21

Arkadiusz So³tysiak

Sumeryjska ordynacja podatkowa

Sumerowie znani s¹ jako twórcy pierwszej cywilizacji na tere-

nach Mezopotamii. Ju¿ piêæ tysiêcy lat temu zamieszkiwali oni wiel-

kie miasta i uprawiali ziemiê na polach sztucznie nawadnianych przez

skomplikowane systemy kana³ów. Znali równie¿ pismo - z pocz¹tku

piktograficzne, póŸniej ideograficzne - które ju¿ od samego pocz¹t-

ku by³o przeznaczone przede wszystkim do zaspokajania potrzeb ad-

ministracyjnych: prowadzenia ksiêgowoœci, obliczania dniówek, spo-

rz¹dzania list p³ac i wystawiania faktur. Sumerowie byli bowiem

równie¿ twórcami biurokracji i rozbudowanej administracji zarz¹-

dzaj¹cej scentralizowanym teokratycznym pañstwem, które powsta-

³o na skutek adaptacji do okreœlonych warunków œrodowiskowych.

Po³udniowa Mezopotamia, obszar zamieszkiwany przez Sume-

rów przynajmniej od drugiej po³owy IV tysi¹clecia p.n.e., le¿y w strefie

podzwrotnikowej i gdyby nie obecnoœæ dwóch wielkich rzek, by³by

zupe³n¹ pustyni¹. Rolnictwo deszczowe jest tam zupe³nie niemo¿li-

we i jedynie odpowiednio rozleg³a sieæ kana³ów pozwala na osiedlenie

siê wiêkszych grup rolników. Przeznaczenie kana³ów jest dwojakie:

po pierwsze musz¹ one doprowadzaæ wodê do pól, po drugie zaœ

odprowadzaæ jej nadmiar i zapobiegaæ w ten sposób tworzeniu siê

mokrade³ i zbyt szybkiemu zasoleniu gleby w obszarach bezodp³y-

wowych. Utrzymanie sieci kana³ów w nale¿ytym stanie wymaga jed-

nak ci¹g³ego ich oczyszczania i pog³êbiania, gdy¿ wody Eufratu i

Tygrysu nios¹ ze sob¹ wielkie iloœci mu³u. Oznacza to, ¿e na tere-

nach po³udniowej Mezopotamii mog³y osiedlaæ siê tylko te grupy

rolników, które dysponowa³y ideologi¹ zapewniaj¹c¹ odpowiedni¹

wewnêtrzn¹ spójnoœæ i sankcjonuj¹c¹ podzia³ zadañ oraz wydzie-

lenie jednostki lub w¹skiej elity koordynuj¹cej prace. Trzeba tu jed-

nak podkreœliæ, ¿e w przeciwieñstwie do Egiptu, poszczególne spo-

³ecznoœci mog³y funkcjonowaæ niezale¿nie od siebie, gdy¿ kana³o-

wy system nawadniania nie wymaga wspó³pracy miêdzygrupowej,

a wrêcz przeciwnie: mo¿e on byæ przyczyn¹ konfliktów, kiedy dwie

niezale¿ne sieci kana³ów w wyniku rozbudowy zaczynaj¹ na siebie

nachodziæ.

22

Tak wiêc Sumerowie mogli siê osiedliæ w dolnej czêœci doliny

Eufratu i Tygrysu wy³¹cznie dziêki ideologii umo¿liwiaj¹cej powstanie

scentralizowanych i autonomicznych pañstw o terytoriach ograni-

czonych do lokalnych sieci kana³ów. Pañstwa takie znane s¹ ju¿ od

pocz¹tków III tysi¹clecia p.n.e., a wiele wskazuje na to, ¿e przynaj-

mniej niektóre z nich mog³y istnieæ ju¿ w IV tysi¹cleciu, w czasach

„przedpotopowych”. Znajdowa³ siê w nich zawsze jeden wielki oœro-

dek miejski ze œwi¹tyni¹ boga-w³adcy i zwi¹zanym z nim central-

nym oœrodkiem administracyjnym, kilka pomniejszych miast, naj-

czêœciej ze œwi¹tyniami lub kaplicami cz³onków rodziny lub œwity

boga-w³adcy i lokalnymi oœrodkami administracyjnymi, a tak¿e liczne

wsie i folwarki. Struktura taka posiada³a sankcjê religijn¹ i by³a

przejmowana w³aœciwie przez wszystkie nowe plemiona osiedlaj¹ce

siê w po³udniowej Mezopotamii w czasach, kiedy Sumerowie jako

grupa ludnoœciowa ju¿ nie istnieli.

Na podstawie zachowanych Ÿróde³ epigraficznych i ikonograficz-

nych mo¿na pokusiæ siê o zrekonstruowanie ideologii sumeryjskiego

pañstwa teokratycznego, ze szczególnym uwzglêdnieniem wzajem-

nych relacji bogów i ludzi, które maj¹ przecie¿ bezpoœredni wp³yw

na strukturê spo³eczn¹. Relacje te mo¿na zawrzeæ w dwóch pyta-

niach: do czego ludzie s¹ potrzebni bogom i czego w zwi¹zku z tym

bogowie od nich oczekuj¹ oraz czego ludzie mog¹ oczekiwaæ w za-

mian od bogów. Ogólnie mo¿na stwierdziæ, ¿e w pierwszym wypad-

ku chodzi o kwestiê ofiary, w drugim zaœ o rozmaite formy protekcji.

Warto zwróciæ uwagê na fakt, ¿e we wspó³czesnej cywilizacji tech-

nicznej mo¿na zadaæ te same pytania, zastêpuj¹c jedynie bogów in-

stytucj¹ pañstwa. Wydaje siê nawet, ¿e Sumerowie byli nam pod

tym wzglêdem bli¿si, ni¿ jakikolwiek inny staro¿ytny lud: w ich kon-

cepcji bogowie tworzyli pañstwo, którego obywatele byli zobowi¹-

zani do p³acenia podatków i wype³niania innych obowi¹zków w za-

mian otrzymuj¹c zabezpieczenia socjalne. System taki wymaga utrzy-

mywania rozbudowanej wielopoziomowej administracji opartej na

wyspecjalizowanej grupie urzêdników. Jednak w przeciwieñstwie do

pañstw wspó³czesnych, biurokracja sumeryjska posiada³a silne opar-

cie w religii.

Przedstawiona poni¿ej rekonstrukacja ideologii sumeryjskiego

pañstwa teokratycznego bêdzie sk³ada³a siê z dwóch czêœci. W pierw-

szej z nich zostanie przedstawiony stosunek bogów do ludzi i kon-

sekwencje okreœlonej struktury panteonu dla struktury spo³eczeñstwa

ludzi. Druga bêdzie poœwiêcona stosunkowi ludzi do bogów, zos-

23

tanie w niej zawarta g³ównie klasyfikacja ofiar oraz omówienie za-

sad ich sk³adania, a tak¿e krótka charakterystyka systemu redystry-

bucji dóbr. Przede wszystkim zostan¹ wykorzystane nieliczne Ÿród³a

z okresu wczesnodynastycznego, w którym asymilacja Sumerów i

plemion semickich dopiero zaczyna³a zachodziæ. Poniewa¿ jednak

jest ich niewiele, czêsto niezbêdne bêdzie równie¿ siêgniêcie do bo-

gatych zasobów archiwów z czasów panowania III dynastii z Ur,

ostatniej dynastii sumeryjskiej. Choæ w tym okresie w po³udniowej

Mezopotamii na pewno dominowali ju¿ Semici, to jednak sumeryj-

ska ideologia pañstwa teokratycznego, z uwagi na znaczenie adapta-

cyjne do okreœlonych warunków œrodowiska, zosta³a przez nich prze-

jêta i tylko nieznacznie zmodyfikowana.

G³own¹ kategorie Ÿróde³ stanowi¹ archiwa œwi¹tynne, w których

mo¿na wydzieliæ trzy zespo³y tekstów. Pierwszy z nich tworz¹ bardzo

nieliczne teksty mitologiczne, najprawdopodobniej wykorzystywane

wy³¹cznie przez kap³anów, drugi wprawki uczniów szko³y pisarskiej,

trzeci - najbardziej liczny - dokumenty administracyjne, wœród nich

spisy pracowników, zestawienia dniówek, rachunki, bilanse, raporty,

wykazy osób uprawnionych do pobierania okreœlonych dóbr, spisy

magazynowe. Dokumenty te by³y starannie przechowywane i segre-

gowane; zachowa³y siê równie¿ wyci¹gi umo¿liwiaj¹ce lokalizacjê

konkretnego zapisu w zbiorze. W ogóle Sumerowie wykazywali

szczególne zami³owanie do katalogowania; wœród tekstów mitolo-

gicznych du¿a czêœæ to wykazy bogów lub œwi¹tyñ, w ten sposób

ujête równie¿ zosta³y me, o których bêdzie póŸniej mowa.

Wielkie archiwa œwi¹tynne z okresu wczesnodynastycznego od-

kryto w Nippur przy œwi¹tyni Ekur, najwa¿niejszym sanktuarium

Sumerów, a tak¿e w Šuruppak; wiêksze zespo³y tekstów równie¿ w

Uruk i Ur. Teksty z Nippur by³y publikowane przez wielu autorów,

spoœród których trzeba wymieniæ E. Chierê, A. Westenholza, C.

Wilcke, Ch.F. Jeana oraz I. Bernhardt. Dokumenty z Šuruppak opra-

cowali A. Deimel oraz R.R. Jestin, zaœ z Uruk A. Falkenstein, M.W.

Green i H.J. Nissen. J.S. Cooper zebra³ wszystkie znane wczesnody-

nastyczne inskrypcje królewskie, w tym wiele z Girsu. Teksty z Gir-

su z czasów Gudei i póŸniejszych zosta³y opublikowane przez A.

Falkensteina, H. de Genouillaca i B. Lafonta. Archiwa z czasów III

dynastii z Ur z ró¿nych miast opracowali miêdzy innymi A. Alberti,

D.O. Edzard, G. Farber, T. Fish, N.W. Forde, T. Gomi, G.G. Hack-

man, M.I. Hussey, T.B. Jones, M. Lambert, H. Limet, C.E. Keiser,

G. Pettinato, F. Pomponio, J.W. Snyder i P. Steinkeller.

24

Spoœród innych kategorii Ÿróde³ warto wymieniæ zbiór hymnów

Enheduanny opiewaj¹cych najwa¿niejsze œwi¹tynie Sumeru. Zosta³

on opublikowany przez A. Sjöberga i E. Bergmanna. Istnieje rów-

nie¿ sporo opracowañ religii i mitologii Sumerów, najczêœciej trak-

towanych ³¹cznie z póŸniejszymi ludami semickimi. Wiêkszoœæ z nich

powsta³a wiele lat temu i obecnie maj¹ raczej niewielk¹ wartoœæ;

spoœród nowszych mo¿na wymieniæ syntezê Th. Jacobsena. W jêzy-

ku polskim ukaza³a siê ksi¹¿eczka K. £yczkowskiej i K. Szarzyñ-

skiej.
Administracja centralna i terenowa

Bogowie wed³ug koncepcji Sumerów nie byli absolutnymi w³ad-

cami œwiata. Musieli oni przestrzegaæ, jak zauwa¿y³a K. Szarzyñ-

ska, praw nadrzêdnych - swoistej konstytucji wszechœwiata - któ-

rych pochodzenie nie by³o przedmiotem rozwa¿añ. Konkretyzacj¹

tych praw by³y me, w religii semickiej zast¹pione tabliczkami prze-

znaczenia. Lista me to po prostu katalog ró¿nych abstrakcji, cech,

umiejêtnoœci i przedmiotów, które Sumerowie uznawali za najwa¿-

niejsze cechy cywilizacji, dziêki którym ró¿nili siê od zwierz¹t. Wœród

nich wymieniano miêdzy innymi w³adzê królewsk¹, rzemios³a, sztu-

kê pisania i urzêdy. Ca³y œwiat zosta³ zorganizowany wed³ug me,

które s¹ wiêc uniwersalnym gwarantem porz¹dku.

Organizatorem œwiata by³ bóg Enki, jeden z trzech bogów kos-

mologicznych. Nie jest wyjaœnione, sk¹d wziêli siê owi bogowie; po

prostu pojawili siê oni i zrodzili lub stworzyli nastêpne pokolenia

bóstw. Pierwszym i najwy¿szym spoœród nich by³ niebiañski An,

który jednak nie pe³ni³ zbyt aktywnej roli w mitach sumeryjskich. W

przeciwieñstwie do niego Enki, w³adca g³êbin s³odkowodnych, poja-

wia³ siê w wielu opowieœciach i rytua³ach jako znawca magii, mê-

drzec i ceniony doradca zarówno bogów, jak i ludzi. Trzecim bogiem

pierwotnej triady by³ atmosferyczny Enlil, porywczy i surowy, lecz

sprawiedliwy w³adca œwiata. Strzeg³ on me, a w tradycji semickiej

tabliczek przeznaczenia. Jedynie wed³ug tradycji z Uruk lub Eridu

me pozostawa³y pod opiek¹ Enkiego, od którego podstêpem wy³u-

dzi³a je Inanna.

Najwa¿niejsz¹ œwi¹tyni¹ Enlila by³a Ekur (Sumer. „œwi¹tynia kra-

ju”) w Nippur stanowi¹ca ziemskie odzwierciedlenie niebiañskiego

pa³acu boga. Bogowie i ziemscy w³adcy udawali siê do niej, by u-

zyskaæ od Enlila potwierdzenie w³adzy i rozliczyæ siê z dotychczaso-

wych dzia³añ. Nawet Enki po wybudowaniu œwi¹tyni Eengura w

25

Eridu, swego ziemskiego domu z dachem w kszta³cie b³yszcz¹cego

niebiañskiego byka i z zasuwami w kszta³cie lwa wzbudzaj¹cego

grozê, uda³ siê do Enlila, by uzyskaæ od niego b³ogos³awieñstwo. W

œwi¹tyni Enlila w Nippur zbiera³a siê najwy¿sza rada bogów; jej

przewodnicz¹cym by³ An. Bogowie jedli, pili i radzili, decyzje by³y

podejmowane przez aklamacjê. Siedmiu bogów-sekretarzy spisywa-

³o protokó³, który nastêpnie przekazywano Enlilowi lub innemu

uprawnionemu bogu do wykonania. Sprawy najczêœciej rozpatrywane

to wybór, ocena dzia³alnoœci i s¹dzenie winnych bogów oraz ziem-

skich w³adców, a tak¿e spory graniczne. Nikt nie by³ wy³¹czony spod

jurysdykcji rady bogów - nawet sam Enlil zosta³ raz skazany na

uwiêzienie w podziemiach.

Ludzie zostali stworzeni przez bogów po to, by dostarczaæ im

¿ywnoœæ. Z pocz¹tku sami bogowie zajmowali siê rolnictwem, upra-

wiali ziemiê i kopali kana³y pod nadzorem bóstw kosmologicznych.

Jednak nie bardzo im to sz³o i nie tylko wci¹¿ byli zmêczeni, ale

dodatkowo zaczynali g³odowaæ. Enki w tym czasie spa³ w oceanie

Abzu, a ¿aden spoœród pozosta³ych bogów nie wiedzia³, co robiæ.

Wreszcie bogini-matka Nammu zbudzi³a Enkiego, który ulepi³ z gli-

ny ludzi i obdarzy³ ich „tchnieniem ¿ycia” oraz cz¹stk¹ swojej m¹-

droœci. Jednoczeœnie zosta³y okreœlone zadania dla ludzi: uprawianie

ziemi nale¿¹cej do bogów, dostarczanie im ¿ywnoœci i budowanie

ziemskich domów. Wed³ug innej wersji, przekazanej w hymnie na

czeœæ œwi¹tyni Enkiego w Eridu, ludzie wyroœli z ziemi jak roœliny

podczas szczególnie urodzajnego roku. Z kolei mit o stworzeniu

motyki podaje, ¿e wysia³ ich Enlil lub Aruru. We wszystkich trzech

wersjach cel stworzenia ludzi pozostaje ten sam: utrzymywanie bo-

gów.

Ca³e terytorium Sumeru zosta³o podzielone miêdzy najwa¿niej-

szych bogów, którzy za³o¿yli miasta jako swoje ziemskie siedziby i

stworzyli szereg pomniejszych bóstw stanowi¹cych reprezentacje

poszczególnych me. Pierwsze oœrodki miejskie otrzyma³y lokaliza-

cjê od Enlila, który przekaza³ je wa¿niejszym bogom: Enki otrzyma³

Eridu, Inanna Badtibirê, Pabilsag Larak, Utu Zimbir, zaœ Sud Šurup-

pak. Równie¿ Enlil wyznaczy³ bieg g³ównych kana³ów. Nastêpnie

Enki przej¹³ me i przekaza³ ludziom wiedzê dotycz¹c¹ rolnictwa,

rzemios³ oraz magii. Enki za³o¿y³ kolejne miasta i wyznaczy³ grani-

ce pól nale¿¹cych do poszczególnych oœrodków. „Królestwo zst¹pi³o

z nieba” i rozpoczê³y siê czasy historyczne. Ludzie wspólnym wysi³-

kiem uprawiali ziemiê, budowali bogom œwi¹tynie i przekazywali

26

im nale¿ne ofiary. Wkrótce jednak nast¹pi³ kryzys: prawa przesta³y

byæ przestrzegane, a ludzie rozmno¿yli siê i ha³asowali tak bardzo,

¿e bogowie z trudem to wytrzymywali. Wówczas wielka rada bo-

gów postanowi³a zes³aæ na ziemiê potop; wszystko zosta³o zniszczo-

ne i ocala³ tylko mêdrzec Ziusudra ostrze¿ony przez Enkiego. Po

opadniêciu wody Ziusudra z³o¿y³ bogom ofiarê przeb³agaln¹ z wo-

³ów i owiec, po czym cywilizacja zosta³a odbudowana i „królestwo

powtórnie zst¹pi³o z nieba”.

Mo¿na tutaj zauwa¿yæ, ¿e „królestwo” by³o podstawowym wy-

znacznikiem cywilizacji, jego brak by³ jednoznaczny z powrotem do

stanu sprzed stworzenia ludzi. Historia wed³ug Sumerów polega³a

na zmianie miejscowoœci, w których królestwo siê znajdowa³o: po

potopie najpierw by³o to Kiš, póŸniej Uruk, póŸniej inne miasta Su-

meru, a nawet po³o¿one w œrodkowym biegu Eufratu Mari. Ponie-

wa¿ miasto-pañstwo nale¿a³o do okreœlonego cz³onka panteonu,

wzrost znaczenia miasta by³ interpretowany jako wzrost znaczenia

konkretnego bóstwa.

Schemat przedstawiaj¹cy hierarchiê w³adzy w koncepcji Sumerów. Górna

po³owa przedstawia niebo, dolna ziemiê. Pionowa linia oznacza granicê miasta-

pañstwa.

27

Bóg osobiœcie wybiera³ ziemskiego w³adcê administruj¹cego jego ziemi¹

i osobiœcie móg³ go zdymisjonowaæ. Po zdobyciu Nippur Lugalzaggesi

og³osi³, ¿e otrzyma³ w³adzê nad ca³ym Sumerem wprost od Enlila. Z kolei

Eannatum z Lagaš po opanowaniu wielu miast po³udniowego Sumeru

stwierdzi³ w jednej ze swoich inskrypcji, ¿e otrzyma³ moc od Enlila, zo-

sta³ wykarmiony specjalnym mlekiem Ninhursang, otrzyma³ wspania³e

imiê od Inanny i m¹droœæ od Enkiego, zosta³ wybrany przez Nanše, uko-

chany przez Dumuziego, mianowany przez Hendursaggê oraz nazwa³ sie-

bie ukochanym przyjacielem Lugaluruba i ukochanym ma³¿onkiem Inan-

ny [za J.S. Cooperem].

Król w koncepcji sumeryjskiej by³ ziemskim przedstawicielem

boga-w³adcy. Trzeba jednak wyraŸnie oddzieliæ zakres obowi¹zków

w³adcy en i najwy¿szego kap³ana sanga. Pierwszy z nich pe³ni³ rolê

administratora i dowódcy wojsk boga, podczas gdy drugi by³ prze³o-

¿onym ziemskiej s³u¿by dbaj¹cej w œwi¹tyni o zaspokajanie potrzeb

bóstwa. Byæ mo¿e pierwotnie w³adca by³ jednoczeœnie arcykap³a-

nem, jednak w czasach historycznych oddzielenie tych dwóch funk-

cji jest wyraŸne. Niemniej œwi¹tynia pozostaje g³ównym oœrodkiem

administracji, w³adca przekazuje do niej œci¹gniête podatki i z jej

magazynów otrzymuje w razie potrzeby ¿ywnoœæ.

T. Jacobsen uwa¿a³, ¿e pierwotnie król wybierany by³ na pewien

czas w razie niebezpieczeñstwa, podobnie, jak dyktatorzy w Rzymie

- póŸniej zaœ sta³ siê sta³ym namiestnikiem boga na ziemi. W okresie

wczesnodynastycznym w³adcom doradza³a rada starszych, praw-

dopodobnie z³o¿ona z wy¿szych kap³anów - w³adca wiêc pe³ni³ rolê

wykonawcz¹ tak, jak Enlil wœród bogów. W tekstach wczesnody-

nastycznych królowie nosili tytu³y en „pan”, ensi „namiestnik” lub

lugal „król, posiadacz” - zarówno tytu³y, jak i przydomki (n.p. „wier-

ny pasterz”, „sta³y gospodarz”) odnosi³y siê do administracyjno-go-

spodarczej funkcji w³adców jako reprezentatów boga.

Królowie kontaktowali siê z bogami, do których nale¿a³y zarz¹dzane

przez tych pierwszych ziemie, aby z³o¿yæ raport ze swojej dzia³alnoœci:

wyliczyæ zbudowane lub odrestaurowane œwi¹tynie, pochwaliæ siê zwy-

ciêstwami, przedstawiæ wyniki ¿niw, a tak¿e poprosiæ o wskazówki i udzie-

lenie absolutorium. Teksty z II i I tysi¹clecia p.n.e. zdaj¹ siê sugerowaæ,

¿e równie¿ w III tysi¹cleciu kontakt w³adcy z bogiem móg³ odbywaæ siê

podczas ceremonii Nowego Roku. Bogowie ukazywali siê w³adcom we

œnie: Gudea z Girsu opisa³ sen, w którym Ningirsu, bóg pañstwa Lagaš,

poleci³ mu zbudowaæ wed³ug przedstawionego planu now¹ œwi¹tyniê Enin-

28

nu i powiêkszyæ sieæ kana³ów. Zwykle jednak król, kiedy chcia³ porozu-

mieæ siê z bogiem-w³adc¹, korzysta³ z poœrednictwa swego boga opiekuñ-

czego, a nawet kilku bóstw. Stela berliñska Gudei przedstawia w³adcê

prowadzonego przez boga Ningišzidê przed oblicze Ningirsu. Tutaj jed-

nak pomiêdzy bóstwem opiekuñczym i bogiem-w³adc¹ wystêpuje jeszcze

jeden poœrednik - Lugalkurdub, szambelan Ningirsu. Poni¿ej sceny bie-

gnie inskrypcja Bóg Lugalkurdub szed³ przed nim (...) Ningišzida, jego

bóg, trzyma³ go za rêkê.

W Girsu wszelkie prace w œwi¹tyni boskiego opiekuna miasta i

na jej ziemiach by³y przeprowadzane pod osobistym kierownictwem

w³adcy, który zapewne, podobnie jak w czasach III dynastii z Ur,

œcina³ pierwsze narêcze trzciny, wyrabia³ pierwsz¹ ceg³ê i rozpoczy-

na³ zasiewy. Z kolei œwi¹tynia ma³¿onki g³ównego boga panteonu

by³a zarz¹dzana przez ¿onê w³adcy, zaœ nad œwi¹tyniami dzieci boga

opiekê sprawowa³y, przynajmniej nominalnie, dzieci w³adcy. Jedyny

wyj¹tek dotyczy³ nastêpcy tronu Girsu, który by³ administratorem

œwi¹tyni Ningirsu w mieœcie Lagaš, a wiêc w drugim co do wielkoœci

oœrodku administracyjnym w pañstwie. W ten sposób przysz³y w³adca

przygotowywa³ siê do roli ziemskiego namiestnika boga.

Jak mo¿na siê domyœlaæ, œwi¹tynia by³a uwa¿ana za odwzorowa-

nie niebiañskiego pa³acu boga. Z tego powodu wielk¹ wagê przy-

wi¹zywano do utrzymywania jej w nale¿ytym stanie, zaœ podczas

odbudowy nie wolno by³o wprowadzaæ ¿adnych zmian, chyba, ¿e

zosta³y one objawione w jakiœ sposób przez samego boga. Dziêki

temu wiele sanktuariów w Mezopotamii przetrwa³o w niemal nie-

zmienionej postaci nawet kilkaset lat - pomimo tego, ¿e najczêœciej

by³y one wznoszone z nietrwa³ej suszonej ceg³y. Œwi¹tynia sk³ada³a

siê z wielu pomieszczeñ pomocniczych oraz celli zwanej „ciemnym

pokojem” lub „grozê budz¹cym miejscem”. By³ to prywatny pokój

boga, do którego mogli wstêpowaæ tylko najwy¿si kap³ani. W nim

znajdowa³ siê pos¹g boga, który karmiono i przebierano. Sumero-

wie nie obawiali siê, ¿e bóstwo jest wszechobecne i mo¿e siê obja-

wiaæ w dowolnym miejscu. Jednak mimo to nie wystêpowali prze-

ciwko boskiej woli boj¹c siê, ¿e ktoœ móg³by na nich donieœæ.

Tak wiêc œwi¹tynia boga-w³adcy stanowi³a u Sumerów centrum

miasta-pañstwa, z jednej strony jako dom boga z jego s³u¿b¹ - kap-

³anami, z drugiej jako oœrodek administracji z ziemskim w³adc¹ i

wielk¹ liczb¹ urzêdników. Pierwotnie do œwi¹tyni nale¿a³y wszyst-

kie ziemie pañstwa; w³asnoœæ prywatna pojawi³a siê w póŸniejszym

okresie jako forma dzier¿awy z r¹k boga. Nic wiêc dziwnego, ¿e

29

zniszczenie œwi¹tyni i zrabowanie pos¹gu boga by³o jednoznaczne

ze zniszczeniem ca³ego pañstwa; na poziomie niebiañskim oznacza-

³o to odejœcie boga z jego pa³acu i zag³adê porzuconej krainy. Znana

jest opowieœæ o zniszczeniu miejscowoœci Gišbanda podczas najazdu

Gutejów, w której tak oto opisano zag³adê miasta: w Gišbanda dom

pe³en lamentu i p³aczu zosta³ zniszczony, Ningišzida (lokalny bóg-

w³adca) odszed³ obc¹ œcie¿k¹ z Gišbanda. Azimua, królowa miasta,

zap³aka³a gorzkimi ³zami - o, moje zniszczone miasto, zniszczony

dom! - gorzko zap³aka³a. Z kolei wojny pomiêdzy poszczególnymi

miastami nie by³y niczym wiêcej, jak tylko odwzorowaniem sporu

pomiêdzy ich boskimi w³adcami. Jeœli ziemski w³adca jakiegoœ mia-

sta zaatakowa³ inny oœrodek z w³asnej woli, a nie na polecenie swe-

go boga, by³ natychmiast karany i traci³ w³adzê. W ten w³aœnie spo-

sób interpretowany by³ upadek dynastii z Agade. Kiedy Akadowie

zniszczyli œwi¹tyniê Enlila w Nippur, Inanna, opiekunka Agade, od-

wróci³a siê od nich i pozwoli³a Enlilowi dokonaæ zemsty. Wówczas

na polecenie boga przybyli Gutejowie i zniszczyli stolicê pañstwa

Sargona Wielkiego i jego nastêpców, zaœ rada oœmiu bogów ustali³a,

¿e ju¿ nigdy nie zostanie ona zamieszkana.

Wzrost potêgi boga oznacza³ jednoczesny wzrost potêgi jego mias-

ta. Jak podaje K. Szarzyñska, supremacja Uruk na pocz¹tku okresu

wczesnodynastycznego by³a wynikiem tego, ¿e Inanna wy³udzi³a

podstêpem me od Enkiego. W okresie hegemonii Girsu w po³udnio-

wej Mezopotamii w taki sposób król Enmetena opisa³ odbudowê

zniszczonego kraju: on [w³adca na polecenie boga Ningirsu] skaso-

wa³ kontrybucje obywateli Uruk, Larsy i Patibira: przywróci³ w³a-

dzê Inanny nad Uruk, przywróci³ w³adzê Utu nad Lars¹, przywróci³

w³adzê Lugalemuš nad œwi¹tyni¹ Emuš [w Patibira]. Zdanie to ozna-

cza, ¿e po zajêciu ró¿nych miast przez wojska w³adcy Girsu ich bo-

gowie zostali pokonani i wygnani przez Ningirsu, który jednak po

okresie sp³aty kontrybucji wojennych pozwoli³ im powróciæ, oczy-

wiœcie pod warunkiem uznania jego supremacji. D³ugotrwa³e wojny

miêdzy Lagaš i Umm¹ o pola Guedinna znalaz³y swe odbicie w mi-

tologii w opowieœciach o rywalizacji pomiêdzy Ningirsu i Šar¹.

Mo¿na znaleŸæ równie¿ wiele innych przyk³adów ukazuj¹cych, jak

stosunki pomiêdzy ró¿nymi bogami znajdowa³y swe odzwierciedle-

nie w historii politycznej Sumeru.

Ogólnie rzecz bior¹c, wszyscy mieszkañcy danego pañstwa to

pracownicy boga, którzy mieli dla niego uprawiaæ ziemiê, a w za-

mian za to byli przez niego utrzymywani. Mê¿czyŸni wiêc pracowali

30

w polu, paœli byd³o, naprawiali kana³y i s³u¿yli bogu bezpoœrednio

jako kap³ani - ubierali go, myli, karmili, odprawiali rytua³y. Z kolei

kobiety przygotowywa³y m¹kê, piek³y i tka³y. Wszystko to by³o nad-

zorowane i rejestrowane przez pisarzy, którzy tak¿e pisali raporty

dla administracji wy¿szego szczebla. W³adca przygotowywa³ ogól-

ny raport o stanie pañstwa, który przedstawia³ bogu podczas do-

rocznej ceremonii Nowego Roku.
Ksiêgowoœæ i urzêdy skarbowe

Teokratyczne pañstwo o zarysowanej tu w skrócie strukturze wy-

maga³o istnienia wyspecjalizowanych urzêdów odpowiedzialnych za

zbieranie i rozdzielenie ¿ywnoœci oraz ró¿nych produktów, a tak¿e przy-

dzielanie zadañ poszczególnym pracownikom. Dzia³alnoœæ tych urzê-

dów mia³a z natury rzeczy sankcjê religijn¹; terminowe wype³nianie

zobowi¹zañ by³o uwa¿ane za czyn pobo¿ny, zaœ uchylanie siê od nich

za ciê¿ki grzech. Jednak takie zbiurokratyzowanie kultu i ofiar wcale

nie oznacza, ¿e ca³a religia sumeryjska by³a p³ytka i ogranicza³a siê do

administracji. Po prostu organizacja pañstwa teokratycznego wymusza³a

œcis³e powi¹zanie religii z administracj¹; poza tym jednak na pewno

istnia³y bardziej ezoteryczne koncepcje kosmologiczne i antropologiczne

przekazywane tylko w gronie kap³anów i powi¹zane z systemem inicja-

cyjnym, którego œlady s¹ widoczne w niektórych mitach. Nie ma tu

miejsca, by szerzej o tym mówiæ, trzeba jednak mocno podkreœliæ, ¿e

biurokratyzacja religii Sumerów dotyczy³a tylko i wy³¹cznie sfery kul-

tu. Choæ z drugiej strony wypada przypomnieæ, ¿e równie¿ w œwiecie

bogów administracja pe³ni³a wa¿n¹ rolê. Ka¿dy z bogów-w³adców mia³

do swej dyzpozycji wezyra i wielu urzêdników, a nawet w krainie Pod-

ziemi znajdowa³ siê sekretarz spisuj¹cy protoko³y s¹du i rejestruj¹cy

przybywaj¹cych zmar³ych.

Naturaln¹ podstawow¹ jednostk¹ administracji by³a œwi¹tynia.

Œwi¹tynie pomniejszych bóstw podlega³y œwi¹tyniom boskich opie-

kunów miast, te zaœ œwi¹tyni boga-w³adcy stolicy pañstwa. Ziemski

w³adca jako przedstawiciel boga i dowódca jego wojsk by³ jedno-

czeœnie arcykap³anem i g³ównym administratorem jego œwi¹tyni (jako

stolicy pañstwa). Arcykap³an sanga pe³ni³ rolê bezpoœredniego

zwierzchnika personelu œwi¹tynnego i g³ównego osobistego s³ugi

boga, zaœ kap³an šabra by³ rzeczywistym administratorem œwi¹tyni

(jako jednostki gospodarczej). Kap³ani pa to urzêdnicy wy¿szego

szczebla, odpowiedzialni za poszczególne ga³êzie gospodarki œwi¹-

tyni oraz bezpoœrednio reprezentuj¹cy jej interesy na zewn¹trz. Oprócz

31

nich w œwi¹tyni byli zatrudnieni liczni urzêdnicy œredniego i ni¿sze-

go szczebla o ustalonych funkcjach, p³acach i zakresach obowi¹z-

ków. Niektórzy z nich zajmowali siê handlem, inni dogl¹dali warsz-

tatów i magazynów nale¿¹cych do œwi¹tyni. Inni wreszcie zajmowa-

li siê buchalteri¹ i ksiêgowoœci¹ oraz œci¹ganiem nale¿noœci.

Spoœród tekstów klinowych z III tysi¹clecia p.n.e. ponad 90% to

zamówienia, rachunki, faktury, listy p³ac i pokwitowania, a tak¿e spisy

stad i zbó¿ w magazynach, wydatki zbo¿a siewnego, podliczenia dnió-

wek i inne tego rodzaju dokumenty. Z Nippur znany jest doϾ inte-

resuj¹cy tekst opublikowany przez D. Myhrmana, w którym podano

roczne plony daktyli z pewnego sadu palmowego. Drzewa zosta³y po-

dzielone na grupy w zale¿noœci od wydajnoœci, która waha³a siê od 10

qa do 1 gur. Razem ze 190 palm zebrano 44 gur 180 qa daktyli; 40

palm zosta³o spl¹drowanych przez z³odziei lub ptaki. Protokó³ zosta³

podpisany przez odpowiedzialnego urzêdnika i umieszczony w ar-

chiwum. Wiele podobnych raportów znanych jest z niemal wszystkich

miast nale¿¹cych do pañstwa III dynastii z Ur. W oparciu o poszcze-

gólne rachunki zestawiane by³y dzienne bilansy, na podstawie których

tworzono raporty miesiêczne i roczne. W nich uwzglêdniano wszystkie

dobra nabyte przez œwi¹tyniê - albo na drodze kupna, albo jako ofiary -

a tak¿e poniesione wydatki, czyli w najwiêkszej czêœci p³ace pracow-

ników œwi¹tyni. Poniewa¿ w okresie wczesnodynastycznym ca³a lud-

noœæ pracowa³a na rzecz œwi¹tyñ lub dworu królewskiego powi¹zanego

z g³ówn¹ œwi¹tyni¹ boga-w³adcy, biurokracja mia³a mnóstwo pracy i

nieraz zdarza³o siê, ¿e jakiœ rachunek zagin¹³ lub zosta³ w poœpiechu

b³êdnie sformu³owany. W takich wypadkach na podstawie zeznañ œwiad-

ków sporz¹dzany by³ odpowiedni protokó³.

Zgodnie z naturalnym biegiem rzeczy, po pewnym czasie musia³

nast¹piæ przerost biurokracji, zw³aszcza œredniego szczebla. Z kilku

tekstów z okresu wczesnodynastycznego wynika, ¿e w³adcy czêsto

borykali siê z tym problemem. Najlepiej znany jest przypadek króla

Uruinimginy z Girsu. Usi³owa³ on poprawiæ sposób administrowania

pañstwem przez zmniejszenie liczby urzêdników i skasowanie d³u-

gów zwyk³ych ch³opów, którzy nie byli ju¿ w stanie utrzymywaæ

rozbudowanej biurokracji. Reformy Uruinimginy pozosta³y niedokoñ-

czone, gdy¿ Girsu w tym czasie zosta³o podbite przez s¹siedni¹ Ummê.
Podatki

G³ównym celem rozbudowanej administracji sumeryjskiego miasta-

pañstwa by³o œci¹ganie do magazynów œwi¹tyni wszelkich wytworzonych

32

dóbr, a nastêpnie rozdzielanie ich pomiêdzy mieszkañców. W ten sposób

ch³opi oddawali bogu ca³e swe plony, w zamian jednak otrzymywali nie

tylko dzienne racje ¿ywnoœci, ale równie¿ odzie¿ i wyroby rzemieœlnicze.

Z kolei rzemieœlnicy nie musieli obawiaæ siê braku ¿ywnoœci. Problem

pojawi³ siê w momencie ustalenia w³asnoœci prywatnej. Wytwórcy nie

musieli ju¿ oddawaæ wszystkiego œwi¹tyni, wci¹¿ jednak byli zobowi¹za-

ni do utrzymywania jej administracji. Jeœli wiêc plony by³y mniejsze, ni¿

oczekiwano, mogli popaœæ w d³ugi nie bêd¹c w stanie z³o¿yæ bogu odpo-

wiedniej ofiary. Ofiary tego rodzaju by³y sk³adane sezonowo lub codzien-

nie, a E. Chiera nie zawaha³ siê nazwaæ ich podatkami.

Dziewiêæ tabliczek z Ummy opublikowanych przez J.P. Grégoire

zawiera spisy ofiar sk³adanych w œwi¹tyni. Wœród nich mo¿na wy-

ró¿niæ trzy g³ówne kategorie. Po pierwsze s¹ to dary sta³e lub po-

datki sadu: czêœæ plonów, stada zwierz¹t lub wyrobów rzemieœlni-

czych nale¿na bogu. Po drugie dary okolicznoœciowe mu-du sk³ada-

ne z jakiejœ szczególnej okazji oraz dary zwierzêce mašdaria, czyli

m³ode zwierzê przynoszone do œwi¹tyni wraz z proœb¹ do boga. Po

trzecie wreszcie ofiary sizkur sk³adane bezpoœrednio bogu przez kap³a-

nów; do nich mo¿na zaliczyæ zwierzêta zabijane na po¿ywienie boga

oraz p³ynne ofiary wylewane na jego o³tarz. Szczególn¹ kategori¹

ofiar by³y ki-saha - ofiary sk³adane przez arcykap³ana z okazji œwi¹t.

Spoœród tych trzech kategorii ofiar wypada omówiæ szerzej dwie

pierwsze, które s¹ œciœle zwi¹zane z teokratyczn¹ struktur¹ w³adzy w

pañstwach Sumerów. Jeœli chodzi o sta³e ofiary, to by³y one sk³adana

na pewno ju¿ w IV tysi¹cleciu p.n.e. Na alabastrowym naczyniu z

Uruk datowanym na pocz¹tek okresu D¿emdet Nasr przedstawiona

zosta³a procesja ludzi z dzbanami, naczyniami i byd³em udaj¹ca siê

do œwi¹tyni Inanny. Z kolei w Eridu w najstarszych warstwach œwi¹-

tyni zosta³a znaleziona du¿a iloœæ rybich oœci - pozosta³oœæ po sta³ych

darach z³o¿onych przez mieszkañców miasta, którego podstaw¹ go-

spodarki by³o rybo³óstwo.

W³aœciwie œwi¹tynia sumeryjska sk³ada³a siê g³ównie z pomiesz-

czeñ magazynowych, które mog³y byæ nawet bardzo oddalone od

celli i nielicznych pomieszczeñ s³u¿¹cych tylko i wy³¹cznie celom

kultowym. Bardzo czêsto w³adca w inskrypcji fundacyjnej œwi¹tyni

chwali siê, ¿e zbudowa³ równie¿ „pokój dla boskich regularnych da-

rów”, a wiêc magazyn, w którym gromadzono œci¹gniête podatki.

Uruinimgina w jednym z tekstów poleci³ napisaæ, ¿e wzniós³ œwi¹ty-

niê i magazyn dla bogini Bau, a tak¿e zagrodê dla owiec bogini. Z

kolei dla Nanše przekopa³ kana³ a¿ do morza, zaœ dla Ningirsu oto-

33

czy³ miasto Girsu murami. Istnieje tak¿e jeden dokument œwiadcz¹-

cy o tym, ¿e w³adca móg³ ustanawiaæ lub zmieniaæ podatki w imie-

niu boga. Enmetena z Girsu napisa³, ¿e bóg Ningirsu ustanowi³ ko-

niecznoœæ sk³adania regularnych darów w miejscowoœci Girnum.

Jak mo¿na ³atwo siê domyœliæ, osoby oddaj¹ce do magazynów

œwi¹tynnych nale¿ny podatek otrzymywa³y za to pokwitowanie. Za-

chowa³o siê ca³e mnóstwo takich tekstów, a nawet pieczêæ cylin-

dryczna u¿ywana przez administratora œwi¹tyni do potwierdzania

tego rodzaju rachunków. Zosta³ na niej przedstawiony ofiarnik z

koŸlêciem wprowadzany przez bóstwo poœrednicz¹ce przed oblicze

boga, który stoi na grzbiecie smoka. Za scen¹ biegnie inskrypcja o

treœci: cokolwiek zosta³o przyniesione jako dar, ta pieczêæ postawi-

³a swój znak na tym jako na darze wotywnym. Cokolwiek przynio-

s³eœ jako dar do œwi¹tyni, [urzêdnik] Ur-Ninazu dedykuje to jemu

[to znaczy bogu]. Pieczêæ taka mog³a s³u¿yæ jako potwierdzenie za-

równo darów sta³ych, jak i okolicznoœciowych.

W okresie Ur III, kiedy ca³a Mezopotamia zosta³a zjednoczona,

ordynacja podatkowa Sumerów uleg³a pewnym zmianom. Zmniej-

szy³o siê znaczenie œwi¹tyñ bogów-w³adców poszczególnych miast,

wzros³a natomiast rola administracji centralnej, œciœle zwi¹zanej z

osob¹ króla. Nie oznacza³o to jednak sekularyzacji pañstwa, a wrêcz

przeciwnie: to w³adca zosta³ ubóstwiony, a jego œwi¹tynie w poszcze-

gólnych miastach zaczê³y pe³niæ rolê oœrodków administracji tereno-

wej, nadrzêdnych w stosunku do œwi¹tyñ innych bóstw. Podatki by³y

œci¹gane w imieniu w³adcy wystêpuj¹cego ju¿ nie jako administra-

tor boga, lecz jako ziemski przedstawiciel ca³ego panteonu, a na-

stêpnie rozdzielane pomiêdzy poszczególne œwi¹tynie. Zachowa³a siê

wielka liczba dokumentów zawieraj¹cych miesiêczne lub roczne ze-

stawienia wydatków administracji królewskiej na rzecz ró¿nych œwi¹-

tyñ. Z magazynów w³adcy dostarczano nie tylko zbo¿e, lecz równie¿

¿ywnoœæ przetworzon¹, aromatyczne zio³a, we³nê, skóry, olej, ma-

s³o, daktyle, ser, piwo, a nawet srebro. Jednak œwi¹tynie utrzymy-

wa³y siê nie tylko z dotacji, lecz nadal prowadzi³y w³asn¹ dzia³al-

noœæ gospodarcz¹, choæ ju¿ na mniejsz¹ skalê. Nadal nale¿a³y do

nich du¿e obszary pól uprawnych, z których plony mog³y byæ czê-

œciowo lub ca³kowicie zwolnione od podatku, a tak¿e stada owiec,

kóz i byd³a. Administratorzy œwi¹tyñ prowadzili równie¿ handel,

nieraz na wielk¹ skalê.

Ogólnie rzecz bior¹c, Sumerowie swoj¹ pobo¿noœæ okazywali p³a-

c¹c podatki, nie sprzeciwiaj¹c siê zwierzchnikom i pracuj¹c w pocie

34

czo³a na po¿ytek bogów. W zamian za to w pocz¹tkowym okresie,

gdy ca³a ziemia nale¿a³a do œwi¹tyñ, otrzymywali poczucie bezpie-

czeñstwa w postaci dziennych racji ¿ywnoœciowych i wynagrodze-

nia w naturze. PóŸniej jednak, gdy pojawi³a siê prywatna w³asnoœæ

ziemi, a ca³oœæ podatków sz³a na utrzymywanie rozbudowanej ad-

ministracji, taki system nak³ada³ na indywidualnych rolników i rze-

mieœlników wielkie obci¹¿enia, którym niekiedy trudno by³o spro-

staæ. Niemniej, ideologia pañstwa teokratycznego by³a tak silna, ¿e

nigdy nie dosz³o do otwartego buntu i jedynie w literaturze m¹dro-

œciowej pojawi³o siê stwierdzenie, ¿e lepiej w ogóle nie sk³adaæ ofiar

bogom, ni¿ z³o¿yæ za du¿o.
Op³ata skarbowa

Poza sta³ymi darami sk³adanymi bogu przez wszystkich wytwór-

ców, Sumerowie znali równie¿ dary okolicznoœciowe. Przynosili je

do œwi¹tyni obywatele, którzy chcieli poprosiæ boga o pomoc lub

podziêkowaæ mu za okazane wsparcie. Zwykle by³o to m³ode zwie-

rzê, koŸlê lub jagniê, które w³¹czano do stad œwi¹tyni lub sk³adano

bogu w ofierze. Równie¿ te dary by³y dok³adnie rejestrowane. Z

Drehem zachowa³a siê lista ofiar okolicznoœciowych z³o¿onych w

œwi¹tyni ubóstwionego w³adcy III dynastii z Ur w ci¹gu jednego tyl-

ko dnia, po³¹czona z ogólnym raportem dotycz¹cym stanu stad. I tak

Ikšu-[ ] podarowa³ jagniê Enlilowi, piekarz Nahbira bogini Ninlil,

[ ] Šamašowi, miecznik KA+ŠU-ša-Iškur bogini Ninhursang, nad-

zorca Lugalšagga bogini Ninni, nadzorca Kimalu Nannie, nadzorca

Ibni-Anu bogini Ninhul, zaœ nadzorca pos³añców Nur-Ištar Lugal-

bandzie. Zwierzêta zosta³y w³¹czone do stada, z którego wydzielono

szesnaœcie baranów i dwadzieœcia cztery owce na potrzeby kuchni,

zaœ jednego pad³ego byka odes³ano do Domu Skrybów. Wydaje siê,

¿e w tym wypadku wierni przynosili dary, zaœ kap³ani sami przy-

dzielali je okreœlonemu bogowi; byæ mo¿e póŸniej zwierzêta by³y

przekazywane œwi¹tyniom wymienionych bóstw. Sami w³adcy III

dynastii z Ur sk³adali bardzo czêsto dary okolicznoœciowe œwi¹ty-

niom ró¿nych bóstw, przy czym mog³y to byæ równie¿ ca³e stada

doros³ych zwierz¹t.

Na pieczêciach cylindrycznych z ró¿nych okresów, a zw³aszcza z

koñca III i pocz¹tku II tysi¹clecia p.n.e., bardzo czêsto ukazywana

by³a typowa scena prezentacji. Wierny z koŸlêciem lub naczyniem w

rêku zbli¿a siê wprowadzany przez bóstwo poœrednicz¹ce przed obli-

cze g³ównego bóstwa siedz¹cego na tronie lub stoj¹cego z insygnia-

35

mi swej boskiej w³adzy. Tak wiêc dar okolicznoœciowy pe³ni³ rolê

op³aty skarbowej, któr¹ trzeba by³o uiœciæ w celu zbli¿enia siê do

boga i przedstawienia mu swojej sprawy. Zreszt¹ u Sumerów znana

by³a równie¿ op³ata administracyjna pobierana za urzêdowe potwier-

dzenie wszelkiego rodzaju umów. Z czasów Uruinimginy z Girsu

pochodzi cennik, w którym na przyk³ad uznanie rozwodu kosztuje

szeœæ szekli srebra - z nich piêæ trafia do skarbca królewskiego, zaœ

jeden otrzymuje pisarz sporz¹dzaj¹cy dokument.
Redystrybucja dóbr

Zebrane i zmagazynowane dobra by³y rejestrowane, a nastêpnie

rozdzielane. Czêœæ zatrzymywa³a administracja centralna pañstwa

na swoje potrzeby, a resztê otrzymywa³y oœrodki administracji tere-

nowej, które dokonywa³y ostatecznej redystrybucji dóbr pomiêdzy

pracowników. W czasach, gdy nie by³o jeszcze prywatnej w³asnoœci

ziemi, wszyscy mieszkañcy byli na utrzymaniu pañstwa; póŸniej

pañstwo utrzymywa³o tylko urzêdników i pracowników gospodarstw

œwi¹tynnych. Jednak tak¿e rolnicy indywidualni oraz rzemieœlnicy

otrzymywali wynagrodzenie za pracê na rzecz œwi¹tyni.

Znanych jest wiele list pracowników z wymienionymi przydzia³ami

s³u¿bowymi i p³acami. Niektórzy byli zatrudniani na sta³e, inni sezonowo

lub na okreœlony czas. W archiwach z Ur przechowa³ siê dokument za-

wieraj¹cy listê imion osób zobowi¹zanych do pracy na rzecz œwi¹tyni Nin-

gišzidy w tym mieœcie. By³y one podzielone na dwie grupy, z których

pierwsza pracowa³a dwadzieœcia dni, druga zaœ piêtnaœcie. Œwi¹tynia œred-

niej wielkoœci zatrudnia³a na sta³e od stu do piêciuset osób. Lista pracow-

ników œwi¹tyni Ningišzidy w Girsu z czasów panowania III dynastii z Ur

wymienia m. in. czterech administratorów, oœmiu pasterzy dogl¹daj¹cych

zwierz¹t w zagrodach, dwóch piekarzy, jednego pisarza nadzoruj¹cego

oraczy, dwóch pasterzy dogl¹daj¹cych stad na pastwiskach, jednego gar-

barza, jednego masarza, oœmiu stra¿ników i czterdziestu dwóch rolników.

Inny dokument z Girsu, opublikowany przez E. Chierê, zawiera

spis 165 pracowników podzielonych na piêæ brygad odpowiednio po

41, 34, 34, 29 i 27 osób. Ka¿da z nich mia³a przydzielonego bryga-

dzistê nu-banda i nadzorcê pa. W dniu 24 miesi¹ca œwiêta Negun

dwudziestu pracowników zosta³o oddelegowanych do noszenia trzcin

do zagrody gêsi, dziesiêciu do rzeŸni byków, dziesiêciu do piekarni,

trzydziestu do wytwarzania piwa II gatunku, piêtnastu do wydoby-

wania asfaltu, piêciu do pracy w warsztacie, dziesiêciu do dyspozy-

cji niejakiego Dady, dwóch do wytwarzania piwa I gatunku na po-

36

trzeby pa³acu, jeden do olejarni, jeden do mielenia zbo¿a na m¹kê,

jeden na ryby. Dalej nastêpuje dalsze wyliczenie pojedynczych osób.

Spoœród nich jedna zosta³a przeznaczona do noszenia gliny pod nad-

zorem Lulamu, inna do noszenia gliny pod nadzorem Ur-Bau. Czte-

rech pracowników by³o chorych. Na koñcu listy znajduje siê podsu-

mowanie: 161 osób wys³anych do pracy, 24 nie opuœci³o miasta. Na

podstawie tego rodzaju zapisów co miesi¹c podsumowywano, ile kto

przepracowa³ dni, ile mu siê za to nale¿a³o, a ile ju¿ zap³acono.

Zap³ata nastêpowa³a w naturze. Ka¿demu przys³ugiwa³a dzienna

racja ¿ywnoœciowa w postaci miary zbo¿a lub m¹ki oraz piwa, a

tak¿e okresowe dodatki w postaci innych produktów ¿ywnoœciowych,

wyrobów rzemieœlniczych oraz odzie¿y. Prawdopodobnie racje ¿yw-

noœciowe by³y przekazywane z magazynów do prywatnych naczyñ

pracowników, choæ z IV tysi¹clecia znane s¹ liczne podle wykonane

naczynia ze œciêtym wylewem, które mog³y s³u¿yæ za jednorazowe

opakowania.
Zakoñczenie

W teokratycznej koncepcji pañstwa Sumerów biurokracja, po-

datki i redystrybucja dóbr by³y podstawowymi wyznacznikami cy-

wilizacji pojmowanej jako w³aœciwoœæ, któr¹ bogowie zes³ali ludziom.

W wykazie me zwi¹zane z tym wszystkim pojêcia zajmuj¹ najwiêcej

miejsca. Pod tym wzglêdem staro¿ytni Sumerowie s¹ nam bardzo

bliscy, choæ trzeba przyznaæ, ¿e ich system by³ znacznie bardziej

stabilny, gdy¿ posiada³ silniejsze oparcie w ideologii. Nic dziwnego,

¿e teokratyczna biurokracja Sumerów przetrwa³a niemal cztery ty-

si¹ce lat w niemal niezmienionej postaci i zosta³a zaadoptowana przez

nowe ludy zasiedlaj¹ce Mezopotamiê w III, II i w pierwszej po³owie

I tysi¹clecia p.n.e.

Oczywiœcie sfera kultu u Sumerów nie ogranicza³a siê do uœwiê-

conego p³acenia podatków, choæ na to w³aœnie w dostêpnych tek-

stach Ÿród³owych po³o¿ony jest najwiêkszy nacisk. Oprócz darów

sta³ych i okolicznoœciowych, bogom sk³adane by³y prawdziwe ofia-

ry, a kalendarz sakralny by³ nie mniej rozbudowany, ni¿ w przypad-

ku innych religii astrobiologicznych. Istniej¹ tak¿e przes³anki po-

zwalaj¹ce przypuszczaæ, ¿e sk³adano równie¿ ofiary z ludzi, byæ mo¿e

nawet w czasach III dynastii z Ur. Niemniej w ¿adnej innej kulturze

staro¿ytnej sposób gospodarowania i administracji nie by³ tak silnie

sprzêgniêty z religi¹.

Warszawa, 14 X 1997 (23 V 1998)

37

Literatura
A. Alberti-F. Pomponio, Pre-Sargonic and Sargonic Texts from Ur

edited in UET 2, Supplement, Rome 1986.

Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament, ed. J.B.

Pritchard, Princeton 1955 (1969).

The Ancient Near East. Supplementary Texts and Pictures Relating

to the Old Testament, ed. J.B. Pritchard, Princeton 1969.

D. Arnaud, Staro¿ytny Bliski Wschód od wprowadzenia pisma do

Aleksandra Wielkiego, Warszawa 1982.

P. Bieliñski, Staro¿ytny Bliski Wschód od pocz¹tków gospodarki

rolniczej do wprowadzenia pisma, Warszawa 1985.

J. Black-A. Green, Gods, Demons and Symbols of Ancient Meso-

potamia. An Illustrated Dictionary, London 1992.

E. Chiera, Lists of Personal Names from the Temple School of Nip-

pur. Lists of Sumerian Personal Names, Philadelphia 1919.

J.S. Cooper, Sumerian and Akkadian Royal Inscriptions, vol. I.

Presargonic Inscriptions, New Haven 1986.

S. Dalley, Myths from Mesopotamia. Creation, The Flood, Gilga-

mesh and Others, Oxford-New York 1991.

A. Deimel, Schultexte aus Fara, Leipzig 1923.

A. Deimel, Wirtschaftstexte aus Fara, Leipzig 1924.

P. Delougaz-S. Lloyd, Pre-Sargonic Temples in the Dyala Region,

Chicago 1942.

P. Dhorme, Les plus anciens noms de personnes à Lagaš, ZA

22:1909, s. 284-316.

P. Dhorme, La religion assyro-babylonienne, Paris 1910.

P. Dhorme, Les religions de Babylonie et d’Assyrie, Paris 1949.

J.J.A. van Dijk, Textes divers du Musée de Bagdad IV, „Sumer”

18:1962, ss. 19-32.

J.J.A. van Dijk, LUGAL UD ME-LÁM-bi NIR-GÁL, Leiden 1983.

Early Mesopotamian Incantations and Rituals, ed. J.J.A. van Dijk,

A. Goetze, M.I. Hussey, YOS 11, Yale 1985.

D.O. Edzard, Die Königsinschriften des Iraq-Museums, „Sumer”

13:1957, ss. 172-189.

A. Falkenstein, Archaische Texte aus Uruk, ADFU, Berlin 1936.

A. Falkenstein, Die Inschriften Gudeas von Lagaš, t. I-II, AnOr

30, Roma 1966.

T. Fish, Lagash Tablets Concerning Kuš Including, MCS vol. VI,

nr 2, 1956.

38

N.W. Forde, Nebraska Cuneiform Texts of the Sumerian Ur III Dy-

nasty, Lawrence 1967.

H. de Genouillac, Prèmieres recherches archéologiques à Kich, vol.

I-II, 1924-25.

H. de Genouillac, -Fouilles de Telloh, t. I-II, Paris 1936.

A.R. George, -Cuneiform Texts in the Birmingham City Museum,

„Iraq” 41:1979, nr 2, ss. 121-140.

A.R. George, House Most High. The Temples of Ancient Mesopo-

tamia, Winona Lake 1993.

T. Gomi, Wirtschaftstexte der Ur III-Zeit aus dem British Museum,

MVN 12, Roma 1982.

J.-P. Grégoire, Archives administratives sumériennes, Paris 1970.

G.G. Hackman, Temple Documents of the Third Dynasty of Ur from

Umma, BIC 5, New Haven-London-Oxford 1937.

G.G. Hackman, Sumerian and Akkadian Administrative Texts from

Predynastic Times to the End of the Akkad Dynasty, BIC 8, New

Haven 1958.

E. Heinrich, Die Tempel und Heiligtümer im Alten Mesopotamien.

Typologie, Morphologie und Geschichte, Berlin 1982.

M.I. Hussey, Sumerian Tablets in the Harvard Semitic Museum,

Part II: From the Time of the Dynasty of Ur, HSS 4, Cambridge

1915.

T. Jacobsen, The Treasures of Darkness. A History of Mesopota-

mian Religion, New Haven-London 1978.

Ch.F. Jean, La religion sumérienne d’après les documents sumériens

antérieurs à la dynastie d’Isin, Paris 1931.

Ch.F. Jean, Noms divins sumériens. Listes des élèves-scribes de

Nippur du 3

e

millénaire environ avant J.-C., RA 28:1931, ss.

179-194.

R.R. Jestin, Nouvelles tablettes sumériennes de Šuruppak au Musée

d’Istanbul, Paris 1957.

T.B. Jones-J.W. Snyder, Sumerian Economic Texts from the Third

Ur Dynasty. A Catalogue and Discussion of Documents from

Various Collections, Minneapolis 1961.

C.E. Keiser, Selected Temple Documents of the Ur Dynasty, YOS

4, New Haven-London-Oxford 1919.

C.E. Keiser, Neo-Sumerian Account Texts from Drehem, BIC 3,

New Haven-London 1971.

S.N. Kramer, Sumerian Mythology, Philadelphia 1944.

39

B. Lafont, Documents administratifs sumériens provenant du site

de Tello et conservés au Musée du Louvre, Paris 1985.

M. Lambert, La periode presargonique. La vie economique à Šurup-

pak (II), „Sumer” 10:1954, nr 2, ss. 150-190.

M. Lambert, Tablettes économiques de Lagash (époque de la III

e

dynastie d’Ur), Paris 1968.

H. Limet, Textes sumeriens de la III

e

dynastie d’Ur, DPOA 1, Liège.

K. £yczkowska-K. Szarzyñska, Mitologia Mezopotamii, Warsza-

wa 1986.

P. Michalowski, The Lamentation over the Destruction of Sumer

and Ur, Winona Lake 1989.

H. Neumann, Handwerk in Mesopotamien, SGK 19, Berlin 1987.

K. Oberhuber, Sumerische und akkadische Keilschriftdenkmäler

des Archäologischen Museums zu Florenz, IBK 8, Innsbruck

1960.

D.I. Owen, Neo-Sumerian Texts from American Collections, JCS

24:1972, nr 4, ss. 137-173.

A. Parrot, Tello. Vingt campagnes de fouilles (1877-1933), Paris

1948.

G. Pettinato, Texte zur Verwaltung der Landwirtschaft in der Ur-

III Zeit, AnOr nr 45, Roma 1969.

G. Reisner, Tempelurkunden aus Telloh, Berlin 1901.

H.W.F. Saggs, WielkoϾ i upadek Babilonii, Warszawa 1973.

G.J. Selz, Altsumerische Verwaltungstexte aus Lagaš. Teil 1. Die

Altsumerischen Wirtschaftsurkunden der Eremitage zu Lenin-

grad, FAS 15, Stuttgart 1989.

M. Sigrist, Neo-Sumerian Account Texts in the Horn Archeologi-

cal Museum, IAP 4, Michigan 1985.

Å.W. Sjöberg - E. Bergmann, The Collection of the Sumerian Tem-

ple Hymns, TCS 3, New York 1969.

P. Steinkeller, Sale Documents of the Ur-III-Period, FAS 17, Stut-

tgart 1989.

A. Westenholz, Old Sumerian and Old Akkadian Texts in Philadel-

phia chiefly from Nippur. I, Literary and Lexical Texts and the

Earliest Administrative Documents from Nippur, Malibu 1975.

A. Westenholz, Early Cuneiform Texts in Jena, København 1975.

A. Wierciñski, Magia i religia. Szkice z antropologii religii, Kra-

ków 1994.

40

Wykaz skrótów
ADFU Ausgrabungen der Deutschen Forschungsgemeinschaft in

Uruk=Warka

AnOr Analecta Orientalia

BIC Babylonian Inscriptions in the Collection of James B. Nies,

Yale University

DPOA Documents du Proche Orient Ancien, Epigraphie

FAS Freiburger Altorientalische Studien

HSS Harvard Semitic Series

IAP Institute of Archaeology Publications. Assyriological Series

IBK Innsbrucker Beiträge zur Kulturwissenschaft

JCS Journal of Cuneiform Studies

MCS Manchester Cuneiform Studies

MVN Materiali per il vocabulario Neosumerico

RA

Revue d’Assyriologie et d’Archéologie Orientale

SGK Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients

TCS Texts from Cuneiform Sources

UET Ur Excavations Texts

YOS Yale Oriental Series. Babylonian Texts

ZA

Zeitschrift für Assyriologie