Arkadiusz Sołtysiak

Sumeryjska ordynacja podatkowa Sumerowie znani są jako twórcy pierwszej cywilizacji na tere- nach Mezopotamii. Już pięć tysięcy lat temu zamieszkiwali oni wiel- kie miasta i uprawiali ziemię na polach sztucznie nawadnianych przez skomplikowane systemy kanałów. Znali również pismo - z początku piktograficzne, później ideograficzne - które już od samego począt- ku było przeznaczone przede wszystkim do zaspokajania potrzeb ad- ministracyjnych: prowadzenia księgowości, obliczania dniówek, spo- rządzania list płac i wystawiania faktur. Sumerowie byli bowiem również twórcami biurokracji i rozbudowanej administracji zarzą- dzającej scentralizowanym teokratycznym państwem, które powsta- ło na skutek adaptacji do określonych warunków środowiskowych. Południowa Mezopotamia, obszar zamieszkiwany przez Sume- rów przynajmniej od drugiej połowy IV tysiąclecia p.n.e., leży w strefie podzwrotnikowej i gdyby nie obecność dwóch wielkich rzek, byłby zupełną pustynią. Rolnictwo deszczowe jest tam zupełnie niemożli- we i jedynie odpowiednio rozległa sieć kanałów pozwala na osiedlenie się większych grup rolników. Przeznaczenie kanałów jest dwojakie: po pierwsze muszą one doprowadzać wodę do pól, po drugie zaś odprowadzać jej nadmiar i zapobiegać w ten sposób tworzeniu się mokradeł i zbyt szybkiemu zasoleniu gleby w obszarach bezodpły- wowych. Utrzymanie sieci kanałów w należytym stanie wymaga jed- nak ciągłego ich oczyszczania i pogłębiania, gdyż wody Eufratu i Tygrysu niosą ze sobą wielkie ilości mułu. Oznacza to, że na tere- nach południowej Mezopotamii mogły osiedlać się tylko te grupy rolników, które dysponowały ideologią zapewniającą odpowiednią wewnętrzną spójność i sankcjonującą podział zadań oraz wydzie- lenie jednostki lub wąskiej elity koordynującej prace. Trzeba tu jed- nak podkreślić, że w przeciwieństwie do Egiptu, poszczególne spo- łeczności mogły funkcjonować niezależnie od siebie, gdyż kanało- wy system nawadniania nie wymaga współpracy międzygrupowej, a wręcz przeciwnie: może on być przyczyną konfliktów, kiedy dwie niezależne sieci kanałów w wyniku rozbudowy zaczynają na siebie

nachodzić.

21

Tak więc Sumerowie mogli się osiedlić w dolnej części doliny Eufratu i Tygrysu wyłącznie dzięki ideologii umożliwiającej powstanie scentralizowanych i autonomicznych państw o terytoriach ograni- czonych do lokalnych sieci kanałów. Państwa takie znane są już od początków III tysiąclecia p.n.e., a wiele wskazuje na to, że przynaj- mniej niektóre z nich mogły istnieć już w IV tysiącleciu, w czasach

„przedpotopowych”. Znajdował się w nich zawsze jeden wielki ośro- dek miejski ze świątynią boga-władcy i związanym z nim central- nym ośrodkiem administracyjnym, kilka pomniejszych miast, naj- częściej ze świątyniami lub kaplicami członków rodziny lub świty boga-władcy i lokalnymi ośrodkami administracyjnymi, a także liczne wsie i folwarki. Struktura taka posiadała sankcję religijną i była przejmowana właściwie przez wszystkie nowe plemiona osiedlające się w południowej Mezopotamii w czasach, kiedy Sumerowie jako grupa ludnościowa już nie istnieli.

Na podstawie zachowanych źródeł epigraficznych i ikonograficz- nych można pokusić się o zrekonstruowanie ideologii sumeryjskiego państwa teokratycznego, ze szczególnym uwzględnieniem wzajem- nych relacji bogów i ludzi, które mają przecież bezpośredni wpływ na strukturę społeczną. Relacje te można zawrzeć w dwóch pyta- niach: do czego ludzie są potrzebni bogom i czego w związku z tym bogowie od nich oczekują oraz czego ludzie mogą oczekiwać w za- mian od bogów. Ogólnie można stwierdzić, że w pierwszym wypad- ku chodzi o kwestię ofiary, w drugim zaś o rozmaite formy protekcji. Warto zwrócić uwagę na fakt, że we współczesnej cywilizacji tech- nicznej można zadać te same pytania, zastępując jedynie bogów in- stytucją państwa. Wydaje się nawet, że Sumerowie byli nam pod tym względem bliżsi, niż jakikolwiek inny starożytny lud: w ich kon- cepcji bogowie tworzyli państwo, którego obywatele byli zobowią- zani do płacenia podatków i wypełniania innych obowiązków w za- mian otrzymując zabezpieczenia socjalne. System taki wymaga utrzy- mywania rozbudowanej wielopoziomowej administracji opartej na wyspecjalizowanej grupie urzędników. Jednak w przeciwieństwie do państw współczesnych, biurokracja sumeryjska posiadała silne opar- cie w religii.

Przedstawiona poniżej rekonstrukacja ideologii sumeryjskiego państwa teokratycznego będzie składała się z dwóch części. W pierw- szej z nich zostanie przedstawiony stosunek bogów do ludzi i kon- sekwencje określonej struktury panteonu dla struktury społeczeństwa ludzi. Druga będzie poświęcona stosunkowi ludzi do bogów, zos-

22

tanie w niej zawarta głównie klasyfikacja ofiar oraz omówienie za- sad ich składania, a także krótka charakterystyka systemu redystry- bucji dóbr. Przede wszystkim zostaną wykorzystane nieliczne źródła z okresu wczesnodynastycznego, w którym asymilacja Sumerów i plemion semickich dopiero zaczynała zachodzić. Ponieważ jednak jest ich niewiele, często niezbędne będzie również sięgnięcie do bo- gatych zasobów archiwów z czasów panowania III dynastii z Ur, ostatniej dynastii sumeryjskiej. Choć w tym okresie w południowej Mezopotamii na pewno dominowali już Semici, to jednak sumeryj- ska ideologia państwa teokratycznego, z uwagi na znaczenie adapta- cyjne do określonych warunków środowiska, została przez nich prze- jęta i tylko nieznacznie zmodyfikowana.

Głowną kategorie źródeł stanowią archiwa świątynne, w których można wydzielić trzy zespoły tekstów. Pierwszy z nich tworzą bardzo nieliczne teksty mitologiczne, najprawdopodobniej wykorzystywane wyłącznie przez kapłanów, drugi wprawki uczniów szkoły pisarskiej, trzeci - najbardziej liczny - dokumenty administracyjne, wśród nich spisy pracowników, zestawienia dniówek, rachunki, bilanse, raporty, wykazy osób uprawnionych do pobierania określonych dóbr, spisy magazynowe. Dokumenty te były starannie przechowywane i segre- gowane; zachowały się również wyciągi umożliwiające lokalizację konkretnego zapisu w zbiorze. W ogóle Sumerowie wykazywali szczególne zamiłowanie do katalogowania; wśród tekstów mitolo- gicznych duża część to wykazy bogów lub świątyń, w ten sposób ujęte również zostały me, o których będzie później mowa.

Wielkie archiwa świątynne z okresu wczesnodynastycznego od- kryto w Nippur przy świątyni Ekur, najważniejszym sanktuarium Sumerów, a także w Šuruppak; większe zespoły tekstów również w Uruk i Ur. Teksty z Nippur były publikowane przez wielu autorów, spośród których trzeba wymienić E. Chierę, A. Westenholza, C. Wilcke, Ch.F. Jeana oraz I. Bernhardt. Dokumenty z Šuruppak opra- cowali A. Deimel oraz R.R. Jestin, zaś z Uruk A. Falkenstein, M.W. Green i H.J. Nissen. J.S. Cooper zebrał wszystkie znane wczesnody- nastyczne inskrypcje królewskie, w tym wiele z Girsu. Teksty z Gir- su z czasów Gudei i późniejszych zostały opublikowane przez A. Falkensteina, H. de Genouillaca i B. Lafonta. Archiwa z czasów III dynastii z Ur z różnych miast opracowali między innymi A. Alberti, D.O. Edzard, G. Farber, T. Fish, N.W. Forde, T. Gomi, G.G. Hack- man, M.I. Hussey, T.B. Jones, M. Lambert, H. Limet, C.E. Keiser, G. Pettinato, F. Pomponio, J.W. Snyder i P. Steinkeller.

23

Spośród innych kategorii źródeł warto wymienić zbiór hymnów Enheduanny opiewających najważniejsze świątynie Sumeru. Został on opublikowany przez A. Sjöberga i E. Bergmanna. Istnieje rów- nież sporo opracowań religii i mitologii Sumerów, najczęściej trak- towanych łącznie z późniejszymi ludami semickimi. Większość z nich powstała wiele lat temu i obecnie mają raczej niewielką wartość; spośród nowszych można wymienić syntezę Th. Jacobsena. W języ- ku polskim ukazała się książeczka K. Łyczkowskiej i K. Szarzyń- skiej.

Administracja centralna i terenowa

Bogowie według koncepcji Sumerów nie byli absolutnymi wład- cami świata. Musieli oni przestrzegać, jak zauważyła K. Szarzyń- ska, praw nadrzędnych - swoistej konstytucji wszechświata - któ- rych pochodzenie nie było przedmiotem rozważań. Konkretyzacją tych praw były me, w religii semickiej zastąpione tabliczkami prze- znaczenia. Lista me to po prostu katalog różnych abstrakcji, cech, umiejętności i przedmiotów, które Sumerowie uznawali za najważ- niejsze cechy cywilizacji, dzięki którym różnili się od zwierząt. Wśród nich wymieniano między innymi władzę królewską, rzemiosła, sztu- kę pisania i urzędy. Cały świat został zorganizowany według me, które są więc uniwersalnym gwarantem porządku.

Organizatorem świata był bóg Enki, jeden z trzech bogów kos- mologicznych. Nie jest wyjaśnione, skąd wzięli się owi bogowie; po prostu pojawili się oni i zrodzili lub stworzyli następne pokolenia bóstw. Pierwszym i najwyższym spośród nich był niebiański An, który jednak nie pełnił zbyt aktywnej roli w mitach sumeryjskich. W przeciwieństwie do niego Enki, władca głębin słodkowodnych, poja- wiał się w wielu opowieściach i rytuałach jako znawca magii, mę- drzec i ceniony doradca zarówno bogów, jak i ludzi. Trzecim bogiem pierwotnej triady był atmosferyczny Enlil, porywczy i surowy, lecz sprawiedliwy władca świata. Strzegł on me, a w tradycji semickiej tabliczek przeznaczenia. Jedynie według tradycji z Uruk lub Eridu me pozostawały pod opieką Enkiego, od którego podstępem wyłu- dziła je Inanna.

Najważniejszą świątynią Enlila była Ekur (Sumer. „świątynia kra- ju”) w Nippur stanowiąca ziemskie odzwierciedlenie niebiańskiego pałacu boga. Bogowie i ziemscy władcy udawali się do niej, by u- zyskać od Enlila potwierdzenie władzy i rozliczyć się z dotychczaso- wych działań. Nawet Enki po wybudowaniu świątyni Eengura w

24

Eridu, swego ziemskiego domu z dachem w kształcie błyszczącego niebiańskiego byka i z zasuwami w kształcie lwa wzbudzającego grozę, udał się do Enlila, by uzyskać od niego błogosławieństwo. W świątyni Enlila w Nippur zbierała się najwyższa rada bogów; jej przewodniczącym był An. Bogowie jedli, pili i radzili, decyzje były podejmowane przez aklamację. Siedmiu bogów-sekretarzy spisywa- ło protokół, który następnie przekazywano Enlilowi lub innemu uprawnionemu bogu do wykonania. Sprawy najczęściej rozpatrywane to wybór, ocena działalności i sądzenie winnych bogów oraz ziem- skich władców, a także spory graniczne. Nikt nie był wyłączony spod jurysdykcji rady bogów - nawet sam Enlil został raz skazany na uwięzienie w podziemiach.

Ludzie zostali stworzeni przez bogów po to, by dostarczać im żywność. Z początku sami bogowie zajmowali się rolnictwem, upra- wiali ziemię i kopali kanały pod nadzorem bóstw kosmologicznych. Jednak nie bardzo im to szło i nie tylko wciąż byli zmęczeni, ale dodatkowo zaczynali głodować. Enki w tym czasie spał w oceanie Abzu, a żaden spośród pozostałych bogów nie wiedział, co robić. Wreszcie bogini-matka Nammu zbudziła Enkiego, który ulepił z gli- ny ludzi i obdarzył ich „tchnieniem życia” oraz cząstką swojej mą- drości. Jednocześnie zostały określone zadania dla ludzi: uprawianie ziemi należącej do bogów, dostarczanie im żywności i budowanie ziemskich domów. Według innej wersji, przekazanej w hymnie na cześć świątyni Enkiego w Eridu, ludzie wyrośli z ziemi jak rośliny podczas szczególnie urodzajnego roku. Z kolei mit o stworzeniu motyki podaje, że wysiał ich Enlil lub Aruru. We wszystkich trzech wersjach cel stworzenia ludzi pozostaje ten sam: utrzymywanie bo- gów.

Całe terytorium Sumeru zostało podzielone między najważniej- szych bogów, którzy założyli miasta jako swoje ziemskie siedziby i stworzyli szereg pomniejszych bóstw stanowiących reprezentacje poszczególnych me. Pierwsze ośrodki miejskie otrzymały lokaliza- cję od Enlila, który przekazał je ważniejszym bogom: Enki otrzymał Eridu, Inanna Badtibirę, Pabilsag Larak, Utu Zimbir, zaś Sud Šurup- pak. Również Enlil wyznaczył bieg głównych kanałów. Następnie Enki przejął me i przekazał ludziom wiedzę dotyczącą rolnictwa, rzemiosł oraz magii. Enki założył kolejne miasta i wyznaczył grani- ce pól należących do poszczególnych ośrodków. „Królestwo zstąpiło z nieba” i rozpoczęły się czasy historyczne. Ludzie wspólnym wysił- kiem uprawiali ziemię, budowali bogom świątynie i przekazywali

25

im należne ofiary. Wkrótce jednak nastąpił kryzys: prawa przestały być przestrzegane, a ludzie rozmnożyli się i hałasowali tak bardzo, że bogowie z trudem to wytrzymywali. Wówczas wielka rada bo- gów postanowiła zesłać na ziemię potop; wszystko zostało zniszczo- ne i ocalał tylko mędrzec Ziusudra ostrzeżony przez Enkiego. Po opadnięciu wody Ziusudra złożył bogom ofiarę przebłagalną z wo- łów i owiec, po czym cywilizacja została odbudowana i „królestwo powtórnie zstąpiło z nieba”.

Można tutaj zauważyć, że „królestwo” było podstawowym wy- znacznikiem cywilizacji, jego brak był jednoznaczny z powrotem do stanu sprzed stworzenia ludzi. Historia według Sumerów polegała na zmianie miejscowości, w których królestwo się znajdowało: po potopie najpierw było to Kiš, później Uruk, później inne miasta Su- meru, a nawet położone w środkowym biegu Eufratu Mari. Ponie- waż miasto-państwo należało do określonego członka panteonu, wzrost znaczenia miasta był interpretowany jako wzrost znaczenia konkretnego bóstwa.

Schemat przedstawiający hierarchię władzy w koncepcji Sumerów. Górna połowa przedstawia niebo, dolna ziemię. Pionowa linia oznacza granicę miasta- państwa.

26

Bóg osobiście wybierał ziemskiego władcę administrującego jego ziemią i osobiście mógł go zdymisjonować. Po zdobyciu Nippur Lugalzaggesi ogłosił, że otrzymał władzę nad całym Sumerem wprost od Enlila. Z kolei Eannatum z Lagaš po opanowaniu wielu miast południowego Sumeru stwierdził w jednej ze swoich inskrypcji, że otrzymał moc od Enlila, zo- stał wykarmiony specjalnym mlekiem Ninhursang, otrzymał wspaniałe imię od Inanny i mądrość od Enkiego, został wybrany przez Nanše, uko- chany przez Dumuziego, mianowany przez Hendursaggę oraz nazwał sie- bie ukochanym przyjacielem Lugaluruba i ukochanym małżonkiem Inan- ny [za J.S. Cooperem].

Król w koncepcji sumeryjskiej był ziemskim przedstawicielem boga-władcy. Trzeba jednak wyraźnie oddzielić zakres obowiązków władcy en i najwyższego kapłana sanga. Pierwszy z nich pełnił rolę administratora i dowódcy wojsk boga, podczas gdy drugi był przeło- żonym ziemskiej służby dbającej w świątyni o zaspokajanie potrzeb bóstwa. Być może pierwotnie władca był jednocześnie arcykapła- nem, jednak w czasach historycznych oddzielenie tych dwóch funk- cji jest wyraźne. Niemniej świątynia pozostaje głównym ośrodkiem administracji, władca przekazuje do niej ściągnięte podatki i z jej magazynów otrzymuje w razie potrzeby żywność.

T. Jacobsen uważał, że pierwotnie król wybierany był na pewien czas w razie niebezpieczeństwa, podobnie, jak dyktatorzy w Rzymie

- później zaś stał się stałym namiestnikiem boga na ziemi. W okresie wczesnodynastycznym władcom doradzała rada starszych, praw- dopodobnie złożona z wyższych kapłanów - władca więc pełnił rolę wykonawczą tak, jak Enlil wśród bogów. W tekstach wczesnody- nastycznych królowie nosili tytuły en „pan”, ensi „namiestnik” lub lugal „król, posiadacz” - zarówno tytuły, jak i przydomki (n.p. „wier- ny pasterz”, „stały gospodarz”) odnosiły się do administracyjno-go- spodarczej funkcji władców jako reprezentatów boga.

Królowie kontaktowali się z bogami, do których należały zarządzane przez tych pierwszych ziemie, aby złożyć raport ze swojej działalności: wyliczyć zbudowane lub odrestaurowane świątynie, pochwalić się zwy- cięstwami, przedstawić wyniki żniw, a także poprosić o wskazówki i udzie- lenie absolutorium. Teksty z II i I tysiąclecia p.n.e. zdają się sugerować, że również w III tysiącleciu kontakt władcy z bogiem mógł odbywać się podczas ceremonii Nowego Roku. Bogowie ukazywali się władcom we śnie: Gudea z Girsu opisał sen, w którym Ningirsu, bóg państwa Lagaš, polecił mu zbudować według przedstawionego planu nową świątynię Enin-

27

nu i powiększyć sieć kanałów. Zwykle jednak król, kiedy chciał porozu- mieć się z bogiem-władcą, korzystał z pośrednictwa swego boga opiekuń- czego, a nawet kilku bóstw. Stela berlińska Gudei przedstawia władcę prowadzonego przez boga Ningišzidę przed oblicze Ningirsu. Tutaj jed- nak pomiędzy bóstwem opiekuńczym i bogiem-władcą występuje jeszcze jeden pośrednik - Lugalkurdub, szambelan Ningirsu. Poniżej sceny bie- gnie inskrypcja Bóg Lugalkurdub szedł przed nim (...) Ningišzida, jego bóg, trzymał go za rękę.

W Girsu wszelkie prace w świątyni boskiego opiekuna miasta i na jej ziemiach były przeprowadzane pod osobistym kierownictwem władcy, który zapewne, podobnie jak w czasach III dynastii z Ur, ścinał pierwsze naręcze trzciny, wyrabiał pierwszą cegłę i rozpoczy- nał zasiewy. Z kolei świątynia małżonki głównego boga panteonu była zarządzana przez żonę władcy, zaś nad świątyniami dzieci boga opiekę sprawowały, przynajmniej nominalnie, dzieci władcy. Jedyny wyjątek dotyczył następcy tronu Girsu, który był administratorem świątyni Ningirsu w mieście Lagaš, a więc w drugim co do wielkości ośrodku administracyjnym w państwie. W ten sposób przyszły władca przygotowywał się do roli ziemskiego namiestnika boga.

Jak można się domyślać, świątynia była uważana za odwzorowa- nie niebiańskiego pałacu boga. Z tego powodu wielką wagę przy- wiązywano do utrzymywania jej w należytym stanie, zaś podczas odbudowy nie wolno było wprowadzać żadnych zmian, chyba, że zostały one objawione w jakiś sposób przez samego boga. Dzięki temu wiele sanktuariów w Mezopotamii przetrwało w niemal nie- zmienionej postaci nawet kilkaset lat - pomimo tego, że najczęściej były one wznoszone z nietrwałej suszonej cegły. Świątynia składała się z wielu pomieszczeń pomocniczych oraz celli zwanej „ciemnym pokojem” lub „grozę budzącym miejscem”. Był to prywatny pokój boga, do którego mogli wstępować tylko najwyżsi kapłani. W nim znajdował się posąg boga, który karmiono i przebierano. Sumero- wie nie obawiali się, że bóstwo jest wszechobecne i może się obja- wiać w dowolnym miejscu. Jednak mimo to nie występowali prze- ciwko boskiej woli bojąc się, że ktoś mógłby na nich donieść.

Tak więc świątynia boga-władcy stanowiła u Sumerów centrum miasta-państwa, z jednej strony jako dom boga z jego służbą - kap- łanami, z drugiej jako ośrodek administracji z ziemskim władcą i wielką liczbą urzędników. Pierwotnie do świątyni należały wszyst- kie ziemie państwa; własność prywatna pojawiła się w późniejszym okresie jako forma dzierżawy z rąk boga. Nic więc dziwnego, że

28

zniszczenie świątyni i zrabowanie posągu boga było jednoznaczne ze zniszczeniem całego państwa; na poziomie niebiańskim oznacza- ło to odejście boga z jego pałacu i zagładę porzuconej krainy. Znana jest opowieść o zniszczeniu miejscowości Gišbanda podczas najazdu Gutejów, w której tak oto opisano zagładę miasta: w Gišbanda dom pełen lamentu i płaczu został zniszczony, Ningišzida (lokalny bóg- władca) odszedł obcą ścieżką z Gišbanda. Azimua, królowa miasta, zapłakała gorzkimi łzami - o, moje zniszczone miasto, zniszczony dom! - gorzko zapłakała. Z kolei wojny pomiędzy poszczególnymi miastami nie były niczym więcej, jak tylko odwzorowaniem sporu pomiędzy ich boskimi władcami. Jeśli ziemski władca jakiegoś mia- sta zaatakował inny ośrodek z własnej woli, a nie na polecenie swe- go boga, był natychmiast karany i tracił władzę. W ten właśnie spo- sób interpretowany był upadek dynastii z Agade. Kiedy Akadowie zniszczyli świątynię Enlila w Nippur, Inanna, opiekunka Agade, od- wróciła się od nich i pozwoliła Enlilowi dokonać zemsty. Wówczas na polecenie boga przybyli Gutejowie i zniszczyli stolicę państwa Sargona Wielkiego i jego następców, zaś rada ośmiu bogów ustaliła, że już nigdy nie zostanie ona zamieszkana.

Wzrost potęgi boga oznaczał jednoczesny wzrost potęgi jego mias- ta. Jak podaje K. Szarzyńska, supremacja Uruk na początku okresu wczesnodynastycznego była wynikiem tego, że Inanna wyłudziła podstępem me od Enkiego. W okresie hegemonii Girsu w południo- wej Mezopotamii w taki sposób król Enmetena opisał odbudowę zniszczonego kraju: on [władca na polecenie boga Ningirsu] skaso- wał kontrybucje obywateli Uruk, Larsy i Patibira: przywrócił wła- dzę Inanny nad Uruk, przywrócił władzę Utu nad Larsą, przywrócił władzę Lugalemuš nad świątynią Emuš [w Patibira]. Zdanie to ozna- cza, że po zajęciu różnych miast przez wojska władcy Girsu ich bo- gowie zostali pokonani i wygnani przez Ningirsu, który jednak po okresie spłaty kontrybucji wojennych pozwolił im powrócić, oczy- wiście pod warunkiem uznania jego supremacji. Długotrwałe wojny między Lagaš i Ummą o pola Guedinna znalazły swe odbicie w mi- tologii w opowieściach o rywalizacji pomiędzy Ningirsu i Šarą. Można znaleźć również wiele innych przykładów ukazujących, jak stosunki pomiędzy różnymi bogami znajdowały swe odzwierciedle- nie w historii politycznej Sumeru.

Ogólnie rzecz biorąc, wszyscy mieszkańcy danego państwa to pracownicy boga, którzy mieli dla niego uprawiać ziemię, a w za- mian za to byli przez niego utrzymywani. Mężczyźni więc pracowali

29

w polu, paśli bydło, naprawiali kanały i służyli bogu bezpośrednio jako kapłani - ubierali go, myli, karmili, odprawiali rytuały. Z kolei kobiety przygotowywały mąkę, piekły i tkały. Wszystko to było nad- zorowane i rejestrowane przez pisarzy, którzy także pisali raporty dla administracji wyższego szczebla. Władca przygotowywał ogól- ny raport o stanie państwa, który przedstawiał bogu podczas do- rocznej ceremonii Nowego Roku.

Księgowość i urzędy skarbowe

Teokratyczne państwo o zarysowanej tu w skrócie strukturze wy- magało istnienia wyspecjalizowanych urzędów odpowiedzialnych za zbieranie i rozdzielenie żywności oraz różnych produktów, a także przy- dzielanie zadań poszczególnym pracownikom. Działalność tych urzę- dów miała z natury rzeczy sankcję religijną; terminowe wypełnianie zobowiązań było uważane za czyn pobożny, zaś uchylanie się od nich za ciężki grzech. Jednak takie zbiurokratyzowanie kultu i ofiar wcale nie oznacza, że cała religia sumeryjska była płytka i ograniczała się do administracji. Po prostu organizacja państwa teokratycznego wymuszała ścisłe powiązanie religii z administracją; poza tym jednak na pewno istniały bardziej ezoteryczne koncepcje kosmologiczne i antropologiczne przekazywane tylko w gronie kapłanów i powiązane z systemem inicja- cyjnym, którego ślady są widoczne w niektórych mitach. Nie ma tu miejsca, by szerzej o tym mówić, trzeba jednak mocno podkreślić, że biurokratyzacja religii Sumerów dotyczyła tylko i wyłącznie sfery kul- tu. Choć z drugiej strony wypada przypomnieć, że również w świecie bogów administracja pełniła ważną rolę. Każdy z bogów-władców miał do swej dyzpozycji wezyra i wielu urzędników, a nawet w krainie Pod- ziemi znajdował się sekretarz spisujący protokoły sądu i rejestrujący przybywających zmarłych.

Naturalną podstawową jednostką administracji była świątynia. Świątynie pomniejszych bóstw podlegały świątyniom boskich opie- kunów miast, te zaś świątyni boga-władcy stolicy państwa. Ziemski władca jako przedstawiciel boga i dowódca jego wojsk był jedno- cześnie arcykapłanem i głównym administratorem jego świątyni (jako stolicy państwa). Arcykapłan sanga pełnił rolę bezpośredniego zwierzchnika personelu świątynnego i głównego osobistego sługi boga, zaś kapłan šabra był rzeczywistym administratorem świątyni

(jako jednostki gospodarczej). Kapłani pa to urzędnicy wyższego szczebla, odpowiedzialni za poszczególne gałęzie gospodarki świą- tyni oraz bezpośrednio reprezentujący jej interesy na zewnątrz. Oprócz

30

nich w świątyni byli zatrudnieni liczni urzędnicy średniego i niższe- go szczebla o ustalonych funkcjach, płacach i zakresach obowiąz- ków. Niektórzy z nich zajmowali się handlem, inni doglądali warsz- tatów i magazynów należących do świątyni. Inni wreszcie zajmowa- li się buchalterią i księgowością oraz ściąganiem należności.

Spośród tekstów klinowych z III tysiąclecia p.n.e. ponad 90% to zamówienia, rachunki, faktury, listy płac i pokwitowania, a także spisy stad i zbóż w magazynach, wydatki zboża siewnego, podliczenia dnió- wek i inne tego rodzaju dokumenty. Z Nippur znany jest dość inte- resujący tekst opublikowany przez D. Myhrmana, w którym podano roczne plony daktyli z pewnego sadu palmowego. Drzewa zostały po- dzielone na grupy w zależności od wydajności, która wahała się od 10 qa do 1 gur. Razem ze 190 palm zebrano 44 gur 180 qa daktyli; 40 palm zostało splądrowanych przez złodziei lub ptaki. Protokół został podpisany przez odpowiedzialnego urzędnika i umieszczony w ar- chiwum. Wiele podobnych raportów znanych jest z niemal wszystkich miast należących do państwa III dynastii z Ur. W oparciu o poszcze- gólne rachunki zestawiane były dzienne bilansy, na podstawie których tworzono raporty miesięczne i roczne. W nich uwzględniano wszystkie dobra nabyte przez świątynię - albo na drodze kupna, albo jako ofiary - a także poniesione wydatki, czyli w największej części płace pracow- ników świątyni. Ponieważ w okresie wczesnodynastycznym cała lud- ność pracowała na rzecz świątyń lub dworu królewskiego powiązanego z główną świątynią boga-władcy, biurokracja miała mnóstwo pracy i nieraz zdarzało się, że jakiś rachunek zaginął lub został w pośpiechu błędnie sformułowany. W takich wypadkach na podstawie zeznań świad- ków sporządzany był odpowiedni protokół.

Zgodnie z naturalnym biegiem rzeczy, po pewnym czasie musiał nastąpić przerost biurokracji, zwłaszcza średniego szczebla. Z kilku tekstów z okresu wczesnodynastycznego wynika, że władcy często borykali się z tym problemem. Najlepiej znany jest przypadek króla Uruinimginy z Girsu. Usiłował on poprawić sposób administrowania państwem przez zmniejszenie liczby urzędników i skasowanie dłu- gów zwykłych chłopów, którzy nie byli już w stanie utrzymywać rozbudowanej biurokracji. Reformy Uruinimginy pozostały niedokoń- czone, gdyż Girsu w tym czasie zostało podbite przez sąsiednią Ummę. Podatki

Głównym celem rozbudowanej administracji sumeryjskiego miasta- państwa było ściąganie do magazynów świątyni wszelkich wytworzonych

31

dóbr, a następnie rozdzielanie ich pomiędzy mieszkańców. W ten sposób chłopi oddawali bogu całe swe plony, w zamian jednak otrzymywali nie tylko dzienne racje żywności, ale również odzież i wyroby rzemieślnicze. Z kolei rzemieślnicy nie musieli obawiać się braku żywności. Problem pojawił się w momencie ustalenia własności prywatnej. Wytwórcy nie musieli już oddawać wszystkiego świątyni, wciąż jednak byli zobowiąza- ni do utrzymywania jej administracji. Jeśli więc plony były mniejsze, niż oczekiwano, mogli popaść w długi nie będąc w stanie złożyć bogu odpo- wiedniej ofiary. Ofiary tego rodzaju były składane sezonowo lub codzien- nie, a E. Chiera nie zawahał się nazwać ich podatkami.

Dziewięć tabliczek z Ummy opublikowanych przez J.P. Grégoire zawiera spisy ofiar składanych w świątyni. Wśród nich można wy- różnić trzy główne kategorie. Po pierwsze są to dary stałe lub po- datki sadu: część plonów, stada zwierząt lub wyrobów rzemieślni- czych należna bogu. Po drugie dary okolicznościowe mu-du składa- ne z jakiejś szczególnej okazji oraz dary zwierzęce mašdaria, czyli młode zwierzę przynoszone do świątyni wraz z prośbą do boga. Po trzecie wreszcie ofiary sizkur składane bezpośrednio bogu przez kapła- nów; do nich można zaliczyć zwierzęta zabijane na pożywienie boga oraz płynne ofiary wylewane na jego ołtarz. Szczególną kategorią ofiar były ki-saha - ofiary składane przez arcykapłana z okazji świąt. Spośród tych trzech kategorii ofiar wypada omówić szerzej dwie pierwsze, które są ściśle związane z teokratyczną strukturą władzy w państwach Sumerów. Jeśli chodzi o stałe ofiary, to były one składana na pewno już w IV tysiącleciu p.n.e. Na alabastrowym naczyniu z Uruk datowanym na początek okresu Dżemdet Nasr przedstawiona została procesja ludzi z dzbanami, naczyniami i bydłem udająca się do świątyni Inanny. Z kolei w Eridu w najstarszych warstwach świą- tyni została znaleziona duża ilość rybich ości - pozostałość po stałych darach złożonych przez mieszkańców miasta, którego podstawą go-

spodarki było rybołóstwo.

Właściwie świątynia sumeryjska składała się głównie z pomiesz- czeń magazynowych, które mogły być nawet bardzo oddalone od celli i nielicznych pomieszczeń służących tylko i wyłącznie celom kultowym. Bardzo często władca w inskrypcji fundacyjnej świątyni chwali się, że zbudował również „pokój dla boskich regularnych da- rów”, a więc magazyn, w którym gromadzono ściągnięte podatki. Uruinimgina w jednym z tekstów polecił napisać, że wzniósł świąty- nię i magazyn dla bogini Bau, a także zagrodę dla owiec bogini. Z kolei dla Nanše przekopał kanał aż do morza, zaś dla Ningirsu oto-

32

czył miasto Girsu murami. Istnieje także jeden dokument świadczą- cy o tym, że władca mógł ustanawiać lub zmieniać podatki w imie- niu boga. Enmetena z Girsu napisał, że bóg Ningirsu ustanowił ko- nieczność składania regularnych darów w miejscowości Girnum.

Jak można łatwo się domyślić, osoby oddające do magazynów świątynnych należny podatek otrzymywały za to pokwitowanie. Za- chowało się całe mnóstwo takich tekstów, a nawet pieczęć cylin- dryczna używana przez administratora świątyni do potwierdzania tego rodzaju rachunków. Został na niej przedstawiony ofiarnik z koźlęciem wprowadzany przez bóstwo pośredniczące przed oblicze boga, który stoi na grzbiecie smoka. Za sceną biegnie inskrypcja o treści: cokolwiek zostało przyniesione jako dar, ta pieczęć postawi- ła swój znak na tym jako na darze wotywnym. Cokolwiek przynio- słeś jako dar do świątyni, [urzędnik] Ur-Ninazu dedykuje to jemu

[to znaczy bogu]. Pieczęć taka mogła służyć jako potwierdzenie za- równo darów stałych, jak i okolicznościowych.

W okresie Ur III, kiedy cała Mezopotamia została zjednoczona, ordynacja podatkowa Sumerów uległa pewnym zmianom. Zmniej- szyło się znaczenie świątyń bogów-władców poszczególnych miast, wzrosła natomiast rola administracji centralnej, ściśle związanej z osobą króla. Nie oznaczało to jednak sekularyzacji państwa, a wręcz przeciwnie: to władca został ubóstwiony, a jego świątynie w poszcze- gólnych miastach zaczęły pełnić rolę ośrodków administracji tereno- wej, nadrzędnych w stosunku do świątyń innych bóstw. Podatki były ściągane w imieniu władcy występującego już nie jako administra- tor boga, lecz jako ziemski przedstawiciel całego panteonu, a na- stępnie rozdzielane pomiędzy poszczególne świątynie. Zachowała się wielka liczba dokumentów zawierających miesięczne lub roczne ze- stawienia wydatków administracji królewskiej na rzecz różnych świą- tyń. Z magazynów władcy dostarczano nie tylko zboże, lecz również żywność przetworzoną, aromatyczne zioła, wełnę, skóry, olej, ma- sło, daktyle, ser, piwo, a nawet srebro. Jednak świątynie utrzymy- wały się nie tylko z dotacji, lecz nadal prowadziły własną działal- ność gospodarczą, choć już na mniejszą skalę. Nadal należały do nich duże obszary pól uprawnych, z których plony mogły być czę- ściowo lub całkowicie zwolnione od podatku, a także stada owiec, kóz i bydła. Administratorzy świątyń prowadzili również handel, nieraz na wielką skalę.

Ogólnie rzecz biorąc, Sumerowie swoją pobożność okazywali pła- cąc podatki, nie sprzeciwiając się zwierzchnikom i pracując w pocie

33

czoła na pożytek bogów. W zamian za to w początkowym okresie, gdy cała ziemia należała do świątyń, otrzymywali poczucie bezpie- czeństwa w postaci dziennych racji żywnościowych i wynagrodze- nia w naturze. Później jednak, gdy pojawiła się prywatna własność ziemi, a całość podatków szła na utrzymywanie rozbudowanej ad- ministracji, taki system nakładał na indywidualnych rolników i rze- mieślników wielkie obciążenia, którym niekiedy trudno było spro- stać. Niemniej, ideologia państwa teokratycznego była tak silna, że nigdy nie doszło do otwartego buntu i jedynie w literaturze mądro- ściowej pojawiło się stwierdzenie, że lepiej w ogóle nie składać ofiar bogom, niż złożyć za dużo.

Opłata skarbowa

Poza stałymi darami składanymi bogu przez wszystkich wytwór- ców, Sumerowie znali również dary okolicznościowe. Przynosili je do świątyni obywatele, którzy chcieli poprosić boga o pomoc lub podziękować mu za okazane wsparcie. Zwykle było to młode zwie- rzę, koźlę lub jagnię, które włączano do stad świątyni lub składano bogu w ofierze. Również te dary były dokładnie rejestrowane. Z Drehem zachowała się lista ofiar okolicznościowych złożonych w świątyni ubóstwionego władcy III dynastii z Ur w ciągu jednego tyl- ko dnia, połączona z ogólnym raportem dotyczącym stanu stad. I tak Ikšu-[ ] podarował jagnię Enlilowi, piekarz Nahbira bogini Ninlil,

[ ] Šamašowi, miecznik KA+ŠU-ša-Iškur bogini Ninhursang, nad- zorca Lugalšagga bogini Ninni, nadzorca Kimalu Nannie, nadzorca Ibni-Anu bogini Ninhul, zaś nadzorca posłańców Nur-Ištar Lugal- bandzie. Zwierzęta zostały włączone do stada, z którego wydzielono szesnaście baranów i dwadzieścia cztery owce na potrzeby kuchni, zaś jednego padłego byka odesłano do Domu Skrybów. Wydaje się, że w tym wypadku wierni przynosili dary, zaś kapłani sami przy- dzielali je określonemu bogowi; być może później zwierzęta były przekazywane świątyniom wymienionych bóstw. Sami władcy III dynastii z Ur składali bardzo często dary okolicznościowe świąty- niom różnych bóstw, przy czym mogły to być również całe stada dorosłych zwierząt.

Na pieczęciach cylindrycznych z różnych okresów, a zwłaszcza z końca III i początku II tysiąclecia p.n.e., bardzo często ukazywana była typowa scena prezentacji. Wierny z koźlęciem lub naczyniem w ręku zbliża się wprowadzany przez bóstwo pośredniczące przed obli- cze głównego bóstwa siedzącego na tronie lub stojącego z insygnia-

34

mi swej boskiej władzy. Tak więc dar okolicznościowy pełnił rolę opłaty skarbowej, którą trzeba było uiścić w celu zbliżenia się do boga i przedstawienia mu swojej sprawy. Zresztą u Sumerów znana była również opłata administracyjna pobierana za urzędowe potwier- dzenie wszelkiego rodzaju umów. Z czasów Uruinimginy z Girsu pochodzi cennik, w którym na przykład uznanie rozwodu kosztuje sześć szekli srebra - z nich pięć trafia do skarbca królewskiego, zaś jeden otrzymuje pisarz sporządzający dokument.

Redystrybucja dóbr

Zebrane i zmagazynowane dobra były rejestrowane, a następnie rozdzielane. Część zatrzymywała administracja centralna państwa na swoje potrzeby, a resztę otrzymywały ośrodki administracji tere- nowej, które dokonywały ostatecznej redystrybucji dóbr pomiędzy pracowników. W czasach, gdy nie było jeszcze prywatnej własności ziemi, wszyscy mieszkańcy byli na utrzymaniu państwa; później państwo utrzymywało tylko urzędników i pracowników gospodarstw świątynnych. Jednak także rolnicy indywidualni oraz rzemieślnicy otrzymywali wynagrodzenie za pracę na rzecz świątyni.

Znanych jest wiele list pracowników z wymienionymi przydziałami służbowymi i płacami. Niektórzy byli zatrudniani na stałe, inni sezonowo lub na określony czas. W archiwach z Ur przechował się dokument za- wierający listę imion osób zobowiązanych do pracy na rzecz świątyni Nin- gišzidy w tym mieście. Były one podzielone na dwie grupy, z których pierwsza pracowała dwadzieścia dni, druga zaś piętnaście. Świątynia śred- niej wielkości zatrudniała na stałe od stu do pięciuset osób. Lista pracow- ników świątyni Ningišzidy w Girsu z czasów panowania III dynastii z Ur wymienia m. in. czterech administratorów, ośmiu pasterzy doglądających zwierząt w zagrodach, dwóch piekarzy, jednego pisarza nadzorującego oraczy, dwóch pasterzy doglądających stad na pastwiskach, jednego gar- barza, jednego masarza, ośmiu strażników i czterdziestu dwóch rolników. Inny dokument z Girsu, opublikowany przez E. Chierę, zawiera spis 165 pracowników podzielonych na pięć brygad odpowiednio po

41, 34, 34, 29 i 27 osób. Każda z nich miała przydzielonego bryga- dzistę nu-banda i nadzorcę pa. W dniu 24 miesiąca święta Negun dwudziestu pracowników zostało oddelegowanych do noszenia trzcin do zagrody gęsi, dziesięciu do rzeźni byków, dziesięciu do piekarni, trzydziestu do wytwarzania piwa II gatunku, piętnastu do wydoby- wania asfaltu, pięciu do pracy w warsztacie, dziesięciu do dyspozy- cji niejakiego Dady, dwóch do wytwarzania piwa I gatunku na po-

35

trzeby pałacu, jeden do olejarni, jeden do mielenia zboża na mąkę, jeden na ryby. Dalej następuje dalsze wyliczenie pojedynczych osób. Spośród nich jedna została przeznaczona do noszenia gliny pod nad- zorem Lulamu, inna do noszenia gliny pod nadzorem Ur-Bau. Czte- rech pracowników było chorych. Na końcu listy znajduje się podsu- mowanie: 161 osób wysłanych do pracy, 24 nie opuściło miasta. Na podstawie tego rodzaju zapisów co miesiąc podsumowywano, ile kto przepracował dni, ile mu się za to należało, a ile już zapłacono.

Zapłata następowała w naturze. Każdemu przysługiwała dzienna racja żywnościowa w postaci miary zboża lub mąki oraz piwa, a także okresowe dodatki w postaci innych produktów żywnościowych, wyrobów rzemieślniczych oraz odzieży. Prawdopodobnie racje żyw- nościowe były przekazywane z magazynów do prywatnych naczyń pracowników, choć z IV tysiąclecia znane są liczne podle wykonane naczynia ze ściętym wylewem, które mogły służyć za jednorazowe opakowania.

Zakończenie

W teokratycznej koncepcji państwa Sumerów biurokracja, po- datki i redystrybucja dóbr były podstawowymi wyznacznikami cy- wilizacji pojmowanej jako właściwość, którą bogowie zesłali ludziom. W wykazie me związane z tym wszystkim pojęcia zajmują najwięcej miejsca. Pod tym względem starożytni Sumerowie są nam bardzo bliscy, choć trzeba przyznać, że ich system był znacznie bardziej stabilny, gdyż posiadał silniejsze oparcie w ideologii. Nic dziwnego, że teokratyczna biurokracja Sumerów przetrwała niemal cztery ty- siące lat w niemal niezmienionej postaci i została zaadoptowana przez nowe ludy zasiedlające Mezopotamię w III, II i w pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e.

Oczywiście sfera kultu u Sumerów nie ograniczała się do uświę- conego płacenia podatków, choć na to właśnie w dostępnych tek- stach źródłowych położony jest największy nacisk. Oprócz darów stałych i okolicznościowych, bogom składane były prawdziwe ofia- ry, a kalendarz sakralny był nie mniej rozbudowany, niż w przypad- ku innych religii astrobiologicznych. Istnieją także przesłanki po- zwalające przypuszczać, że składano również ofiary z ludzi, być może nawet w czasach III dynastii z Ur. Niemniej w żadnej innej kulturze starożytnej sposób gospodarowania i administracji nie był tak silnie sprzęgnięty z religią.

Warszawa, 14 X 1997 (23 V 1998)

36

Literatura

A. Alberti-F. Pomponio, Pre-Sargonic and Sargonic Texts from Ur edited in UET 2, Supplement, Rome 1986.

Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament, ed. J.B.

Pritchard, Princeton 1955 (1969).

The Ancient Near East. Supplementary Texts and Pictures Relating to the Old Testament, ed. J.B. Pritchard, Princeton 1969.

D. Arnaud, Starożytny Bliski Wschód od wprowadzenia pisma do

Aleksandra Wielkiego, Warszawa 1982.

P. Bieliński, Starożytny Bliski Wschód od początków gospodarki rolniczej do wprowadzenia pisma, Warszawa 1985.

J. Black-A. Green, Gods, Demons and Symbols of Ancient Meso- potamia. An Illustrated Dictionary, London 1992.

E. Chiera, Lists of Personal Names from the Temple School of Nip- pur. Lists of Sumerian Personal Names, Philadelphia 1919.

J.S. Cooper, Sumerian and Akkadian Royal Inscriptions, vol. I. Presargonic Inscriptions, New Haven 1986.

S. Dalley, Myths from Mesopotamia. Creation, The Flood, Gilga- mesh and Others, Oxford-New York 1991.

A. Deimel, Schultexte aus Fara, Leipzig 1923.

A. Deimel, Wirtschaftstexte aus Fara, Leipzig 1924.

P. Delougaz-S. Lloyd, Pre-Sargonic Temples in the Dyala Region, Chicago 1942.

P. Dhorme, Les plus anciens noms de personnes ŕ Lagaš, ZA

22:1909, s. 284-316.

P. Dhorme, La religion assyro-babylonienne, Paris 1910.

P. Dhorme, Les religions de Babylonie et d'Assyrie, Paris 1949. J.J.A. van Dijk, Textes divers du Musée de Bagdad IV, „Sumer”

18:1962, ss. 19-32.

J.J.A. van Dijk, LUGAL UD ME-LÁM-bi NIR-GÁL, Leiden 1983.

Early Mesopotamian Incantations and Rituals, ed. J.J.A. van Dijk, A. Goetze, M.I. Hussey, YOS 11, Yale 1985.

D.O. Edzard, Die Königsinschriften des Iraq-Museums, „Sumer”

13:1957, ss. 172-189.

A. Falkenstein, Archaische Texte aus Uruk, ADFU, Berlin 1936. A. Falkenstein, Die Inschriften Gudeas von Lagaš, t. I-II, AnOr

30, Roma 1966.

T. Fish, Lagash Tablets Concerning Kuš Including, MCS vol. VI, nr 2, 1956.

37

N.W. Forde, Nebraska Cuneiform Texts of the Sumerian Ur III Dy- nasty, Lawrence 1967.

H. de Genouillac, Prčmieres recherches archéologiques ŕ Kich, vol. I-II, 1924-25.

H. de Genouillac, -Fouilles de Telloh, t. I-II, Paris 1936.

A.R. George, -Cuneiform Texts in the Birmingham City Museum,

„Iraq” 41:1979, nr 2, ss. 121-140.

A.R. George, House Most High. The Temples of Ancient Mesopo- tamia, Winona Lake 1993.

T. Gomi, Wirtschaftstexte der Ur III-Zeit aus dem British Museum, MVN 12, Roma 1982.

J.-P. Grégoire, Archives administratives sumériennes, Paris 1970. G.G. Hackman, Temple Documents of the Third Dynasty of Ur from

Umma, BIC 5, New Haven-London-Oxford 1937.

G.G. Hackman, Sumerian and Akkadian Administrative Texts from Predynastic Times to the End of the Akkad Dynasty, BIC 8, New Haven 1958.

E. Heinrich, Die Tempel und Heiligtümer im Alten Mesopotamien. Typologie, Morphologie und Geschichte, Berlin 1982.

M.I. Hussey, Sumerian Tablets in the Harvard Semitic Museum, Part II: From the Time of the Dynasty of Ur, HSS 4, Cambridge

1915.

T. Jacobsen, The Treasures of Darkness. A History of Mesopota- mian Religion, New Haven-London 1978.

Ch.F. Jean, La religion sumérienne d'aprčs les documents sumériens antérieurs ŕ la dynastie d'Isin, Paris 1931.

Ch.F. Jean, Noms divins sumériens. Listes des élčves-scribes de

Nippur du 3e millénaire environ avant J.-C., RA 28:1931, ss.

179-194.

R.R. Jestin, Nouvelles tablettes sumériennes de Šuruppak au Musée d'Istanbul, Paris 1957.

T.B. Jones-J.W. Snyder, Sumerian Economic Texts from the Third Ur Dynasty. A Catalogue and Discussion of Documents from Various Collections, Minneapolis 1961.

C.E. Keiser, Selected Temple Documents of the Ur Dynasty, YOS

4, New Haven-London-Oxford 1919.

C.E. Keiser, Neo-Sumerian Account Texts from Drehem, BIC 3, New Haven-London 1971.

S.N. Kramer, Sumerian Mythology, Philadelphia 1944.

38

B. Lafont, Documents administratifs sumériens provenant du site de Tello et conservés au Musée du Louvre, Paris 1985.

M. Lambert, La periode presargonique. La vie economique ŕ Šurup- pak (II), „Sumer” 10:1954, nr 2, ss. 150-190.

M. Lambert, Tablettes économiques de Lagash (époque de la IIIe

dynastie d'Ur), Paris 1968.

H. Limet, Textes sumeriens de la IIIe dynastie d'Ur, DPOA 1, Ličge. K. Łyczkowska-K. Szarzyńska, Mitologia Mezopotamii, Warsza-

wa 1986.

P. Michalowski, The Lamentation over the Destruction of Sumer and Ur, Winona Lake 1989.

H. Neumann, Handwerk in Mesopotamien, SGK 19, Berlin 1987. K. Oberhuber, Sumerische und akkadische Keilschriftdenkmäler des Archäologischen Museums zu Florenz, IBK 8, Innsbruck

1960.

D.I. Owen, Neo-Sumerian Texts from American Collections, JCS

24:1972, nr 4, ss. 137-173.

A. Parrot, Tello. Vingt campagnes de fouilles (1877-1933), Paris

1948.

G. Pettinato, Texte zur Verwaltung der Landwirtschaft in der Ur- III Zeit, AnOr nr 45, Roma 1969.

G. Reisner, Tempelurkunden aus Telloh, Berlin 1901.

H.W.F. Saggs, Wielkość i upadek Babilonii, Warszawa 1973.

G.J. Selz, Altsumerische Verwaltungstexte aus Lagaš. Teil 1. Die Altsumerischen Wirtschaftsurkunden der Eremitage zu Lenin- grad, FAS 15, Stuttgart 1989.

M. Sigrist, Neo-Sumerian Account Texts in the Horn Archeologi- cal Museum, IAP 4, Michigan 1985.

Ĺ.W. Sjöberg - E. Bergmann, The Collection of the Sumerian Tem- ple Hymns, TCS 3, New York 1969.

P. Steinkeller, Sale Documents of the Ur-III-Period, FAS 17, Stut- tgart 1989.

A. Westenholz, Old Sumerian and Old Akkadian Texts in Philadel- phia chiefly from Nippur. I, Literary and Lexical Texts and the Earliest Administrative Documents from Nippur, Malibu 1975. A. Westenholz, Early Cuneiform Texts in Jena, Křbenhavn 1975. A. Wierciński, Magia i religia. Szkice z antropologii religii, Kra-

ków 1994.

39

Wykaz skrótów

ADFU Ausgrabungen der Deutschen Forschungsgemeinschaft in

Uruk=Warka

AnOr Analecta Orientalia

BIC Babylonian Inscriptions in the Collection of James B. Nies, Yale University

DPOA Documents du Proche Orient Ancien, Epigraphie

FAS Freiburger Altorientalische Studien

HSS Harvard Semitic Series

IAP Institute of Archaeology Publications. Assyriological Series

IBK Innsbrucker Beiträge zur Kulturwissenschaft

JCS Journal of Cuneiform Studies

MCS Manchester Cuneiform Studies

MVN Materiali per il vocabulario Neosumerico

RA Revue d'Assyriologie et d'Archéologie Orientale

SGK Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients

TCS Texts from Cuneiform Sources

UET Ur Excavations Texts

YOS Yale Oriental Series. Babylonian Texts

ZA Zeitschrift für Assyriologie

40

---