bardzo pomocne jest prognozo- wanie okresów krytycznych (tabela Millsa, sygnalizatory). Wykonywanie zabie- gów w dalszej czesci sezonu jest uzaleznione od warunków atmosferycznych (deszcz). Dodatkowe elementy w zwalczaniu parcha to: odpowiednie ciecie drzew przeciwdziałajace nadmiernemu zageszczeniu koron i utrzymywaniu sie wilgoci przez długi okres; jesienia lub bardzo wczesna wiosna usuwanie i palenie albo rozdrabnianie i mieszanie z gleba, lisci jako zródła patogena; usuwanie porazo- nych pedów (wazne szczególnie u grusz).

Zaraza ogniowa /Erwinia amylovora/ atakuje wszystkie organy nadziemnej cze- sci roslin. Najwieksze zagrozenie wystepuje w okresie kwitnienia drzew i wzrostu pedów. Wszystkim objawom chorobowym moze towarzyszys wyciek bakteryjny, który jest wyłaczna cecha zarazy ogniowej.

Zapobieganie i zwalczanie: sadzenie wyłacznie zdrowego materiału szkółkarskie- go i odmian o podwyzszonej odpornosci na chorobe, prowadzenie lustracji wszyst- kich roslin-gospodarzy (co najmniej 2 razy w roku), wycinanie i palenie porazo- nych roslin lub ich czesci, dezynfekowanie narzedzi do ciecia w denaturacie; w re- jonach zagrozonych - zaniechas nawozenia azotowego, lekko zakwasis glebe, uni- kas nawadniania typu deszczownianego i nie wykonywas ciecia letniego; w miare mozliwosci w odległosci co najmniej 500 m od sadów i szkółek usunas dziko ro- snace rosliny zywicielskie, zwłaszcza głogi; w rejonach zagrozonych wykonas opryskiwania preparatami miedziowymi w okresie pekania paków, kwitnienia, a w razie potrzeby - wzrostu zawiazków owoców.

Maczniak jabłoni /Podosphaera leucotricha/ hamuje przyrost pedów, powoduje pogorszenie jakosci owoców oraz spadek plonu. Objawy w postaci białego, ma- czystego nalotu wystepuja na lisciach, pedach, owocach i pakach. Choroba cha- rakteryzuje sie cyklicznoscia wystepowania. Po bardzo mroznych zimach naste- puje ograniczenie epidemii, poniewaz wymarznieciu ulegaja porazone paki.

Zapobieganie i zwalczanie: uprawa odmian o mniejszej podatnosci na macznia- ka; jak najwczesniejsze wycinanie porazonych pedów i lisci; od fazy rózowego paka opryskiwanie drzew preparatami siarkowymi (odstepy miedzy zabiegami do- stosowas do tempa przyrostu lisci; nie opryskiwas w czasie silnego nasłonecznie- nia i upałów).

Brunatna zgnilizna drzew ziarnkowych /Monilinia fructigena/ powoduje na owocach brunatne plamy gnilne z koncentrycznie ułozonymi skupieniami zarod- ników. Porazone owoce wysychaja, staja sie czarne (mumie) i moga pozostas na drzewie do nastepnego sezonu lub opadas. Choroba moze wystepowas takze pod- czas przechowywania owoców. Rzadko atakuje kwiaty, natomiast w ciepłe i wil- gotne lata moga bys takze porazone pedy.

Zapobieganie i zwalczanie: zwalczanie szkodników uszkadzajacych skórke owoców; stosowanie siatek przeciwgradowych (zapobiegaja powstawaniu uszkodzen owoców); po zbiorze - usuwanie i niszczenie mumii na drzewach i pod nimi; w razie potrzeby wykonywanie zabiegów preparatami miedziowymi (po opadzie czerwcowym).

Brudna plamistoss jabłek /Gloeodes pomigena/ i kropkowana plamistoss ja- błek /Schizothyrium pomi/ zwykle wystepuja razem i moga stanowis duzy pro- blem w produkcji ekologicznej. Na skórce owoców powstaja szaroczarne plamy o róznym kształcie (brudna plamistoss) lub bardzo drobne kropki zebrane w sku- pienia (kropkowana plamistoss). Plamy na owocach tworzy ciemno zabarwiona grzybnia sprawców chorób. Nie dochodzi do gnicia owoców. Choroby wystepuja w deszczowe lata, na drzewach o gestych koronach.

Zapobieganie i zwalczanie: prawidłowe ciecie koron zapewniajace dobry prze- wiew i szybkie obsychanie lisci; usuniecie z otoczenia sadu drzew lisciastych, np. jesionu, klonu, lipy, wierzby, bedacych miejscem zimowania grzybów.

Zgorzel kory jabłoni /Pezicula alba, P.malicorticis/, rak drzew owocowych

/Nectria galligena/ - zgorzel kory powoduje najwieksze szkody w pierwszym roku po posadzeniu. Ponadto, rany zgorzelowe sa zródłem zarodników zakazajacych jabłka, w wyniku czego w czasie przechowywania rozwija sie gorzka zgnilizna jabłek. Z kolei rak drzew czesto wystepuje w sadach połozonych w zagłebieniach terenu (nawet nieznacznych), a takze na stanowiskach o wyzszym poziomie wody gruntowej (na tzw. zimnych glebach).

Zapobieganie i zwalczanie: wybór odpowiedniego stanowiska; zapobieganie po- wstawaniu uszkodzen kory (wczesnowiosenne bielenie drzew); leczenie uszko- dzen mrozowych (obwiazywanie rafia spekan kory, zabezpieczanie pastami nie zawierajacymi fungicydów); wykonywanie ciecia drzew w dni słoneczne i suche; zabezpieczanie ran po cieciu (smarowanie pastami bez fungicydów); usuwanie i palenie porazonych gałezi; po zbiorze owoców i na poczatku opadania lisci wy- konanie opryskiwan preparatami miedziowymi.

Zgnilizna pierscieniowa podstawy pnia drzew owocowych /Phytophthora cac- torum/ - wystepuje czesciej na nisko połozonych i słabo zdrenowanych glebach, sprzyjajacych utrzymywaniu sie wysokiej wilgotnosci wokół szyjki korzeniowej.

Najczesciej wystepuje na jabłoniach w wieku 6-l0 lat, ma wyniszczajacy charak- ter. Do najbardziej podatnych podkładek jabłoni zalicza sie: MM.l06, P l, P 59, P l4, natomiast do najmniej podatnych: M. 9, P 2, P 22, siewki Antonówki.

Zapobieganie i zwalczanie: sadzenie drzew tylko na podkładkach odpornych na chorobe; wybór własciwego stanowiska pod sad; unikanie zbyt głebokiego sadzenia drzew; stworzenie warunków do szybkiego wysychania najblizszego otoczenia szyjki korzeniowej (po posadzeniu nie formowas mis zatrzymujacych wode, obsypywas piaskiem lub zwirem wokół pnia, usuwas chwasty wokół pnia); po wczesnym zauwazeniu choroby odsłonis szyjke korzeniowa, wycias porazo- na tkanke, podlas preparatem miedziowym, zasmarowas rane i pozostawis od- słonieta szyjke w celu wyschniecia; silnie porazone drzewa usunas z sadu i spa- lis; zakazona glebe wybras i usunas z sadu; nie sadzis w tym miejscu drzew przez 4-5 lat, w młodych sadach lub przed ich posadzeniem uprawias rosliny kapusto- wate (zwłaszcza gorczyce sarepska - Brassica juncea), które działaja niekorzyst- nie na rozwój grzyba.

Choroby przechowalnicze: gorzka zgnilizna jabłek (Pezicula spp.), szara plesn jabłek /Botryotinia fuckeliana/, mokra zgnilizna jabłek /Penicillium expansum/ Gorzka zgnilizna jabłek powoduje brazowe plamy gnilne wokół przetchlinek, wolno powiekszajace sie i pokrywajace skupieniami zarodników. Zgnilizna prze- suwa sie w głab jabłka. Szara plesn objawia sie plamami gnilnymi wokół kielicha owocu lub uszkodzenia skórki. Zgnilizna jest jedrna, pokrywa sie strzepkami grzyb- ni, która zakaza sasiednie, zdrowe owoce. Tworzy sie „gniazdo gnilne” obejmuja- ce coraz wiecej owoców w miare wydłuzania sie okresu przechowywania. Mokra zgnilizna powoduje plamy gnilne wokół miejsc uszkodzenia skórki. Zgnilizna jest bardzo miekka, wodnista, o nieprzyjemnym zapachu. Pokrywa sie zielononiebie- skimi skupieniami pylacych zarodników konidialnych. Oprócz strat spowodowa- nych gniciem szkodliwoss choroby polega na niebezpieczenstwie wystepowania w owocach patuliny wytwarzanej przez patogena.

Zapobieganie i zwalczanie: nie uprawianie w poblizu sadu truskawek i malin (szara plesn); usuwanie zgorzeli na pedach i zabezpieczanie ran po cieciu (gorzka zgnili- zna); zbieranie jabłek w optymalnym terminie; zapobieganie uszkodzeniom owo- ców (ostrozny zbiór i transport); nie zbieranie mokrych owoców; dobra wentyla- cja chłodni i prawidłowe ustawienie skrzynek w komorach zapewniajace ruch po- wietrza; przechowywanie owoców w czystych skrzynkach; przestrzeganie warun- ków przechowywania.

Choroby wirusowe i fitoplazmatyczne: mozaika jabłoni, proliferacja jabłoni, zamieranie gruszy, zółtaczka nerwów gruszy.

Zapobieganie i zwalczanie: zakładanie sadów wyłacznie ze zdrowego materiału szkółkarskiego; odpowiednia lokalizacja sadów (izolacja przestrzenna); systema- tyczne zwalczanie szkodników - wektorów wirusów i fitoplazm (skoczki, mio- dówki); prowadzenie systematycznych lustracji sadów, usuwanie porazonych drzew. Antraknoza orzecha włoskiego /Gnomonia leptostyla/ objawia sie brunatnymi plamami na lisciach i owocach, które z czasem zamieraja i przedwczesnie opada- ja, a takze plamami na pedach. Czesciej wystepuje w lata wilgotne.

Zapobieganie i zwalczanie: opryskiwanie preparatami miedziowymi po ukazaniu sie pierwszych lisci, nastepnie przed kwitnieniem kwiatów zenskich, a przy prze- wlekłych opadach takze w okresie wzrostu pedów; jesienia wygrabianie i niszcze- nie opadłych lisci i okryw owocowych.

Monilioza leszczyny /Monilinia coryli/ objawia sie powstawaniem ciemnobrunat- nych plam na zielonych okrywach zawiazków. Porazone okrywy i zawiazki orze- chów gnija i masowo opadaja z krzewów. Choroba rozwija sie na plantacjach nad- miernie zageszczonych, szczególnie w mokre lata.

Zapobieganie i zwalczanie: unikanie nadmiernego zageszczenia krzewów, wy- grabianie jesienia opadłych, porazonych owoców i okryw owocowych.

3. Zwalczanie chwastów

Z powodu braku mozliwosci stosowania herbicydów w sadach ekologicznych, w walce z chwastami konieczne jest stosowanie metod alternatywnych. W prak- tyce dominuja zabiegi mechaniczne oraz w pewnym zakresie sciółkowanie.

Metody mechaniczne polegaja na spulchnianiu wierzchniej warstwy gleby i pod- cinaniu chwastów. Urzadzenia podcinajace (glebogryzarki i podcinacze wielo- nozowe) powinny pracowas w glebie na głebokosci nie wiekszej niz 2-5 cm, aby nie uszkadzas korzeni drzew. Warunkiem efektywnosci zwalczania chwastów jest wyrównanie powierzchni gleby i nie przekraczanie predkosci roboczej 3 km/

h. Zabiegi trzeba powtarzas 3-5 razy w ciagu sezonu.

Sciółkowanie - wschody chwastów mozna powstrzymywas przez zastosowa- nie sciółek syntetycznych i organicznych. Dodatkowo stabilizuja one wilgot- noss i temperature gleby oraz redukuja ryzyko jej erozji. Sciółki organiczne w wyniku swojego rozkładu zasilaja glebe w składniki pokarmowe. Do ukła- dania sciółek organicznych słuza rozrzutniki pasowe zwane sciółkarkami. Umozliwiaja one w miare precyzyjne nanoszenie materiału organicznego w po- staci rozdrobnionej słomy zbóz, siana, kory drzew, trocin, torfu, przekompo- stowanych resztek roslinnych czy rozdrobnionego papieru. Stosowanie wiek- szosci naturalnych sciółek pociaga za soba zwiekszone ryzyko wystepowania

szkodliwych gryzoni, dla których luzno ułozony materiał organiczny tworzy do- skonałe warunki gniazdowania. W rejonach gdzie gryzonie sa szczególnie uciaz- liwe, nalezy unikas układania sciółek organicznych lub stosowas do ich wyko- nania materiały szczególnie zwiezłe (papier) lub o szybkiej mineralizacji, umoz- liwiajacej przemieszanie materiału z gleba l-2 razy w okresie wegetacyjnym. Zabieg taki stwarza, koniecznoss ponownego ułozenia sciółki, lecz skutecznie ogranicza gniezdzenie i mnozenie sie gryzoni. Nalezy tez pamietas, ze sciółki organiczne sa doskonałym siedliskiem naszych sprzymierzenców, takich jak pa- jaki i owady pozyteczne.

7. Technika ochrony

1. Opryskiwacze do ochrony sadów

Opryskiwacze wykorzystywane w sadzie ekologicznym musza spełnias wszystkie wymogi z zakresu tzw. „bezpieczenstwa ekologicznego”. Wysokie dawki preparatów stosowane w produkcji ekologicznej wymagaja bardzo efek- tywnego mieszania cieczy w zbiorniku, które nie jest mozliwe bez odpowied- nio wydajnej pompy. Strumien cieczy i powietrza musi bys dostosowany do wielkosci chronionego drzewa. Nizsza jednorodnoss cieczy uzytkowej i wy- zsze dawki srodków ochrony pochodzenia naturalnego wymagaja bardzo spraw- nych mieszadeł. Stosowane w produkcji ekologicznej srodki moga równiez zapychas układy filtracyjne i rozpylacze. W zwiazku z tym nie powinno sie stosowas siatek filtracyjnych gestszych niz 50 mesh i rozpylaczy o wydatku mniejszym niz l,0 l/min.

2. Napełnianie i mycie opryskiwacza

Sporzadzanie cieczy uzytkowej oraz mycie opryskiwacza nalezy przepro- wadzas z dala od studni i wód powierzchniowych (minimalna odległoss 20 m), w miejscach o małej przepuszczalnosci podłoza, a w sadzie tam, gdzie srodki ochrony ulegaja szybszej biodegradacji. Najbezpieczniejszym miejscem na- pełniania opryskiwacza jest specjalne stanowisko - „Biobed”. Wypełnione sub- stratem w formie mieszaniny rozdrobnionej słomy, torfu i wybranej ziemi w sto- sunku procentowym 50:25:25, pełni ono role neutralizatora szkodliwych sub- stancji. Po 5-8 latach uzytkowania stanowiska substrat nalezy wymienis na nowy. Zuzyty po rocznym kompostowaniu mozna bezpiecznie rozrzucis na polu. Pozostała po zabiegu ciecz nalezy rozcienczys czysta woda i wypryskas na wczesniej opryskiwane rosliny.

8. Zbiór i przechowywanie owoców

1. Termin i technika zbioru

Sposoby okreslania terminu zbioru i wiele operacji manipulacyjnych po zbiorze owoców z sadów ekologicznych sa takie same jak w uprawie tradycyjnej. Do prze- chowywania nalezy zbieras owoce w stadium dojrzałosci zbiorczej. Pracownicy zatrudnieni przy zbiorze owoców przeznaczonych do bezposredniego spozycia po- winni bys w dobrym stanie zdrowia i musza przestrzegas zasad higieny. Producent powinien zapewnis im dostep do czystych toalet i biezacej wody. Owoce ziarnko- we zbiera sie recznie do skrzynek lub skrzyniopalet.

2. Opakowania i etykiety

Do przechowywania i w obrocie nalezy stosowas opakowania dopuszczone do kontaktu z zywnoscia, które sa przeznaczone tylko dla produkcji ekologicznej (róz- niace sie kolorem i oznakowaniem). Jabłka i gruszki z produkcji ekologicznej w kla- sie „Ekstra”, analogicznie jak z produkcji tradycyjnej, powinny bys pakowane war- stwami. Do transportu na dalsze odległosci zaleca sie stosowanie opakowan z usztyw- nieniami w naroznikach, pozwalajacymi na przenoszenie wiekszych obciazen. Ety- kiety opakowan powinny zawieras: nazwisko lub nazwe oraz adres producenta oraz nazwe upowaznionej jednostki certyfikujacej, jej numer identyfikacyjny i numer certyfikatu zgodnosci. Owoce wyprodukowane metoda ekologiczna przeznaczone na rynek owoców swiezych podlegaja kontroli zgodnosci z normami handlowymi oraz kontroli sanitarnej zgodnie z aktualnymi przepisami.

3. Kontrola jakosci, certyfikacja i oznakowanie produktów ekologicznych

Produkty rolnictwa ekologicznego moga bys wprowadzane do obrotu tylko wte- dy, jezeli zostały wyprodukowane lub przetworzone metodami ekologicznymi, co potwierdza certyfikat zgodnosci, wydany przez uprawniona jednostke, zatwierdzo- na przez Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Wiejskiej. Kontrole prowadzi sie na wszystkich etapach produkcji, przechowywania, transportu i dystrybucji oraz han- dlu. Kontrole sa prowadzone regularnie, a ich czestotliwoss uzaleznia sie od ocze- kiwanej niezgodnosci z wymaganiami przepisów.

Oznakowanie produktu ekologicznego polega na zamieszczeniu na etykiecie lub opakowaniu napisu „produkt rolnictwa ekologicznego”, nazwy producenta, nu- meru certyfikatu zgodnosci, nazwy upowaznionej jednostki certyfikujacej i jej nu- meru identyfikacyjnego. Oprócz etykiet w znakowaniu produktów rolnictwa eko- logicznego maja zastosowanie znaki graficzne, ujednolicone w Unii Europejskiej, ale w opisie słownym uwzgledniajace specyfike jezykowa kazdego z krajów Unii.

3l

Załacznik Nr 1 UPOWA?NIONE JEDNOSTKI CERTYFIKUJACE ROLNICTWO

EKOLOGICZNE W ROKU 2003 */

33

l

2

3

4

l0

l2

l3

20

22

23

32

---