Psychologia: definicje, cele i zadania

Psychologia to naukowe badanie zachowania i procesów psychicznych jednostek. Naukowe cele psychologii to opisywanie, przewidywanie i wyjaśnianie zachowania oraz pomoc w kierowaniu zachowaniem. Celem praktycznym, stosowanym, jest pomoc w ulepszaniu funkcjonowania ludzi. Danymi obiektywnymi, którymi posługuje się psychologia, są obserwowalne bodźce i reakcje. Zachowanie jest funkcją cech jednostki i bodźca. Kontekst

bodźca także wpływa na wynik zachowania. Psychologowie pracują w różnych środowiskach i czerpią wiedzę z wielu specjalności.

Historyczne podstawy psychologii

Strukturalizm wziął początek z prac Wundta i Titchenera. Kładł nacisk na strukturę psychiki i zachowania, zbudowaną z elementarnych wrażeń. Funkcjonalizm, którego twórcami byli Dewey i James, podkreślał znaczenie celu zachowania. Ewolucjonizm, wywodzący się z prac Darwina, koncentruje się na wykrywaniu, jak organizmy przystosowują się do wyzwań stawianych im przez środowiska zmieniające się przez miliony lat i jak przekazują swoje geny następnym pokoleniom.

Współczesne kierunki w psychologii

Każdy z sześciu sposobów podejścia do uprawiania psychologii różni się od innych poglądami na naturę ludzką. Determinanty zachowania, główny przedmiot badań i podstawowy sposób ich prowadzenia. Podejście biologiczne skupia się na badaniu związków między zachowaniem a mechanizmami mózgowymi. W podejściu psychodynamicznym przyjmuje się, że zachowaniem kierują instynkty, konflikty wewnętrzne oraz świadome i nieświadome motywy. Podejście behawiorystyczne rozpatruje zachowanie jako zdeterminowane przez zewnętrzne warunki bodźcowe. Podejście poznawcze kładzie nacisk na procesy umysłowe, które pośredniczą między odbieranymi bodźcami a zapoczątkowaniem reakcji. Podejście humanistyczne podkreśla wrodzoną zdolność jednostki do dokonywania racjonalnych wyborów. Na koniec, w podejściu ewolucjonistycznym funkcjonowanie organizmu uważa się za ukształtowane w drodze ewolucji przystosowanie do przetrwania w środowisku.

Metody badań psychologicznych

Do opisowych technik badawczych należą: samoopisy, analiza zachowania, miary fizjologiczne, kwestionariusze, badania ankietowe, wywiady i testy psychologiczne.

Korelacyjne metody badań określają, czy i jak związane są ze sobą dwie zmienne. Eksperymentalne metody badań pozwalają ustalić, czy istnieje związek przyczynowy między zmiennymi wyszczególnionymi w sprawdzanej hipotezie. Korelacje nie oznaczają związku przyczynowego. Statystyki opisowe służą do przedstawiania zbiorów danych oraz związków między dwiema zmiennymi lub większą ich liczbą. Wnioskowanie statystyczne pozwala

określić, jakie wnioski o pewnej populacji można poprawnie wyciągnąć na podstawie danych dotyczących próbki z tej populacji.

Problemy etyczne w badaniach na ludziach i zwierzętach

Poszanowanie podstawowych praw ludzi i zwierząt biorących udział w eksperymentach psychologicznych jest obowiązkiem wszystkich badaczy. Wprowadza się różne środki i procedury, które mają zagwarantować etyczne i humanitarne traktowanie badanych ludzi i zwierząt.

Ewolucja, dziedziczność i zachowanie

Gatunki pojawiają się i zmieniają z upływem czasu dzięki doborowi naturalnemu. W ewolucji gatunku ludzkiego za dalsze postępy, w tym jeżyk i kulturę, odpowiedzialne są: dwunożność i encefalizacja. Podstawową jednostką ewolucji jest gen. Geny determinują zakres wpływu, jaki mogą mieć czynniki środowiskowe na przejawy cech fenotypowych.

Mózg i zachowanie

Naukowcy używają czterech metod do badania związków pomiędzy mózgiem i zachowaniem: badania nad pacjentami z uszkodzeniami mózgu, wywoływanie lezji w specyficznych obszarach mózgowych, elektryczne stymulowanie i rejestrowanie aktywności mózgu oraz skanowanie mózgu za pomocą skomputeryzowanych urządzeń. Mózg składa się z trzech zintegrowanych warstw: pnia mózgu, układu limbicznego i kory mózgowej. Pień mózgu jest odpowiedzialny za oddychanie, trawienie i akcję serca. Układ limbiczny jest zaangażowany w procesy pamięci długotrwałej, agresję, jedzenie, picie i zachowanie seksualne. Kora mózgowa składa się z dwóch półkul - różne obszary kory przetwarzają

odmienne rodzaje stymulacji, tworzą skojarzenia lub inicjują ruchy.

Mózg, psychika i dusza

W psychologii i filozofii toczy się nieustanna dyskusja nad relacją między ciałem i psychiką, czyli między fizycznym mózgiem i efemerycznym umysłem. Dualizm uważa je za odrębne; monizm postuluje, że są one jednym i tym samym. Pogodzenie tych dwóch stanowisk proponuje teoria wyłaniania się i interakcji (emergenl-inleraction łheory), która głosi, że czynności mózgu wywołują stany psychiczne, które są wyłaniającymi się (emergent) właściwościami hierarchicznej organizacji mózgu, że mózg i psychika oddziałują wzajemnie na siebie, i że psychika może wywierać wpływ przyczynowy na mózg w kierowaniu zachowaniem. W różnych kulturach istnieją odmienne poglądy na temat tego, czym jest psychika.

Natura świadomości

Świadomość jest to /.dawanie sobie sprawy z funkcjonowania psychiki i z jej treści. Pomaga ona nam przetrwać i umożliwia tworzenie zarówno osobistych, jak i wspólnych dla danej kultury konstrukcji rzeczywistości. Rozróżnia się trzy poziomy świadomości: (1) podstawowe zdawanie sobie sprawy ze świata, (2) refleksja nad tym, z czego zdajemy sobie sprawę oraz (3) samoświadomość. Struktura świadomości obejmuje procesy nieświadome, wspomnienia przedświadome, podświadome zdawanie sobie sprawy, nieświadomość i świadome zdawanie sobie sprawy. Do badania rozmaitych aspektów świadomości stosuje się wiele różnych technik badawczych. Należą do nich: protokoły głośnego myślenia, pobieranie próbek doświadczenia oraz zadania polegające na słuchaniu dychotycznym.

Początek cyklu życiowego

Psychologowie rozwojowi badają ludzki rozwój w ciągu całego cyklu życiowego. Rozwój fizyczny i umysłowy zależy zarówno od czynników genetycznych, jak i środowiskowych.

Kontrowersja dziedziczenie-środowisko jest trwającą od dawna debatą nad tym, czy dziedziczność, czy też środowisko odgrywa ważniejszą rolę w ludzkim rozwoju. Istnieją dwa podstawowe podejścia w teorii rozwoju: pierwsze akcentuje ciągłość, drugie nieciągłość

rozwoju. Wiele aspektów rozwoju zależy od pojawienia się odpowiedniej stymulacji w optymalnym czasie.

Przyswajanie języka

Dzieci są bardzo sprawne w uczeniu się języka. Niektórzy badacze uważają, że posiadamy wrodzony mechanizm przyswajania języka. Kultura i interakcje z rodzicami stanowią istotną część procesu przyswajania języka. Uczenie się słów przebiega od przedsłownego gaworzenia, poprzez stadium jednowyrazowe, stadium dwuwyrazowe do formułowania krótkich zdań. Rozwój mowy jest ściśle związany z rozwojem poznawczym.

Okres dorastania

Okres dorastania to stadium między dzieciństwem a wiekiem dojrzałym, o niezbyt dokładnie oznaczonych granicach, często zaczynające się wraz z początkiem pokwitania. Badania wykazują, że większość dorastających młodych ludzi jest zadowolona ze swego życia, choć nadmiernie troszczy się o wygląd zewnętrzny i akceptację społeczną. Do istotnych problemów młodzieży należy często nieśmiałość, samotność i zaburzenia odżywiania.

Dorastający młodzi ludzie muszą rozwijać osobistą tożsamość przez zaakceptowanie swej seksualności, kształtowanie właściwych relacji społecznych z rodzicami i rówieśnikami oraz przez wybór zawodu. Nadużywanie alkoholu stało się częstym problemem wśród uczniów szkół średnich i studentów.

Dorosłość

Najważniejsze problemy wieku dojrzałego dotyczą dwóch grup potrzeb. Pierwsza to: miłość, afiliacja, akceptacja społeczna i intymność. Do drugiej grupy należą: praca, sukces, szacunek i produktywność. Myślenie osób dorosłych charakteryzuje się pojawieniem myślenia postformalnego. Rozwój rozumowania moralnego u osób dorosłych przebiega na niższych poziomach zgodnie z jasno sformułowanym modelem stadialnym, choć nie stosuje się do niego na postulowanych wyższych poziomach. Przedmiotem ożywionego sporu są prawdopodobnie istniejące, związane z płcią różnice pod względem rozumowania moralnego.

Starość

Przykładem dobrego starzenia się są ludzie optymalizujący swoje funkcjonowanie w wybranych, najważniejszych dla nich dziedzinach i kompensujący straty za pomocą zachowań zastępczych. Związane z wiekiem ubytki w funkcjonowaniu poznawczym na ogół występują wyraźnie tylko w przypadku niektórych zdolności; poszczególne jednostki bardzo się różnią pod względem poziomu funkcjonowania intelektualnego w miarę poste powania starości. Spadek poziomu wykonania można często wyrównać za pomocą ćwiczeń edukacyjnych, co sugeruje, że izolowane ubytki poznawcze są wynikiem nieużywania posiadanych zdolności, nie zaś degeneracji ośrodkowego układu nerwowego. W miarę starzenia się ludzie stają się coraz mniej aktywni społecznie; wydaje się, że utrzymują tylko te relacje, które mają dla nich największe znaczenie. Bliskość emocjonalna w tych wybranych związkach może nawet wzrastać z wiekiem. Większość ludzi umrze w starości na chroniczne choroby 0 długim czasie trwania. Kiibler-Koss sugeruje, że proces umierania dzieli się na pięć stadiów emocjonalnych: zaprzeczanie, gniew, pertraktowanie, depresję i akceptację. Chociaż stadiów tych nie należy uważać za stałe czy uniwersalne, to jednak dostarczają one wglądu

w psychiczne reakcje ludzi na własną śmiertelność 1 zbliżającą się śmierć.

Badania nad uczeniem się

Zdolność uczenia się zależy od wyposażenia genetycznego i wpływów środowiskowych. Badania nad uczeniem się zostały zdominowane przez behawioryzm. Behawioryści

są przekonani, że uczenie się można wyjaśnić w kategoriach procesów, jakie zachodzą w warunkowaniu klasycznym i warunkowaniu sprawczym. Sądzą oni także, iż te same zasady uczenia się mają zastosowanie do wszystkich organizmów. Ostatnio przeciwnicy stanowiska

behawiorystycznego wykazali, że uczenie się jest zdeterminowane przez kombinację czynników biologicznych, poznawczych i środowiskowych.

Uczenie się, biologia i procesy poznawcze

Różne rodzaje badań dostarczają dowodów na to, że uczenie się jest zależne od dziedzicznego wyposażenia genetycznego i od zdolności poznawczych. Specyficzne dla poszczególnych gatunków repertuary zachowań przystosowawczych w ich naturalnych środowiskach sprawiają, że niektóre związki Sw - Sb oraz reakcji wzmocnienia są łatwiejsze do wyuczenia się niż inne. Predyspozycje genetyczne mogą nawet uniemożliwić warunkowanie w sytuacjach laboratoryjnych. Wpływ czynników poznawczych na uczenie się wykazano w uczeniu się przez obserwację, w uczeniu się reguł i w uczeniu się przez wgląd. Ludzie (i niektóre zwierzęta) potrafią uczyć się przez obserwację. Liczenie się reguł to inny rodzaj uczenia się poznawczego. Najskuteczniejsze są reguły zinternalizowane, przyjęte jako

własne. Współczesne badania nad warunkowaniem i uczeniem się wykazują, że organizmy potrafią dużo więcej, niż tylko nauczyć się określonych reakcji i skojarzeń między konkretnymi zdarzeniami. Potrafią one również nauczyć się abstrakcyjnych, symbolicznych skojarzeń, ogólnych wzorców reakcji, reguł, a także nauczyć się rozumieć znaczenie związków łączących bodźce z reakcjami. Procedury analizy zachowania mają wiele zastosowań poza laboratorium, w życiu codziennym. Naukowcy obecnie posługują się tymi procedurami i paradygmatami w badaniach nad pamięcią, wrażeniami, percepcją, językiem oraz budową i funkcjonowaniem mózgu.

Czym jest pamięć

Psychologowie poznawczy badają pamiętanie jako sposób przetwarzania informacji. Rozpatrują je jako proces trójetapowy, w którym informacja napływająca przez nasze zmysły jest kodowana, przechowywana, a następnie wydobywana. Przyjmuje się, że istnieją trzy odrębne systemy pamięciowe: pamięć sensoryczna, krótkotrwała i długotrwała

Dlaczego zapominamy

Zapominanie wyjaśnia się m.in. zanikaniem śladów pamięciowych, interferencją, nieskutecznym wydobywaniem oraz motywowanym zapominaniem. Wykazano, że

każde z tych zjawisk odgrywa rolę w pewnych specyficznych przypadkach zapominania.

Głód i jedzenie

Najczęściej badanym z ludzkich popędów jest głód. Dawniej badacze błędnie starali się wyjaśnić go jako rezultat obwodowego pobudzenia przez skurcze żołądka. Z drugiej strony nie da się całkowicie wyjaśnić głodu centralnymi procesami mózgowymi. Głód motywuje

złożona interakcja procesów mózgowych, hormonalnych, działania bodźców obwodowych i czynników motywacyjnych. Pobieranie pokarmu i waga ciała są regulowane według „krytycznego punktu zapasów", który determinuje poziom tłuszczu w wyspecjalizowanych

komórkach tłuszczowych.

Motywacja seksualna

Z perspektywy ewolucyjnej seks jest mechanizmem tworzenia potomstwa zmiennego genetycznie. U zwierząt seks podlega w znacznym stopniu kontroli hormonalnej.

U ludzi aktywność seksualna jest przedmiotem uczenia się i polem oddziaływania wartości kulturowych. Studia nad seksem otworzył sondaż Kinseya nad zachowaniami seksualnymi Amerykanów. Prace Mastersa i Johnson dostarczyły pierwszych poważnych danych na temat

cyklu reakcji seksualnej mężczyzn i kobiet. Rozbieżności skryptów seksualnych mogą prowadzić do nieporozumień, a nawet do gwałtów. Wiele teorii stara się wytłumaczyć homoseksualizm, ale ani wyjaśnienia genetyczne, ani psychoanalityczne nie są w pełni zadowalające.

Emocje

Emocje są to złożone zespoły zmian, obejmujące wzbudzenie fizjologiczne, mechanizmy mózgowe, doznawane uczucia, ocenę poznawczą, a także reakcje behawioralne i ekspresyjne. Zwykle określamy emocje na podstawie charakteru bodźca zewnętrznego, można jednak błędnie przypisać wzbudzenie emocjonalne takim czynnikom sytuacyjnym, które łatwiej zauważyć, niż element przyczynowy. Emocje spełniają wiele ważnych funkcji. Teorie kładą nacisk na różne komponenty reakcji emocjonalnej, takie jak obwodowe reakcje organizmu

lub ośrodkowe procesy nerwowe. Chociaż wyrazy twarzy ujawniające różne emocje wydają się uniwersalne, to jednak kultury różnią się pod względem reguł określających stosowność okazywania pewnych emocji.

„Stres życia "'

Stres może być negatywny lub pozytywny. Przy badaniu go stosuje się różne modele. W większości wypadków źródłem stresu je jest zmiana i konieczność przystosowania się

do wymagań środowiskowych, biologicznych, fizycznych i społecznych. Główną zmienną modyfikującą stres jest ocena poznawcza. Fizjologiczne reakcje stresowe są regulowane

przez podwzgórze oraz złożoną interakcję układu hormonalnego i układu nerwowego. Psychoneuroimmunologia to nauka badająca wpływ zmiennych psychospołecznych

na układ odpornościowy. Zależnie od siły stresu, może on być lekkim zakłóceniem lub prowadzić do nieprzystosowawczych, dysfunkcjonalnych reakcji.

Jak radzić sobie ze stresem

Strategie radzenia sobie albo koncentrują się na problemach (podejmowanie bezpośrednich działań), albo dążą do regulowania emocji (strategie pośrednie czyli oparte na unikaniu). Ważnym czynnikiem łagodzącym stres jest wsparcie społeczne. Niekiedy najlepszą strategią

radzenia sobie jest restrukturyzacja swojego środowiska pracy lub środowiska domowego.

Natura zaburzeń psychicznych

Nienormalność jest orzekana na podstawie stopnia zgodności działań jednostki ze zbiorem wskaźników obejmujących cierpienie, nieprzystosowanie, irracjonalność, nieprzewidywalność, niekonwencjonalność oraz skrępowanie obserwatora. W przeszłości uważano zjawiska psychopatologiczne za skutek działania złych duchów lub słabego charakteru. Obecnie istnieją różne podejścia do badania etiologii. Podejście biologiczne koncentruje się na anomaliach mózgu, procesach biochemicznych i wpływach genetycznych. Podejście psychologiczne obejmuje modele: psychodynamiczny, behawioralny i poznawczy.

Podejście interakcjonistyczne łączy te punkty widzenia.

Zaburzenie schizofreniczne

Schizofrenia jest ciężką formą psychopatologii. Charakteryzuje się ona skrajnymi zaburzeniami spostrzegania, myślenia, emocji, zachowania i języka. Cztery podtypy

schizofrenii to schizofrenia zdezorganizowana, katatoniczna, paranoidalna i niezróżnicowana, Przyczyn schizofrenii upatrywano w wielu czynnikach natury genetycznej,

biochemicznej, w anomaliach mózgu, w środowisku rodzinnym i zaburzeniach komunikacji oraz w zniekształceniu procesów poznawczych. Schizofrenia wydaje się zjawiskiem uniwersalnym dla gatunku ludzkiego.

---