Marta Szewczyk
Rewolucja przemysłowa w Europie
(XVIII i pierwsza połowa XIX wieku)
Początki nowoczesnego przemysłu
Na początku XVIII wieku w paru regionach Europy , głównie w zachodniej, zaczął koncentrować
się przemysł manufakturowy, w większości, ale nie tylko , tekstylny. Na początku lat siedemdziesiątych XX wieku wprowadzono nowy termin protoindustralizacja, aby określić proces ekspansji i przekształcania się tego przemysłu. Był to przemysł wiejski, który bazował na chałupnictwie, zorganizowany przez przedsiębiorców
z Gandawy oraz innych miast handlowych, którzy eksportowali własne produkty - tkaniny lniane - na dalekie rynki, głównie do Hiszpanii.
Główne cechy gospodarki protoindustrialnej sprowadzały się do tego, że przedsiębiorcy (kupcy -producenci) organizowali rozproszonych robotników, przeważnie z regionów wiejskich, dostarczali im surowców i sprzedawali ich produkty na odległych rynkach.
Termin „protoindustrializacja” oraz wszystkie terminy pochodne odnoszą się przede wszystkim do manufakturowych towarów konsumpcyjnych, zwłaszcza tekstyliów. Na długo zanim powstał system produkcji fabrycznej w przemyśle bawełnianym, istniały inne, rozwinięte na wysoka skalę przedsiębiorstwa, w dużym stopniu kapitałochłonne, które dostarczały dóbr inwestycyjnych lub półproduktów, a czasami nawet towarów konsumpcyjnych. Francuskie manufaktury królewskie przypominały zazwyczaj fabryki, w których wykwalifikowani robotnicy pracowali pod nadzorem kierownika warsztatu lub przedsiębiorcy, ale bez zastosowania napędu mechanicznego. Powstawało wiele podobnych prototypów fabryk, które należały do właścicieli ziemskich ze szlacheckimi korzeniami, którzy byli jednocześnie przedsiębiorcami na terenie cesarstwa austriackiego (w Czechach i na Morawach) a także w wielu innych miejscach. Wielcy posiadacze ziemscy rozwijali także przemysł węglowy, eksploatując złoża znajdujące się w ich dobrach. Manufaktury produkujące stal były ulokowane na obszarach wiejskich, tam gdzie był dostęp do drewna lub węgla drzewnego oraz rud żelaza. Bardzo często zatrudniały setki, tysiące robotników. Huty szkła, kopalnie miedzi i ołowiu także były zorganizowane na szeroka skalę, podobnie jak stocznie. Jednym z największych zakładów przemysłowych na wielką skale był Arsenał w Wenecji stanowiący własność państwa, pochodzący z epoko średniowiecza.
Cechy charakterystyczne nowoczesnego przemysłu
Podstawową a zarazem jedną z najbardziej oczywistych różnic między społeczeństwem epoki preindustrialnej a ery nowoczesnego przemysłu jest znaczne zmniejszenie się roli rolnictwa w tym ostatnim przypadku. Z drugiej jednak strony zwiększyła się produkcyjność nowoczesnego rolnictwa, które jest w stanie wyżywić ludność zatrudnioną poza nim. Dodatkowo zwiększył się odsetek nowoczesnej siły roboczej zatrudnionej w trzecim sektorze- usługach (zwłaszcza w usługach wolnych zawodów); wynosił on tu 50% lub więcej, podczas gdy w przemyśle manufakturowym lub pokrewnych gałęziach produkcji - 30-40%. W okresie właściwej industrializacji, który trwał w przybliżeniu od XVIII (w Wielkiej Brytanii) do pierwszej połowy XX wieku, cechą charakterystyczną strukturalnego przekształcenia gospodarki było powstanie drugiego sektora (górnictwa, przemysłu manufakturowego, budownictwa), o czym świadczy odsetek zatrudnionej siły roboczej
i produkcyjność. Przemiany nastąpiły głównie w Anglii, następnie w Szkocji; Wielką Brytanie można było nazwać pierwszym państwem przemysłowym.
Podczas tej przemiany, którą powinno się nazwać powstaniem nowoczesnego przemysłu, pewne cechy pozwalające odróżnić przemysł nowoczesny od przemysłu epoki preindustrialnej wyłaniały się stopniowo. Możemy do nich zaliczyć: szerokie stosowanie maszyn o napędzie mechanicznym, wprowadzenie nowych, nieożywionych źródeł mocy (lub energii), zwłaszcza paliw kopalnych, oraz szerokie zastosowanie materiałów, które normalnie w przyrodzie nie występują. Związane z tym było występowanie w większości gałęzi przemysłu przedsiębiorczości na wielką skalę.
Największe ulepszenia techniczne pociągały za sobą stosowanie urządzeń mechanicznych i maszyn prostych, które przejęły zadania wykonywane wolniej i z większym mozołem przy wykorzystaniu energii ludzkiej czy siły zwierząt lub dawniej w ogóle nie podejmowane. W XVIII wieku znacznie częściej zaczęto wykorzystywać energię wodną w takich gałęziach przemysłu, jak mielenie zboża, wyrób tekstyliów oraz produkcja wyrobów metalowych; w ostatnim okresie jesteśmy świadkami jak mnożą się różnorodne źródła napędu- od niewielkich silników elektrycznych w gospodarstwie domowym do olbrzymich reaktorów jądrowych. Jednakże największym osiągnięciem we wczesnym stadium industrializacji było zastąpienie drewna i węgla drzewnego węglem kamiennym jako paliwem oraz wprowadzenie maszyny parowej w górnictwie, produkcji i transporcie. Mimo, że rudy metali przetwarzano na metale od wieków, zastosowanie węgla i koksu w procesie wytapiania zredukowało cenę metali i zwiększyło możliwości ich stosowania, a zastosowanie nauk chemicznych doprowadziło do powstania mnóstwa nowych, sztucznych lub syntetycznych, materiałów.
Warunki wstępne i towarzyszące industrializacji
Wszelkie zmiany jakie zachodziły w owym czasie nie dotyczyły samej produkcji przemysłowej, ale miały również charakter społeczny i intelektualny. W rzeczywistości wiązały się z handlem, finansami, rolnictwem a nawet polityką. W tych zmianach historycznych trudno ustalić priorytety lub wagę, zwłaszcza gdy metody i jednostki miary są niezbyt ścisłe lub w ogóle nie istnieją; jednak są powody by sądzić, że zmiany
o charakterze intelektualnym miały zasadnicze znaczenie, w tym sensie, że umożliwiły lub spowodowały zaistnienie innych zmian.
Już w średniowieczu stwierdzono, że praktyczne może być wykorzystywanie sił przyrody. Pomimo atrakcyjności tego poglądu koncepcja ta nastręcza trudności. W XVIII wieku, początkach nowoczesnego przemysłu, wiedza na temat nauk przyrodniczych była zbyt skąpa i ograniczona, by można ją było wykorzystać bezpośrednio w procesach przemysłowych i nowych gałęziach produkcji przemysłowej. Metody naukowe -
w szczególności obserwacja i eksperymenty- były przeprowadzane bardzo często przez ludzi, którzy nie mieli kwalifikacji naukowej. W rzeczywistości jedną z cech postępu technicznego w XVIII i na początku XIX wieku było to, iż innowacje wprowadzali pomysłowi majsterkowicze, mechanicy-samoucy oraz inżynierowie i inni samoucy. Jednakże skłonność do eksperymentowania i wprowadzania innowacji panowała we wszystkich warstwach społecznych, nawet wśród ludności rolniczej, tradycyjnie najbardziej konserwatywnej i nieufnej wobec wszelkich innowacji.
Anglia była pierwszym państwem, w którym przeprowadzono industrializację na szeroka skalę i jednym z pierwszych krajów w których zwiększono produkcje w rolnictwie. Pod koniec XVII stulecia Anglia wyprzedzała wiele wiodących krajów europejskich w produkcji rolnej, pomimo że większość ludności zatrudniona była
w produkcji żywności. Oznacza to, że w Anglii metodą prób i błędów zwiększano produkcyjność rolnictwa, eksperymentując z nowymi roślinami uprawnymi oraz metodami płodozmianu. Prawdopodobnie największą innowacją w rolnictwie w tym okresie był rozwój tak zwanego zmianowania upraw, co wymagało przemiennej zamiany pól uprawnych w tymczasowe pastwiska (często obsiewane nowymi roślinami pastewnymi) zamiast ciągłego wykorzystywania gruntów ornych lub pastwisk. Korzyści z tego płynące polegały na przywracaniu żyzności gleby dzięki udoskonalonemu płodozmianowi, łącznie z uprawą roślin strączkowych, oraz zwiększenie hodowli, co powiązane było ze wzrostem produkcji nawozów, mięsa, przetworów mlecznych oraz wełny. Wielu posiadaczy ziemskich oraz farmerów eksperymentowało także z hodowla selekcyjną. Wynikiem stosowania udoskonalonego płodozmianu a także hodowli selekcyjnej było ogradzanie i konsolidacja gruntów. Na otwartych polach oraz pastwiskach trudno było wprowadzać nowe uprawy i płodozmiany, oraz ciężko było prowadzić selekcyjną hodowle zwierząt pasących się we wspólnych stadach. Uważano, że proces ogradzania doprowadził do wyludnienia ludności zamieszkałej na wsi, jednak w rzeczywistości nowe techniki upraw w połączeniu z ogradzaniem zwiększyły zapotrzebowanie na siłę roboczą. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku wraz z wprowadzeniem pierwszych maszyn rolniczych, jak młockarnie, żniwiarki czy pługi parowe doszło do tego, że liczba pracowników rolnych zaczęła maleć.
Produkcyjność rolnictwa angielskiego wzrosła na tyle, że państwo było w stanie wyżywić coraz większą liczbę ludności przy coraz lepszym poziomie odżywiania. Przez prawie sto lat (1660-1760) eksportowano nadwyżki żywności, zanim stopa wzrostu liczby ludności nie przekroczyła stopy wzrostu produkcyjności.
Komercjalizacja łączyła się z rozwojem organizacji finansowej państwa. Początki bankowości angielskiej nie są znane, ale po restauracji Stuartów w 1660 roku znaczniejsi złotnicy londyńscy zaczęli pełnić funkcje bankierów. Emitowali kwity bankowe, które później puszczali w obieg jako banknoty, a także udzielali pożyczek tym przedsiębiorcom, którzy byli w stanie je spłacić. Założenie Banku Anglii w 1694 roku, który posiadał monopol na zakładanie stowarzyszeń kredytowych, zmusiło prywatnych bankierów do zaniechania produkcji banknotów, ale ich kantory nadal pełniły role banków depozytowych, akceptujących czeki i dyskontujących weksle. Bank Anglii nie miał swoich oddziałów, a jego banknoty (o dużej wartości) nie były puszczane w obieg poza Londynem. Mennica Królewska działa dość niesprawnie, gdyż bite przez nią monety miały zbyt wysokie nominały, aby używać ich przy wypłacaniu zarobków czy w handlu detalicznym, poza tym bito bardzo mało monet miedzianych lub srebrnych. Brak drobnych monet zachęcił prywatnych przedsiębiorców do zapełnienia tej luki: przemysłowcy, kupcy, nawet oberżyści emitowali tymczasowe świadectwa na akcje oraz żetony, które służyły jako monety obiegowe. Instytucje te dały początek bankom prowincjonalnym (żaden nie znajdował się
w Londynie), których rozwój był niezwykle gwałtowny w drugiej połowie XVIII wieku; w roku 1810 było ich prawie 800.
Euforia związana z tak zwaną Wspaniałą Rewolucją zaowocowała utworzeniem licznych spółek akcyjnych w latach dziewięćdziesiątych XVII wieku; niektóre spółki jak na przykład Bank Anglii miały przywileje królewskie uprawnienia monopolistyczne. W 1720 roku parlament na żądanie Kompanii Mórz Południowych wydał Bubble Act. Była to ustawa, która zabraniał tworzenia spółek akcyjnych bez upoważnienia parlamentu, który niechętnie udzielał takich zezwoleń. Wynikiem tego było to, że Anglia wkroczyła w erę rewolucji przemysłowej z prawnymi barierami dla nowych form organizacji handlowych, jak spółki akcyjne, oskarżając większość przedsiębiorstw o uczestnictwo w spółkach lub za ich posiadanie. Bubble Act została uchylona w 1825 roku.
Bardzo ważną konsekwencją Wspaniałej Rewolucji było oddanie praw publicznych w ręce parlamentu. Zredukował on znacznie koszty związane z pożyczkami państwowymi i w ten sposób umożliwił wykorzystanie pieniędzy na prywatne inwestycje. Pomimo faktu, że system podatkowy był znacznie zadłużony, pozwalał akumulować kapitał na inwestycje. Dzięki inwestycjom infrastrukturalnym, zwłaszcza w transporcie, kapitał odegrał dużą rolę w procesie industrializacji.
Konieczność przewożenia dużej ilości produktów objętościowych o niewielkiej wartości-zboża z pól, drewna na potrzeby budownictwa, węgla i rudy z kopalni do hut i odlewni, wymagała taniego niezawodnego transportu. Zanim nastała era kolei szlaki wodne były najtańszymi i najlepszymi środkami transportu. Anglia dzięki świetnemu położeniu geograficznemu (linia brzegowa, wspaniałe naturalne porty i wiele żeglownych rzek) szybko weszła w okres prosperity i miała dobry start w erę nowoczesnego przemysłu. Dodatkowo mogła rezygnować z transportu droga lądową, który utrudniał rozwój handlu i przemysłu na kontynencie.
Brytyjska sieć kanałów i rzek żeglownych całkowicie wystarczała w swoim czasie, jednak nie zaspokajała w pełni popytu na przewozy śródlądowe. Niestety stan dróg w tym czasie nie był najlepszy, gdyż odpowiedzialność za ich naprawę ponosiły parafie, wykorzystujące miejscową silę roboczą. Na początku lat dziewięćdziesiątych XVIII wieku parlament uchwalił utworzenie przedsiębiorstw mytniczych, które miały budować i utrzymywać drogi w dobrym stanie, za korzystanie z których użytkownicy mieliby płacić opłaty. Przedsiębiorstwa te nie były stricte spółkami handlowymi, powstawały z inicjatywy członków zarządu i były przez nie kierowane. Zazwyczaj byli to właściciele ziemscy, farmerzy, kupcy i przemysłowcy, którzy chcieli zarówno obniżyć swoje obciążenia podatkowe i zarazem polepszyć drogi wiodące do ośrodków handlowych. Chociaż wiele dróg mytniczych było krótkich to z czasem łączono je ze sobą tak, że tworzyły gęstą sieć.
Technika przemysłowa i innowacje w przemyśle
Pod koniec XVII wieku w zaledwie kilka lat dokonano dwóch innowacji, których wpływ można uznać za nawet bardziej istotny od industrializacji, chociaż ich skutki odczuwano dopiero w późniejszym czasie. Były to: proces wytapiania rudy żelaza za pomocą koksu, co uwolniło hutnictwo żelaza od zależności od węgła drzewnego, oraz maszyna parowa, nowe potężne źródło napędu, która w końcu zastąpiła siłę wiatru i energię wodna jako źródła energii nieożywionej.
Podejmowano wiele prób zastąpienia węgla drzewnego węglem kamiennym w płomiennych piecach, jednak zanieczyszczenia znajdujące się w tym węglu skazały te próby na niepowodzenie. Dopiero w 1709 roku Abraham I Darby, członek sekty kwakrów i hutnik w Coalbrookdale wynalazł koks będący nieomal czystą forma węgla pierwiastkowego. Otrzymał on taki rezultat rozgrzewając węgiel drzewny w zamkniętym zbiorniku by usunąć zanieczyszczenia ulatniające się w postaci gazu. Pomimo przełomowego znaczenia wynalazku Darby'ego upowszechniał się on wolno. Dopiero od 1750 roku kiedy to ceny węgla drzewnego zaczęły rosnąć i połączono wzrost tych cen z takimi innowacjami, jak proces pudlarski i proces walcowania wprowadzone przez Henry'ego Corta w latach 1783-1784, spowodowało to uniezależnienie produkcji żelaza od węgla drzewnego. Dzięki ich odkryciu hutnicy osiągnęli korzyści skali, integrując poszczególne etapy procesu w jednym miejscu, tak że zarówno całkowita produkcja żelaza, jak i zużycie paliwa węglowego uległy znacznemu przyspieszeniu, a Wielka Brytania stała się eksporterem żelaza i wyrobów żelaznych.
Maszynę parową po raz pierwszy wykorzystano w górnictwie. Wynaleziono wiele urządzeń ułatwiających wydobycie z kopalni głębinowych, gdyż ich zalewanie nadal stanowiło główny problem oraz przeszkodę w dalszej eksploatacji. W 1698 roku inżynier wojskowy Thomas Savery opatentował pompę wodną, którą nazwał „przyjacielem górników”. Urządzenie to jednak miało defekty natury technicznej- w tym skłonność do eksplodowania. Thomas Newcomen, handlarz drobnymi wyrobami żelaznymi i druciarz, który był zaznajomiony z problemami górnictwa, zaradził temu problemowi i w 1712 roku skonstruował swoją pierwszą pompę parową w kopalni węgla w Staffordshire. Jego silnik był wielki i potrzebował oddzielnego pomieszczenia, niewygodny w użyciu i drogi; ale był również skuteczny w działaniu, jeśli odznaczał się dostateczną sprawnością cieplną. Znalazły one zastosowanie w kopalniach węgla, gdzie paliwo było tanie, ale także w innych gałęziach górnictwa. Były też wykorzystywane do podnoszenia poziomu wody, by poruszać koło wodne, gdyż naturalny spadek wody był niewystarczający, oraz w publicznych sieciach wodociągowych.
Największą niedogodnością silnika Newcomena było ogromne zużycie paliwa w porównaniu
z wykonywaną pracą. W 1769 roku James Watt -technik laboratoryjny z Uniwersytetu w Glasgow, rozpoczął eksperymenty z maszyną Newcomena i opatentował skraplacz pary, który eliminował potrzebę naprzemiennego nagrzewania i schładzania cylindra. W późniejszym okresie zawiązał on spółkę z Matthew Boultonem, znakomicie prosperującym producentem drobnych wyrobów metalowych z okolic Birmingham, który ułatwił mu przeprowadzenie dalszych eksperymentów. W rezultacie Wattowi przedłużono patent na dwadzieścia pięć lat, a firma Boultona i Watta rozpoczęła produkcję maszyn parowych na sprzedaż. Większość ich pierwszych maszyn znalazło zastosowanie przy pompowaniu wody w kopalniach cyny, gdzie węgiel był drogi, a oszczędności na zużyciu paliwa w porównaniu z silnikiem Newcomena były znaczne. Watt wprowadził też różne ulepszenie, np. regulator prędkości silnika oraz urządzenie do zmieniania postępowo-zwrotnego ruchu tłoka na ruch obrotowy. To ostatnie ulepszenie stworzyło mnóstwo nowych możliwości wykorzystania maszyny parowej, między innymi przy mieleniu mąki i przędzeniu wełny. Pierwsza maszyna przędzalnicza, która była bezpośrednio poruszana przez maszynę parową powstała w 1785 roku i ogromnie przyspieszyła proces zmian.
Tekstylny przemysł manufakturowy w Wielkiej Brytanii nabrał znaczenia już w epoce preindustrialnej dzięki systemowi pracy nakładczej. Manufaktury, w których produkowano płótno, podobnie jak te, gdzie wyrabiano jedwab, były względnie nową gałęzią produkcji w Anglii. Na początku wszystkie procesy wykonywano ręcznie tak jak w manufakturach wełnianych i lnianych, ale z powodu dość słabej przędzy używano osnowy lnianej do produkcji pewnego rodzaju płótna zwanego barchanem. Próby zmierzające do wynalezienia maszyn oszczędzających siłę roboczą zarówno przy przędzeniu, jak i tkaniu podejmowano już w latach trzydziestych XVIII wieku. Pierwsze przędzarki nie były udane, ale w 1733 roku mechanik z Lancashire John Kay wynalazł mechaniczne czółenko tkackie, które umożliwiło dwukrotne zwiększenie wydajności tkacza, a w rezultacie zwiększając popyt na przędzę. W następnych latach powstało wiele podobnych maszyn. W 1764 roku James Hargreaves wyprodukował mechaniczną przędzarkę zwaną Spinning Jenny. Była to dość prosta maszyna, która nie była niczym więcej jak kołowrotkiem wyposażonym w kilka wrzecion zamiast jednego. Nie wymagała napędu mechanicznego i mogła być używana w warunkach chałupniczych i pozwalała jednej osobie wykonywać pracę kilku osób. Następną przędzarką, którą opatentował Richard Arkwright- z wykształcenia fryzjer i producent peruk, w 1769 roku była przędzarka o napędzie wodnym. Funkcjonowała ona z zastosowaniem energii wodnej, a także była ciężka i droga, doprowadziło to do powstania systemu fabrycznego opartego na wzór przemysłu jedwabniczego. Większość fabryk była budowana w pobliżu strumieni bądź rzek w małych miastach. Dzięki temu, iż maszyny były poruszane za pomocą energii wodnej, fabryki nie zatrudniały zbyt dużej liczby mężczyzn. Większość pracowników stanowiły kobiety i dzieci, które były tańszą i bardziej uległa siłą roboczą. Najważniejszym jednak wynalazkiem, w przędzalnictwie była przędzarka Samuela Cromptona nazywana mułem. Była ona bowiem polaczeniem przędzarki Jenny i przędzarki wodnej. Kiedy koło 1790 roku została dostosowana do maszyny parowej, stała się najlepszym urządzeniem do przędzenia bawełny. Podobnie jak krosno wodne umożliwiała zatrudnienie na szeroką skalę kobiet i dzieci, ale w odróżnieniu od niego nie nadawała się do dużych fabryk w miastach, gdzie był tani węgiel i nadmiar siły roboczej.
Wprowadzenie nowych przędzarek zwiększyło popyt na maszyny tkackie. Pierwsze mechaniczne krosno powstało w latach dwudziestych XIX wieku. Skonstruowali je Sharp i Roberts. Krosno to mogło na szerszą skalę zastępować ręczne warsztaty tkackie.
Kolejnym innowacyjnym wynalazkiem była maszyna, która pozwalała na produkcję bawełny. Powodem skonstruowania tej maszyny było to, że oddzielanie nasion od krótkich włókien, które było wykonywane ręcznie, było dość kosztowne. W 1793 Eli Whitney, mieszkaniec Nowej Anglii wynalazł mechaniczną odziarniarkę. Innowacje w przędzalnictwie i tkactwie łącznie z odziarniarką były najważniejszymi, ale nie jedynymi wynalazkami w przemyśle bawełnianym. Cała masa mniejszych ulepszeń miała miejsce we wszystkich stadiach produkcji od przygotowania włókien do przędzenia, do bielenia, farbowania i drukowania wzorów.
Przemysł chemiczny także przeżył znaczącą ekspansję i został zróżnicowany. Największy postęp
w przemyśle chemicznym nastąpił w wyniku eksperymentów przeprowadzanych przez producentów mydła, papieru, szkła, kolorowych barwników i tekstyliów, którzy poszukiwali sposobu zwalczania trudności związanych z niedoborem surowców. Najlepszym przykładem jest tutaj kwas siarkowy, jedna z najbardziej znanych
i uniwersalnych substancji chemicznych. Pomimo, że był znany alchemikom, jego produkcja była droga
i niebezpieczna ze względu na żrące właściwości. Niezależnie od innych bezpośrednich zastosowań tego produktu używano go jako wybielacza w przemyśle tekstylnym zamiast zsiadłego mleka, maślanki, uryny
i innych naturalnych substancji.
Inna grupą chemikaliów szeroko stosowanych w przemyśle były alkalia, zwłaszcza soda kaustyczna
i potas. W XVIII wieku produkowano je, spalając substancje roślinne, zwłaszcza wodorosty morskie, ale ponieważ ich dostawy były drogie nieciągłe, poszukiwano nowych metod produkcji. Francuz, Nicolas Leblanc w 1791 roku odkrył proces produkcji alkaliów oparty na chlorku sodowym lub sztucznej soli. Proces ten został zastosowany na szeroką skale przemysłową w Wielkiej Brytanii. „Sztuczna soda” jak również nazywano ten środek, znalazła zastosowanie w przemyśle manufakturowym przy produkcji mydła, szkła, papieru, farb, wyrobów garncarskich i innych produktów, a także służyła do wytwarzania wartościowych produktów ubocznych, takich jak kwas solny.
Kopalnie węgla przyczyniły się do powstania pierwszej linii kolejowej w Wielkiej Brytanii. Jeżeli kopalnie były głębokie, z długimi podziemnymi tunelami, węgiel dostarczano do głównego szybu na saniach transportowych ciągniętych przez kobiety i dzieci, często przez rodziny górników. W latach sześćdziesiątych XVIII wieku w niektórych kopalniach pod ziemią pracowały kucyki, które ciągnęły wózki na kołach po torach
z metalowych płyt bądź po szynach z odlewnego lub zgrzewnego żelaza. Na początku XIX wieku stacjonarne maszyny parowe za pomocą lin ciągnęły puste wagony. W czasie gdy skonstruowano pierwszą lokomotywę Wielka Brytania posiadała już kilkaset mil torów.
Lokomotywa parowa powstała w efekcie długotrwałego procesu i miała wiele poprzedniczek. Jedną z nich była oczywiście maszyna parowa Jamesa Watta. Niestety była zbyt ciężka i nie poręczna, a także niewytwarzała dostatecznej ilości energii na jednostkę masy, by służyć jako lokomotywa. Oprócz maszyny parowej produkowanie silników lokomotywowych wymagało produkcji precyzyjnych obrabiarek o dużej mocy. Richard Trevithick, inżynier górnik z Kornwalii, otrzymał w 1801roku kredyt na budowę pierwszego, użytkowego parowozu. Zastosował w nim silnik wysokoprężny i przeznaczył go do jazdy po zwyczajnych drogach. Niestety nie sprawdził się, gdyż był zbyt ciężki i drogi nie wytrzymywały takiego nacisku. W 1804 roku zbudował nowy parowóz szynowy, który obsługiwał krótką linię kolejową. Mimo, że parowóz był udany szyny, które były wykonane z lekkiego, lanego żelaza nie wytrzymywały tego ciężaru. Po kilku kolejnych próbach Trevithick poświecił się budowie agregatów pompowych i w tym odniósł znaczne sukcesy.
Wielu inżynierów (i nie tylko) próbowało skonstruować parowóz, ale dopiero George Stephenson, który był samoukiem, odniósł widoczny sukces. W 1813 roku skonstruował stacjonarną maszynę parową z linami do przewożenia pustych wagoników na węgiel z nadbrzeża załadunkowego do kopalni. Za jego namową w 1825 roku przy otwarciu linii kolejowej firmy Stockton-Darlington, wykorzystano maszynę parową zamiast koni do ciągnięcia wagoników. Linię Liverpool-Manchester, oddaną do użytku w 1830 roku, powszechnie uważa się za pierwszą publiczną kolejową linie towarową.
Społeczne aspekty wczesnej industrializacji
W okresie industrializacji zaczęła rosnąc liczba ludności nie tylko w Wielkiej Brytanii, Anglii i Walii, ale także w innych państwach świata. Oznacza to, że proces rozwoju przemysłu nie był główną przyczyną wzrostu zaludnienia. Jednakże, można stwierdzić że był on czynnikiem sprzyjającym wzrostowi liczby ludności.
Mechanizm wzrostu liczby ludności w XVIII wieku jest nie do końca zrozumiały z powodu braku szczegółowych informacji. Jest bardzo możliwe, że stopa urodzeń wzrosła nieco z powodu wczesnego zawierania małżeństw, gdyż rozwój chałupnictwa i fabryk pozwolił zakładać rodziny, nie czekając na otrzymanie zagrody bądź ukończenie nauki. Prawdopodobne jest także, że stopa zgonów spadła z powodu oddziaływania kilku istotnych czynników. Należą do nich: wprowadzenie szczepień przeciwko grypie, postęp w zakresie wiedzy medycznej, zakładania szpitali oraz podniesienia stopy życiowej. Postęp w rolnictwie przyniósł większą ilośc żywności oraz rozmaitość artykułów spożywczych, co spowodowało poprawę sposobu odżywiania się; wzrost produkcji węgla miał wpływ na ocieplenie mieszkań; produkcja mydła wpłynęła na większą świadomość potrzeby higieny osobistej, co wraz z produkcją tkanin bawełnianych wiązało się z większą czystością.
Duży wpływ na populację miały także ruchy migracyjne. W XVIII wieku z powodu lepszych warunków życia spowodowanych rozwojem gospodarczym w Anglii i Szkocji napływały do tych państw rzesze Irlandczyków, którzy przybywali tu na jakiś czas bądź na stałe. Przybywali także uchodźcy polityczni z całej Europy. Także dużo Anglików, Walijczyków i Szkotów opuściło swoje rodzinne strony. Niektórzy w poszukiwaniu lepszego życia, inni mający długi bądź krymininaliści próbowali szczęścia w koloniach brytyjskich. Z czasem byli deportowani do Ameryki lub Australii.
Biorąc pod uwagę wzrost gospodarczy większy wpływ miały migracje wewnętrzne, które spowodowały zmianę rozmieszczenia ludności pod względem geograficznym. Były to migracje na nieduże odległości z reguły ze wsi do rozwijających się przemysłowo regionów, lecz przyczyniły sie do zmian w przestrzennym rozmieszczeniu ludności. Ich skutkiem było przesunięcie się regionu największego zagęszczenia ludności z południowego wschodu na północy zachód oraz przyczyniły się do wzrostu urbanizacji.
W 1700 roku Londyn liczył ponad pół miliona mieszkańców - było to miasto najbardziej zaludnione w Anglii i prawdopodobnie w całej Europie. Według pierwszego spisu ludności z 1801 roku Londyn liczył ponad milion mieszkańców, natomiast Liverpool, Manchester, Birmingham, Glasgow i Edynburg po 70 000 każde, pomimo że rozwijały się gwałtownie. W 1851 roku w powszechnym spisie ludności ponad połowa ludności uznana była za ludność miejską, a 50 lat później liczba ta wzrosła do ponad trzech czwartych.
Niestety rozwój miast nie był tylko i wyłącznie błogosławieństwem. Miasta pełne były domów czynszowych, które w każdej chwili groziły zawaleniu oraz chat, w których mieszkały rodziny robotnicze mieszkające po cztery pięć osób w jednym pokoju. Urządzenia sanitarne można było spotkać w niewielu domach, a wszelkie odpadki wyrzucano na ulicę. Rynsztoki, o ile były, bardzo często miały postać odkrytego koryta pośrodku ulicy, ale najczęściej ścieki i odpadki pozostawiano w zbiornikach ze stojącą wodą, które gniły i powodowały nieprzyjemny odór i były wylęgarnią zarazków cholery i innych chorób zakaźnych. Ulice były wąskie, kręte, nie oświetlone i bez chodników.
Częściowo opłakany stan miast był spowodowany gwałtownym rozwojem miast, nieodpowiedniej machiny administracyjnej, niedoświadczenia władz lokalnych i braku zabudowy planowej. Gwałtowny rozwój miast budzi zdziwienie, zważywszy że był wywołany napływem ludności wiejskiej; z powodu strasznych warunków sanitarnych stopa zgonów przewyższyła stopę urodzeń (głównie wśród dzieci), a przyrost naturalny był ujemny. Fakt, że ludzie decydowali się na życie w takich warunkach, świadczy o wielkiej presji ekonomicznej, która zmuszała ich do migracji.
Na początku fabryki rozwijały się w produkcji tekstyliów i powoli objęły inne gałęzie przemysłu. Robotnicy, którzy byli tam zatrudnieni otrzymywali większe wypłaty spowodowane większą ich wydajnością, która była spowodowana postępem technicznym oraz wzrostem mechanicznego wyposażenia pracy. W ten sposób fabryki przyciągały do siebie dużą liczbę robotników, a trend płac realnych był zwyżkowy.
Nie można dokładnie określić, czy robotnicy w Wielkiej Brytanii w XVII i XVIII wieku mieli lepszą stopę życiową czy gorszą. Jest zbyt mało danych na ten temat. Jednak, niektóre grupy robotników, jak robotnicy fabryczni i wykwalifikowani rzemieślnicy, wyraźnie poprawiły swój los, inne, np. tkający ręcznie tkacze znikły w wyniku postępu technicznego.
Skutki rewolucji przemysłowej
Do najważniejszych skutków rewolucji przemysłowej na trwającej w XVIII i pierwszej połowie XIX wieku, możemy zaliczyć:
urbanizację związaną z migracją ludności ze wsi do miast;
postęp wiedzy medycznej i higieny;
zmniejszenie zatrudnienia w rolnictwie - zwiększenie w przemyśle (potem w usługach);
narodziny proletariatu;
narodziny ruchu robotniczego i ideologii socjalistycznej;
zwiększenie wydobycia węgla i żelaza;
powstanie i rozwój kolei;
zastosowanie maszyn parowych w fabrykach, na statkach i w kolei;
szybszy rozwój miast północnej i północno-wschodniej Anglii;
wzrost liczby ludności, przede wszystkim w miastach (migracja, zwiększony przyrost naturalny);
zmiana struktury społeczeństwa z agrarnego, o przewadze ludności wiejskiej, na społeczeństwo przemysłowe, w którym przeważa ludność mieszkająca w miastach.
Źródła:
R. Cameron, Historia gospodarcza świata - od paleolitu do czasów najnowszych, Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, Warszawa 1996,s. 178-203.
J. Szpak, Historia gospodarcza powszechna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1997, s. 100-106.
5