Sytuacja Księstwa Polskiego w II poł. lat 80. XI wieku
Władca przywołał z węgierskiego wygnania swego bratanka Mieszka Bolesławowica (wraz z jego matką), jedynego syna Bolesława II Szczodrego i prawowitego dziedzica korony polskiej. Sytuację księcia polskiego komplikował brak dziedzicznego potomka. Pierworodny syn Zbigniew nie mógł być brany pod uwagę, ponieważ pochodził z nieuznanego przez Kościół związku. Władysław Herman poprzez sprowadzenie Mieszka do Polski unormował napięte stosunki z Węgrami i ich sojusznikiem - Rusią Kijowską. W 1088 doprowadził do małżeństwa bratanka z księżniczką ruską. Pozwoliło to Hermanowi na wzmocnienie swojego autorytetu i zahamowanie dalszych napięć w stosunkach międzynarodowych.
Narodziny Bolesława
Gall Anonim w swojej Kronice opisał okoliczności związane z narodzinami Bolesława, którego rodzice - Władysław Herman i Judyta czeska - za radą biskupa poznańskiego Franka wyprawili do sanktuarium św. Idziego w Saint-Gilles w Prowansji poselstwo z darami wotywnymi (m.in. złotym posążkiem wielkości dziecka) w intencji narodzenia potomka.
Pierwsze lata życia
Po narodzeniu Bolesława Krzywoustego sytuacja polityczna w Polsce uległa zmianie. Pozycja młodszego syna Hermana była zagrożona przez Mieszka Bolesławowica, co stanowiło prawdopodobną przyczynę śmierci tego księcia w 1089. W tym samym roku Władysław odesłał Zbigniewa do Saksonii. Tamże pierworodny syn księcia polskiego został umieszczony w żeńskim klasztorze w Kwedlinburgu. Fakt ten świadczył o dążeniu Władysława do pozbycia się Zbigniewa z kraju, uczynienia go mnichem i pozbawienia praw do sukcesji. Tym samym w krótkim czasie Herman wyeliminował z życia politycznego dwóch pretendentów do tronu polskiego i osłabił rosnącą wobec siebie opozycję. W ten sposób zabezpieczył sukcesję małoletniego Bolesława, któremu wyznaczył na opiekuna swojego palatyna, Sieciecha.
Pozycja Sieciecha w państwie
Po wyeliminowaniu opozycji w państwie polskim Władysław Herman popadł w zależność od swojego stronnika, palatyna Sieciecha, któremu być może zawdzięczał wyniesienie na tron. Rosnący w sile Sieciech uzyskał poparcie żony Hermana, Judyty Marii, z którą wspólnie zaczął wprowadzać w życie plan przejęcia władzy. W 1090 Sieciech, z pomocą dowodzonego przez siebie rycerstwa polskiego, zdołał na krótko opanować i przyłączyć Pomorze Gdańskie. W ważniejszych grodach pomorskich umieszczono polskie załogi, pozostałe spalono w celu uniemożliwienia stawiania oporu. W kilka miesięcy później doszło do buntu miejscowych elit, co doprowadziło do przywrócenia suwerenności ziem wschodniopomorskich. W następnym roku zorganizowano wyprawę, której celem było podporządkowanie Księstwu Polskiemu ziem Pomorza Gdańskiego, jednakże w bitwie nad rzeką Wdą rycerstwo polskie poniosło klęskę. Niepowodzeniem zakończyła się także kolejna jesienna wyprawa, w której polskie oddziały wsparły czeskie posiłki.
Książę Bolesław dorastał w okresie, w którym po represjach Sieciecha (sprzedawanie w niewolę, usuwanie z urzędów, wyroki, wygnania) nastąpiła masowa emigracja polityczna z ziem polskich do Czech. Jej konsekwencją było porwanie i sprowadzenie w 1093 Zbigniewa do ojczyzny. Młody książę wraz z emigrantami politycznymi przybył do Wrocławia, gdzie początkowo był pod silnym wpływem opozycjonistów. Schronienia pierworodnemu udzielił kasztelan wrocławski Magnus. Herman uznał to za spisek śląskich możnych. Wyruszył na Wrocław wraz z posiłkami węgierskimi. Podczas nieudanej interwencji Hermana i po nielojalnych działaniach Węgrów, którzy uprowadzili Sieciecha i Bolesława, książę polski został zmuszony do uznania pierworodnego syna za swego prawowitego następcę. Wydany w 1093 akt legitymizacji przyznawał starszemu synowi prawa pochodzenia i dziedziczenia tronu. Po ucieczce Sieciecha i Bolesława z niewoli na polecenie palatyna zorganizowano wyprawę na Śląsk i Kujawy celem unieważnienia aktu legitymizacji. Po przegranej bitwie nad Gopłem w 1096 Zbigniew został uwięziony, a następnie - na skutek interwencji biskupów w maju 1097 lub 1099 - uwolniony. Przywrócono mu także utracone prawa.
Podział księstwa na dzielnice
Po odkryciu rzeczywistych zamiarów Sieciecha i Judyty Marii Zbigniew nawiązał porozumienie z nastoletnim Bolesławem. Obaj bracia stanowczo zażądali przekazania im rządów. Herman zgodził się na podział swoich domen na dzielnice. Bolesław otrzymał Małopolskę, Śląsk, ziemię lubuską z zachodnim skrawkiem Wielkopolski sięgającym po granicę pomorską, Sandomierskie i przypuszczalnie Lubelskie po rzekę Bug (okolice Brześcia nad Bugiem). Zbigniew natomiast otrzymał Wielkopolskę (włącznie z Gnieznem), Kujawy, ziemię łęczycką, sieradzką oraz formalnie Mazowsze (z Płockiem), które zostało jednak pod kontrolą Hermana, podobnie jak ważniejsze grody w dzielnicy Bolesława, tj. Wrocław, Kraków i Sandomierz.
Podział państwa i dopuszczenie synów do współrządów zaniepokoiło Sieciecha. Palatyn rozpoczął przygotowania do rozprawy z braćmi. Wiedział, że podział kraju na dzielnice może osłabić jego pozycję. Nadal obsadzał stanowiska swoimi ludźmi w dzielnicach juniorów, co przy zarządzaniu centralnej administracji powodowało iluzoryczność podziału księstwa. Według historiografii niejasna stała się postawa Władysława Hermana, który opowiedział się za Sieciechem.
Walki braci z palatynem
Bolesław i Zbigniew na wieść o zbliżającym się konflikcie postanowili zawiązać opozycyjną koalicję. Doszło do tego na wiecu zorganizowanym we Wrocławiu z inicjatywy możnowładcy polskiego Skarbimira z rodu Awdańców. Postanowiono usunąć dotychczasowego opiekuna Bolesława, Wojsława (powinowatego Sieciecha), oraz zorganizować wyprawę przeciw palatynowi. W 1099 pod Żarnowcem nad Pilicą doszło do starcia zbuntowanej opozycji z wojskami Hermana i Sieciecha. Buntownicy wygrali bitwę, a książę Władysław wyraził zgodę na trwałe usunięcie Sieciecha z zajmowanego stanowiska. W tym samym roku na Boże Narodzenie książę Bolesław doprowadził do krótkotrwałego pokoju z Czechami. Porozumienie zostało zawarte w Žatcu. Według Kosmasa Bolesław został miecznikiem swojego wuja Brzetysława II, księcia Czech. Za pełnioną funkcję Krzywousty miał otrzymywać zapłatę w wysokości 100 grzywien srebra i 10 talentów złota rocznie z trybutu ojca na rzecz Czech (chodziło o ziemie Śląska, za które Herman płacił daninę).
W kilka miesięcy później siły opozycji przeciwko palatynowi zostały skierowane w stronę Sieciechowa, gdzie ukrył się palatyn. Nieoczekiwanie Herman z niewielkimi oddziałami przyszedł z pomocą obleganemu. W tej sytuacji juniorzy postanowili pozbawić Hermana władzy. Zbuntowana opozycja skierowała Zbigniewa na Mazowsze. Miał on opanować stołeczny Płock, natomiast Bolesław wyruszył na południe. Zamiarem obu braci było otoczenie Hermana. Władysław przewidział manewr synów i skierował swoje siły na Mazowsze. Do konfliktu doszło w okolicach Płocka. Herman po przegranej bitwie zobowiązał się do wygnania Sieciecha z kraju. Na przełomie 1100/1101 palatyn opuścił Polskę, udając się na ziemie niemieckie. Do kraju wrócił po kilku latach, jednak w Księstwie Polskim nie odegrał już żadnej roli. Prawdopodobnie został oślepiony.
Walka o dominium (1102-1106)
Władysław Herman zmarł 4 czerwca 1102. Podział państwa polskiego, jaki dokonał się po śmierci Hermana, był zbliżony do tego sprzed kilku lat. Wydawało się, że ostatecznie zakończy on waśnie między braćmi, jednak stał się zapowiedzią kolejnych konfliktów na tle sprawowania władzy. Powstały dwa organizmy państwowe, nad którymi każdy z nich sprawował samodzielne rządy: Zbigniew nad ziemiami wielkopolsko-mazowieckimi z Kujawami, Bolesław natomiast nad małopolsko-śląskimi z Sandomierskiem. Według niektórych historyków Zbigniew usiłował odgrywać rolę princepsa, gdyż Bolesław w chwili śmierci ojca miał 16 lat. Był więc jeszcze zbyt niedoświadczony, aby samodzielnie kierować wyznaczonymi dzielnicami księstwa, duży wpływ na młodego księcia mieli możni skupieni wokół jego dworu, w tym jego wychowawca, Skarbimir z rodu Awdańców.
Dwa organizmy państwowe prowadziły osobną politykę tak wewnętrzną jak i zewnętrzną. W kwestii polityki zagranicznej każdy z nich poszukiwał sojuszników, czasami prowadząc grę przeciw drugiemu. Newralgicznym punktem stała się sprawa Pomorza, w stronę którego Bolesław kierował swoje kroki polityczne. Zbigniew był zdecydowanym przeciwnikiem koncepcji brata, chcąc zachować z północnym sąsiadem dobre stosunki. Z jednej z pierwszych wypraw zorganizowanych na Pomorze przez Bolesława udało mu się zawrócić rycerstwo, co miało wywołać wściekłość juniora. Sytuacja ta nie trwała długo, gdyż już kolejne miesiące pokazały, że rycerstwo opowiedziało się za Bolesławem, wyprawiając się z nim kilkakrotnie na Pomorze (także na Prusy). Jesienią 1102 Krzywousty zorganizował wyprawę, podczas której jego wojowie zdobyli Białogard.
Odwetowe akcje zbrojne Pomorzan były jednak kierowane przeciw Zbigniewowi. Tenże nawiązał bliższe kontakty z Czechami, poprzez które chciał wywrzeć presję na Bolesławie i nakłonić go do odstąpienia od spraw pomorskich. Zawarł sojusz z Borzywojem II czeskim, któremu obiecał podległość lenną za okazaną pomoc. Junior natomiast, otoczony zewsząd wrogimi sąsiadami, widział wzmocnienie swojej władzy w kontaktach z Rusią i Węgrami. Mariaż ze Zbysławą Światopełkówną, księżniczką ruską, zawarty w 1103 miał przypieczętować przymierze ze wschodnim sąsiadem - Rusią Kijowską. Pierwszym jednak posunięciem dyplomatycznym księcia było uznanie papieża Paschalisa II, dzięki któremu zbliżył się do silnej opozycji antycesarskiej. Późniejszy pobyt legata papieskiego Gwalona z Beauwais w Polsce spowodował wzrost autorytetu juniora oraz uporządkowanie kwestii Kościoła.
Zbigniew odmówił przybycia na ślub Bolesława i Zbysławy. Dopatrywał się w małżeństwie juniora i układzie zawartym z Rusią Kijowską zagrożenia wymierzonego w niego. Dzięki przekupstwu ściągnął na dzielnicę juniora (Śląsk) najazd czesko-morawski Borzywoja II, roszczącego sobie pretensje do korony polskiej. W odpowiedzi na atak południowych sąsiadów Bolesław zorganizował dwa najazdy na Morawy. Mimo złupienia wielu grodów i wsi nie przyniosły one zamierzonego skutku. Podczas powrotu wojowie polscy pod dowództwem Żelisława zostali rozbici. Bolesław, dowodzący drugą wyprawą, także nie potrafił pokonać Czechów. Konflikt za pośrednictwem Skarbimira zakończono przekupstwem Borzywoja. Dzięki ogromnej sumie pieniędzy został zawarty krótkotrwały pokój z Czechami. Borzywoj natomiast odstąpił od sojuszu ze Zbigniewem. W celu sparaliżowania sojuszu starszego brata z Pomorzanami Bolesław przeprowadził wielokrotny atak na północną krainę w roku 1103 (bitwa o Kołobrzeg, którego nie zdobył) oraz w latach 1104-1105, zakończony pełnym sukcesem.
W tym samym roku (1105) Bolesław zawarł porozumienie z bratem, podobnie jak kilka lat wcześniej ze swą macochą Judytą Marią (za obfitą oprawę wdowią młody książę zapewnił sobie jej neutralność w rozgrywkach politycznych ze Zbigniewem). Zawarty w Tyńcu układ uważano za kompromis braci w kwestii polityki zagranicznej. Brak jednak porozumienia w sprawie polityki pomorskiej spowodował iluzoryczność tego pokoju. Został on przerwany rok później, kiedy starszy brat odmówił pomocy w walce z Pomorzanami. Bolesław został zaatakowany przez nich niespodziewanie podczas polowania. W nawiązanej bitwie junior nieomal stracił życie. Czesi, wykorzystując zaangażowanie Bolesława w sprawy pomorskie, zaatakowali Śląsk. Krzywousty nawiązał ponowne próby porozumienia się z bratem, które zakończyły się fiaskiem. Efektem tego było nawiązanie rozmów z czeskim dynastą w 1106. Bolesławowi udało się przeciągnąć czeskiego księcia Borzywoja II na swoją stronę. Po porozumieniu z węgierskim królem Kolomanem i przy pomocy ruskich wojów książę uderzył na Zbigniewa. Rozpoczęła się wojna domowa, która miała na celu przejęcie całkowitej władzy przez Bolesława. Połączone wojska bez większego problemu opanowały Kalisz, Gniezno, Spycimierz i Łęczycę, zajmując połowę domen seniora. Za pośrednictwem biskupa krakowskiego Baldwina doszło do zawarcia ugody w Łęczycy, w której Zbigniew oficjalnie uznał Bolesława za księcia zwierzchniego całej Polski. Jako lenno otrzymał Mazowsze, tym samym jego pozycja w państwie została zrównana z pozycją wielmożów polskich.
Samodzielna władza
W 1107 Bolesław wraz z królem węgierskim Kolomanem przedsięwziął wyprawę przeciw Czechom celem obsadzenia tam Świętopełka. Ingerencja w czeskie sprawy dynastyczne miała unormować stosunki Polski z południowo-zachodnim sąsiadem. Wyprawa zakończyła się pełnym sukcesem - 14 maja 1107 Świętopełk został osadzony na książęcym tronie w Pradze.
W tym samym roku Krzywousty ponownie wyprawił się przeciwko bratu. Powodem był bunt zorganizowany przez Zbigniewa, który nie wykonał polecenia juniora nakazującego mu spalenie jednego z grodów (chodziło o Kurów pod Puławami). Pretekstem do wystąpienia stało się również niedostarczenie przez brata posiłków na wyprawę pomorską. Zimą 1107/1108 przy pomocy połączonych sił rusko-węgierskich Bolesław zaatakował Mazowsze i zmusił brata do kapitulacji, co skończyło się jego całkowitym wygnaniem z kraju. Zbigniew wraz ze swoimi stronnikami schronił się w Pradze. Znalazł tam poparcie u Świętopełka. Bolesław natomiast stał się jedynowładcą na ziemiach polskich (faktyczne przejęcie władzy przez Krzywoustego nastąpiło rok wcześniej, gdy Zbigniew pozostawał jeszcze na Mazowszu, uznając zwierzchność młodszego brata).
W 1108 układ sił w Europie uległ zmianie. Świętopełk po porozumieniu się z królem niemieckim Henrykiem V złożył mu hołd lenny i uzyskał inwestyturę na Czechy. W tym samym czasie wzrosło napięcie niemiecko-węgierskie, a stosunki polsko-czeskie uległy pogorszeniu. Czesi wyprawili się na Polskę; w wyprawie tej wziął udział książę Zbigniew ze swoimi stronnikami. Bolesław unikał konfrontacji z powodu zaangażowania się się ponownie w sprawy pomorskie. Nie udzielił też pomocy i schronienia wygnanemu Borzywojowi czeskiemu. W tym samym roku (1108) książę polski ponownie poprowadził dywersyjną wyprawę na Czechy, występując jako sojusznik króla węgierskiego Kolomana. Wyprawa ta była podyktowana najazdem niemiecko-czeskim na Węgry (oblężenie grodu Pożoń) oraz brakiem wypełnienia przez Świętopełka układu, na mocy którego do Polski miały powrócić grody śląskie (m.in. Racibórz, Kamieniec, Koźle). Bolesław udzielił poparcia Borzywojowi II, któremu chciał przywrócić władzę w Czechach. Próba ta zakończyła się niepowodzeniem na skutek ataku Pomorzan. Junior był zmuszony przerzucić swoich wojów na północ państwa. Najazd został odparty. Z powodu zaistniałej sytuacji (dywersyjne ataki północnego sąsiada na Księstwo Polskie i wycofanie się Bolesława ze spraw czeskich) Borzywojowi nie udało się odzyskać tronu praskiego.
Odpowiedzią na agresywną politykę Bolesława była podjęta w 1109 przez Henryka V wyprawa odwetowa na Polskę (wojna polsko-niemiecka w 1109). Siły Henryka V były wspomagane przez czeskich wojów. Pretekstem stała się kwestia wygnanego Zbigniewa, który zabiegał o sprawiedliwość, zadośćuczynienie i pomoc w odzyskaniu utraconych domen. Władca niemiecki postawił Bolesławowi ultimatum. W zamian za zaniechanie wyprawy, zażądał od niego: oddania połowy państwa wygnanemu Zbigniewowi, uznania zwierzchnictwa cesarstwa, a także regularnego płacenia trybutu wynoszącego 300 grzywien srebra rocznie lub dostarczania 300 rycerzy na wyprawy wojenne. Bolesław żądania odrzucił. W czasie gdy pomiędzy stroną polską a niemiecką toczyły się pertraktacje, książę Polski był w trakcie wojny z Pomorzanami. Po zachodniej stronie Odry Henryk V natomiast pośpiesznie zbierał rycerstwo na wyprawę przeciw Księstwu Polskiemu. Zanim zakończyły się walki na Pomorzu, wojsko niemieckie zdołało podejść już pod Głogów.
Areną działań wojennych w 1109 stał się Śląsk (obrona Bytomia Odrzańskiego, Głogowa i Wrocławia). Dzięki obrońcom śląskich grodów Henrykowi V nie udało się odnieść zwycięstwa. Bolesław Krzywousty prowadził zaś wojnę podjazdową, która stopniowo zaczęła przynosić pozytywne efekty. Według legendy miał zwyciężyć Niemców w bitwie na Psim Polu[98][100], którego nazwa wzięła się od tego, że zabitych w bitwie rozszarpywały i zjadały dzikie psy z okolic. Ostatecznie niemiecki król wycofał się ze Śląska. Na uwagę zasługuje fakt udziału wieśniaków w obronie grodów, co nadawało walce charakter narodowy[101].
W 1110 Bolesław podjął nieudaną wyprawę zbrojną na Czechy. Mimo pogromu wojów czeskich nad Trutiną przez tylne hufce polskiego księcia Krzywoustemu nie udało mu się osadzić na czeskim tronie swego pretendenta, Sobiesława I, brata Borzywoja II, wraz z którym schronił się w Polsce. Prawdopodobnie Bolesław nie chciał na nowo zadrażniać stosunków z Henrykiem V. W 1111 zawarto rozejm, w myśl którego Sobiesław I powrócił do Czech, a Zbigniew do Polski. Na mocy układu Bolesława z Henrykiem V Zbigniew został uposażony. Niewykluczone jest, iż Bolesław zgodził się na powrót brata na skutek nacisku ze strony licznych zwolenników wygnanego w 1108 księcia, gdyż przy opisie jego powrotu Gall w swojej Kronice nadmienił, że w otoczeniu Zbigniewa znajdowali się źli doradcy (do grona których mógł należeć także nieprzychylny Bolesławowi arcybiskup gnieźnieński Marcin). Tak więc książę za ich namową mógł rościć sobie prawa do zwierzchności nad przydzieloną mu przez brata częścią państwa, a w przyszłości także nad swoją częścią ojcowskiego dziedzictwa. Pierwszym krokiem ku temu było zastosowanie przez Zbigniewa ceremoniału królewskiego adwentu (nienależnego mu po uznaniu Bolesława za swojego zwierzchnika w Łęczycy w 1107), zastrzeżonego dla władców samodzielnych. Zbigniew przybył do kraju w otoczeniu orszaku, przed nim niesiono miecz. Mogło to zostać odebrane przez panującego w kraju Bolesława jako obraza majestatu i naruszenie warunków umowy między braćmi, na mocy której Zbigniew miał poddać się w zależność wasalną od Bolesława. Prawdopodobnie te czynniki zaważyły na decyzji Krzywoustego o oślepieniu Zbigniewa.
Klątwa
Zbrodnia popełniona na Zbigniewie zapoczątkowała kryzys monarchii piastowskiej. Czyn Bolesława spotkał się z potępieniem ze strony społeczeństwa. Źródła nie przekazują jednoznacznej informacji, czy Krzywousty został wykluczony ze wspólnoty kościelnej[109]. W literaturze istnieje pogląd, że arcybiskup gnieźnieński Marcin, stronnik Zbigniewa, nałożył nań ekskomunikę. Klątwa miała zwalniać wszystkich poddanych księcia z obowiązku posłuszeństwa. W celu jej zdjęcia Bolesław pościł przez 40 dni i rozdawał jałmużnę ubogim i dary możnym.
(...) leżał w popiele i włosiennicy, wśród strumieni łez i łkań, jak wyrzekł się obcowania i rozmowy z ludźmi.(...)
Niewykluczone, że Bolesław podjął decyzję o odprawieniu publicznej pokuty na skutek negatywnej reakcji społeczeństwa na oślepienie przezeń Zbigniewa. Celem jej była odbudowa nadwątlonego autorytetu panującego i zyskanie przychylności zwolenników Zbigniewa. Karę oślepienia stosowano w średniowiecznej Europie wobec buntowniczych możnowładców. Czyn Bolesława popełniony na przyrodnim bracie mógł zostać odebrany przez społeczeństwo piastowskiej monarchii patrymonialnej jako złamanie zasady solidarności z członkami panującej dynastii, godząc w fundament porządku publicznego.
Według przekazu Galla Anonima Bolesław otrzymał od brata Zbigniewa przebaczenie. W dalszej części swojej pokuty, polski książę udał się z pielgrzymką na Węgry, do klasztoru św. Idziego w Somogyvárze i św. Stefana w Székesfehérvárze (pol. Białogród Królewski). Podjęta pielgrzymka do opactwa św. Idziego miała również cel polityczny - Bolesław zacieśnił więzi przyjaźni i sojusz z dynastią węgierską. Po powrocie do Gniezna podążył jeszcze do grobu św. Wojciecha, oddając się dalszej pokucie. Ubogich mieszkańców oraz duchownych obdarował licznymi darami i kosztownościami. Klątwa została zdjęta. Po odbytej pokucie książę polski poczynił bliżej nieokreślone zobowiązania wobec Kościoła.
O śmierci Zbigniewa nie zachowały się żadne informacje. W nekrologu klasztoru benedyktyńskiego w Lubiniu z dnia 8 lipca 1113 odnotowano śmierć mnicha tynieckiego, brata Zbigniewa. Informacja ta posłużyła historykom do wysnucia hipotezy, że chodzi o brata Krzywoustego. W informacji tej zaznaczono jednocześnie miejsce pochówku, wskazując na klasztor benedyktynów w Tyńcu.
Polityka pomorska Krzywoustego
Odseparowanie się Pomorza za panowania Kazimierza Odnowiciela przyczyniło się do osłabienia Polski, której władcy drugiej połowy XI w. nie potrafili zjednoczyć wszystkich ziem, należących niegdyś do Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Próba podbicia tych obszarów przez Bolesława Śmiałego zakończyła się niepowodzeniem. Dopiero Bolesław Krzywousty, po pokonaniu Zbigniewa, odparciu pretensji Czech do Śląska i obronie granic polskich przed najazdem niemieckim w 1109, skierował ekspansję na Pomorze, które zamierzał uzależnić od Polski.
Umocnienie granic z Pomorzanami
Sprawie pomorskiej Bolesław poświęcił większość swojego życia. Cele polityczne Krzywoustego były dwojakie: umocnienie linii granicznej na rzece Noteć i podporządkowanie sobie Pomorza w formie poddania go politycznemu zwierzchnictwu Polski bez inkorporacji[ tych ziem poza Pomorzem Gdańskim oraz południowym pasem nadnoteckim. Do 1113 Bolesław umocnił swą granicę pomiędzy ziemiami pomorskimi a polskimi.
Zanim Bolesław przystąpił do ekspansji na ziemie terytorialne Pomorza Gdańskiego celem ich podboju, unormował stosunki polityczne z Czechami. Nastąpiło to w 1114 na wielkim zjeździe nad graniczną rzeką Nysą Kłodzką. Oprócz Bolesława wzięli w nim udział czescy dynaści: Władysław I, Otto II Czarny oraz Sobiesław I. Umowa została potwierdzona poprzez małżeństwo Krzywoustego, owdowiałego po śmierci Zbysławy Światopełkówny, z siostrą żon Władysława I i Ottona II Czarnego - Salomeą z Bergu.
Podbój Pomorza Gdańskiego
Po unormowaniu stosunków z Czechami Bolesław skierował swoje wysiłki przeciw Prusom, ok. 1115 dokonał zwycięskiej wyprawy, pustosząc ich ziemie plemienne. Wskutek tego na granicy północno-wschodniej zapanował spokój, co umożliwiło Krzywoustemu swobodne przygotowanie się do zdobycia Pomorza Gdańskiego. Podbój tej części pomorskich ziem, dokonany na przestrzeni lat 1115-1119, uwieńczył długoletnie zmagania polskiego władcy. Skutkiem było wcielenie terytoriów nad Wisłą, w tym kasztelanii nakielskiej, do ziem polskich. Północne granice Księstwa Polskiego zostały ustanowione prawdopodobnie na linii wzdłuż rzek Gwda i Uniesta (w późniejszych czasach nurty tych rzek stanowiły granicę pomiędzy Pomorzem słowiańskim a nadodrzańskim). Niewykluczone również, że granica przebiegała wzdłuż Łeby.
Książęta podbitych Gdańska i Słupska zostali odsunięci od władzy i mianowani komesami grodowymi. Bolesław wprowadził polską organizację urzędniczą, która miała zabezpieczyć interesy Księstwa Polskiego. Tereny te w ówczesnej chwili pozostawały poza organizacją kościelną. Wcielenie ich nastąpiło dopiero na przełomie lat 1125-1126 za czasów legacji kardynała-biskupa Tusculum Idziego
Sprawa ruska
Prawdopodobnie za bunt Skarbimira byli współodpowiedzialni książęta ruscy - Włodzimierz Monomach wraz z synami. W 1117 Monomach dokonał wcielenia Wołynia do Rusi Kijowskiej i wypędził księcia wołyńskiego - Jarosława Światopełkowicza. Tenże szukał początkowo schronienia na Węgrzech[136][137], następnie w Polsce[138]. Na miejsce Jarosława Monomach posadził syna Romana, a po jego śmierci w 1119 - młodszego, Andrzeja Dobrego, który w 1120 spowodował najazd na ziemie polskie przy wsparciu Połowców. Rok później Bolesław z wygnanym Jarosławem zorganizował odwetową wyprawę na Czerwień. Tym samym Krzywousty na kilka lat wmieszał się w spory dynastyczne Rurykowiczów.
Podbój Pomorza Zachodniego
W 1121 książęta pomorscy Warcisław I i Świętopełek zostali pokonani przez wojów Bolesława w bitwie pod Niekładzem koło Gryfic. Krzywousty pustoszył ziemie pomorskie, burzył grody, przymusowo przesiedlał tysiące rodzin w głąb swojego kraju. Dalsza ekspansja polskiego księcia została skierowana na Szczecin (1121-1122). Bolesław zdawał sobie sprawę, że gród jest dobrze chroniony (naturalną ochronę nadawała mu Odra i jej rozlewiska). Ponadto Szczecin był silną twierdzą, podobnie jak Kołobrzeg. Jedyną drogą pod wały grodu stały się ścięte lodem mokradła. Niespodziewany atak przyniósł zwycięstwo. Rzeź mieszkańców dokonana przez wojów Bolesława zmusiła pozostałych przy życiu do posłuszeństwa polskiemu księciu.
Dalszy etap walk toczył się prawdopodobnie po zachodniej stronie rzeki Odry, gdzie Bolesław miał zająć tereny aż po Jezioro Morzyce (obecnie niem. Müritz). Obszary te były poza zasięgiem terytorialnym Pomorzan. Równolegle z ekspansją polskiego księcia od strony zachodniej trwał podbój tychże ziem przez ówczesnego księcia saskiego Lotara. Według źródeł sascy wojowie nadciągali znad Łaby w kierunku dzisiejszego Rostoka. Ekspansja prowadzona przez obu książąt prawdopodobnie była skutkiem wcześniejszych porozumień bądź bliżej nieznanego układu. Wskazywać na to miała późniejsza chrystianizacja ziem pomorskich.
W 1122 Bolesław zhołdował Pomorze Zachodnie, czyniąc tamtejszego księcia Warcisława I swym lennikiem. Książę pomorski zobowiązywał się do uznania zwierzchnictwa Polski nad Pomorzem, płacenia rocznego trybutu w wysokości 500 grzywien srebra oraz niesienia pomocy wojskowej na żądanie polskiego władcy. W kolejnych latach trybut uległ zmniejszeniu do 300 grzywien. Złamanie zaciętego oporu Pomorzan umożliwiło Bolesławowi dalsze podboje. W 1123 wojowie Krzywoustego dotarli prawdopodobnie do Rugii, lecz nie opanowali tych terenów.
Według współczesnych poglądów mediewistycznych polski książę zobowiązał się do płacenia daniny bądź trybutu na rzecz cesarza, o czym świadczą źródła z 1135. Przypuszcza się, że wysokość zobowiązania mogła wynosić 500 marek srebra rocznie. Nie wiadomo jednak czy Bolesław Krzywousty złożył hołd przed Henrykiem V, gdyż źródła nie przekazują danych o trybutarnej zależności od cesarzy w okresie 1121-1135[.
Akcja chrystianizacyjna Pomorza Zachodniego
Aby silniej związać Pomorze z Polską, Bolesław zorganizował misję chrystianizacyjną. Krzywousty rozumiał, że chrystianizacja tych ziem byłaby skutecznym sposobem umocnieniem jego władzy zwierzchniej. Chciał jednocześnie podporządkować je arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu. Pierwsze próby chrystianizacyjne, podejmowane przez bezimiennych misjonarzy, nie przyniosły spodziewanych efektów. Misja prowadzona pod opieką polskiego władcy przez Bernarda Hiszpana w latach 1122-1123 okazała się ponownym fiaskiem. Kolejne w latach 1124-1125 i 1128 przeprowadził biskup Otton z Bambergu. Po odpowiednich uzgodnieniach z Bolesławem Krzywoustym odbył się w 1124 pierwszy etap chrystianizacji Pomorzan. Misja Ottona rozpoczęła się od jego pobytu na dworze Bolesława, skąd zaopatrzony w odpowiedni ekwipunek, straż i kilku duchownych ruszył na Pomorze Zachodnie.
Misjonarz został powitany przez Warcisława I na granicy Polski z Pomorzem Zachodnim, w okolicach Santoka. W Stargardzie książę obiecał swe wstawiennictwo w miastach pomorskich zaoferował pomoc w podróży. Przydzielił także biskupowi do ochrony orszak 500 zbrojnych rycerzy i polecił najpierw uzyskać zgodę na chrzest starszyzny, potem zaś wieców plemiennych. Pierwsze działania misyjne były skierowane do Pyrzyc, następnie Kamienia, Wolina, Szczecina i powtórnie Wolina. W dwóch pierwszych chrystianizacja przebiegła bez oporu. W Kamieniu zadanie misjonarzom ułatwiło wstawiennictwo u dostojników żony Warcisława I[. W Wolinie i Szczecinie, gdzie dominował kult bogów słowiańskich, natrafiono na zdecydowany opór tamtejszej ludności oraz kapłanów pogańskich. Przyjęcie chrześcijaństwa nastąpiło dopiero po obniżeniu trybutu rocznego nałożonego przez Bolesława Krzywoustego[. Zburzono cztery gontyny pogańskie. Na ich miejscu powstały chrześcijańskie kościoły. Misja Ottona z 1124 zakończyła się erygowaniem biskupstw w Lubuszu dla Pomorza Zachodniego i Kruszwicy dla Pomorza Wschodniego (Gdańskiego), które podporządkowano arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu.
W 1127, na skutek zarazy oraz wysokiego trybutu nałożonego przez Polskę, nastąpiły pierwsze bunty pogańskie, którym skutecznie przeciwstawiał się książę Warcisław[150]. Inicjatorami tych buntów byli dawni kapłani pogańscy. Ponadto doszło ze strony Pomorzan do kilku napadów na północne granice Polski. Latem 1128 Bolesław szykował wielką wyprawę odwetową, która mogła całkowicie zniweczyć wcześniejsze wysiłki chrystianizacyjne i pracę misyjną Ottona[158]. Jednak dzięki dyplomacji biskupa nie doszło do otwartego konfliktu. W 1128 ponownie zorganizowano misję chrystianizacyjną na ziemiach pomorskich. Przy współudziale wojów i rycerzy polskich książę pomorski powitał Apostoła Pomorza pod Dyminem. Końcowy etap misji obejmował ponownie Szczecin, Wolin i Kamień Pomorski. Mimo reakcji pogańskiej w republikach miejskich chrystianizację ziem pomorskich uznawano za szczególny sukces w polityce pomorskiej Bolesława Krzywoustego.
W 1129 polski książę zawarł z Mikołajem, królem Danii i Szwecji, sojusz, skierowany przeciwko księciu Warcisławowi I i próbie podporządkowania Pomorza Zachodniego przez Lotara III, króla Niemiec. W odwecie za złupienie Płocka przez Warcisława I w 1128 Bolesław wraz z królem duńskim zajął Pomorze Zachodnie i wyspę Wolin.
Po koniec lat 20. XII w. Bolesław rozpoczął wcielać w życie plan organizacji kościelnej Pomorza. Terytorium inkorporowanego Pomorza Gdańskiego włączono do diecezji kujawskiej, a nadnotecki pas ziemi - do diecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej. Wcześniej na ziemi lubuskiej utworzono niewielką diecezję, w skład której Bolesław planował w przyszłości włączyć ziemie nadodrzańskie Pomorza. Ten zamysł jednak musiał ulec zmianie w wyniku odmiennych planów pomorskiego księcia Warcisława I oraz biskupa Ottona. Po porozumieniu postanowiono utworzyć odrębne biskupstwo pomorskie, nad którym pieczę miał sprawować uczestnik wypraw misyjnych, Wojciech.
Opanowanie Rugii i sojusz z Warcisławem I
Dla utrwalenia swojej władzy nad Pomorzem Bolesław Krzywousty przeprowadził w 1130 wyprawę na wyspę Rugię. Zawarł w tym celu sojusz z księciem duńskim Magnusem Silnym, który dostarczył Krzywoustemu swoją flotę w zamian za uzyskanie od niego poparcia w swoich dążeniach do tronu szwedzkiego. Flota Magnusa Silnego miała przetransportować oddziały Krzywoustego ku wybrzeżom Rugii. Do zamierzonej bitwy na wyspie nie doszło, ponieważ Ranowie na sam widok połączonych sił polsko-duńskich uznali zwierzchnictwo Bolesława.
W 1134 celem najazdu na duńską stolicę Roskilde Bolesław Krzywousty zawarł sojusz z księciem pomorskim Warcisławem I przeciw Erykowi Emune (sojusznikowi cesarza Lotara III). Rola polskiego księcia ograniczała się jedynie do pomocy Gryficie, nie wynikała natomiast z rzeczywistego zainteresowania sprawami duńskimi. Duńczycy po odparciu pierwszych ataków w odwecie prowadzili ekspansję na ziemie pomorskie.
Zjazd w Merseburgu
Podłoże polityczne zjazdu
W 1125 zmarł Henryk V. Jego następca, Lotar III, został uwikłany w spory o sukcesję. Aby uzyskać koronę cesarską, zaangażował się w sprawy papiestwa. W 1130 doszło do podwójnej elekcji na Stolicę Apostolską. Lotar III poparł papieża Innocentego II, licząc, że ten dokona koronacji[170]. Wbrew oczekiwaniom koronacja Lotara III na cesarza nie zakończyła jego sporów z kontrpretendentami do sukcesji po Henryku V[171].
W 1130 Bolesław Krzywousty opanował tereny położone na lewym brzegu Odry po wyspę Rugię. Niemcy także rościły sobie prawa do tych ziem, ich wewnętrzna sytuacja polityczna i zaangażowanie w wojnę domową na Węgrzech nie pozwalały jednak na zbrojny konflikt. Bulla sprzyjającego Lotarowi III papieża Innocentego II (łac.) Sacrosancta Romana z 1133 przyznawała prawa zwierzchnie arcybiskupstwa magdeburskiego nad projektowanymi przez Bolesława Krzywoustego diecezjami pomorskimi.
Śmierć króla Węgier Stefana II w 1131 doprowadziła w państwie do wojny domowej. Pretensje do tronu wysuwali: Bela, syn Almosa, oraz Borys, domniemany syn Kolomana. Za Borysem opowiedział się polski książę, który miał nadzieję na bliższy sojusz z Węgrami oraz współpracę z ruskimi książętami (książę węgierski był spowinowacony z linią Monomachowiczów). Krzywousty przecenił swoje siły wobec Beli, który miał szerokie poparcie w swoim kraju. Przeciw zbrojnej interwencji Bolesława w 1132 wystąpiły połączone siły Węgier, Czech, Austrii i Niemiec. W bitwie nad rzeką Sajó w 1132 koalicja odniosła znaczące zwycięstwo nad polskim księciem, zmuszając go do odwrotu.
Sukcesy na Węgrzech wykorzystał czeski książę Sobiesław I, wasal cesarza, który w latach 1132-1134 wielokrotnie prowadził najazdy na Śląsk. Kwestia przynależności Śląska została poddana pod rozstrzygnięcie sądu Lotara III.
Próba sił przed zjazdem w Merseburgu
W lutym 1134 książę czeski Sobiesław I oraz posłowie króla Węgier Beli II wraz z biskupem białogardzkim Piotrem udali się do Altenburga, gdzie przedstawili zarzuty sformułowane przeciwko polskiemu księciu. Następnie akt oskarżenia wnieśli przed tron cesarski z prośbą o interwencję (wstępne ustalenia nastąpiły już dwa lata wcześniej). Cesarz przyjął prośbę, występując jako arbiter w sporach dynastycznych środkowej Europy.
Jednocześnie Bela II wraz z księciem przemyskim Władymirką przedsięwziął wyprawę zbrojną przeciw Polsce. Połączone siły zajęły Małopolskę, docierając pod Wiślicę. Bolesław krótko po tych wydarzeniach otrzymał wezwanie przed sąd cesarski do Magdeburga na dzień 26 czerwca 1135. Grał jednak na zwłokę, wysyłając jedynie swoich posłów. Cesarz odesłał delegację i zażądał osobistego stawiennictwa polskiego księcia, wyznaczając nowy termin na 15 sierpnia 1135, tym razem w Merseburgu. Bolesław Krzywousty zdawał sobie sprawę, że bez porozumienia z Lotarem III nie utrzyma kontroli nad niedawno podbitymi ziemiami na zachodniej stronie Odry oraz Rugią.
Jeszcze przed rozpoczęciem zjazdu w Merseburgu Bolesław Krzywousty nakłonił jednego z książąt Pomorza Zachodniego - Racibora I do wystąpienia zbrojnego przeciwko Danii. Miał to być wyraz ostentacji wobec cesarza Lotara III, ponieważ król Danii podlegał zwierzchnictwu Niemiec. Atak w sile 650 łodzi (po 44 wojów i 2 konie) skierowano na bogate norweskie miasto portowe Konungahelę.
Postanowienia zjazdu
Do zjazdu doszło 15 sierpnia 1135. Podczas hołdowniczego ceremoniału cesarz Lotar III uznał polskie prawa do Pomorza. Bolesław natomiast zgodził się na poddanie wasalne z ziem pomorskich i polskich, zapłacenie trybutu w wysokości 6 tys. grzywien srebra z ziem pomorskich. Polska strona wyraziła zgodę na zawarcie pokoju z Węgrami, uznając Belę na Węgrzech. Pokój miał zostać przypieczętowany mariażem córki Bolesława - Judyty, z synem Beli II - Gejzą (do zawarcia małżeństwa nie doszło). W sprawie sporu polsko-czeskiego Bolesław nie godził się na żadne mediacyjne rozstrzygnięcie kwestii przez sąd cesarski. Twierdził, że nie można traktować suwerennego władcy, za jakiego się uważał, na równi z lennikiem cesarskim, jakim był Sobiesław, książę czeski. Lotar III, nie mogąc dojść z Bolesławem do porozumienia, zaproponował przeniesienie sprawy do późniejszych pertraktacji.
Zjazd zakończył się uroczystościami kościelnymi, podczas których Krzywousty niósł cesarski miecz. Był to zaszczyt przyznawany jedynie suwerennym władcom.
Schyłek panowania i śmierć
Po wejściu do obozu cesarskiego Polska unormowała swoje stosunki z Czechami na zjeździe książąt w Kłodzku w 1137 (tzw. pokój kłodzki), jednak szczegóły zawartych tam porozumień nie są znane. Układ ten potwierdzono w grodzie Niemczy, gdzie podczas uroczystości Władysław, najstarszy syn Krzywoustego, trzymał do chrztu Wacława, syna Sobiesława I. W ostatnich latach życia polski książę zajmował się przede wszystkim polityką małżeńską swoich dzieci mającą służyć umocnieniu stosunków z ościennymi krajami. Jeszcze w 1137 Bolesław zacieśnił stosunki z Rusią poprzez mariaż syna Bolesława Kędzierzawego z Wierzchosławą, córką księcia ruskiego Wsiewołoda Mścisławicza. Natomiast pod sam koniec życia umocnił więzi polityczne z Węgrami poprzez małżeństwo syna Mieszka z córką króla węgierskiego, Elżbietą.
Śmierć księcia
Bolesław Krzywousty zmarł 28 października 1138 prawdopodobnie w Sochaczewie. Brak jest źródłowych zapisów o okolicznościach jego śmierci. XII-wieczne źródła nie podały informacji o miejscu pochówku Bolesława Krzywoustego. Dopiero w XV w. Jan Długosz wskazał, że grób księcia znajduje się w Płocku. Nie podał natomiast, skąd zaczerpnął tę wiadomość. Przypuszczalnie kronikarz oparł się na autopsji bądź na danych z zaginionego Rocznika mazowieckiego. Kanonik płocki z przełomu XVI/XVII w., Wawrzyniec Wszerecz, spisał relację o złożeniu we wspólnej trumnie w bazylice katedralnej w Płocku szczątków Bolesława, Władysława Hermana i kilku Piastów mazowieckich.
Bolesław Krzywousty był żonaty dwa razy.
- Władysław II Wygnaniec : otrzymał Śląsk ze stolicą we Wrocławiu oraz ziemię lubuską zapewne już w latach 1124-1125 po ślubie z Agnieszką Babenberg. Jako najstarszy wśród synów Krzywoustego został pierwszym seniorem (princepsem)
II Salomea z Bergu:
-Bolesław IV Kędzierzawy Mazowsze ze stolicą w Płocku ze wschodnią częścią Kujaw,
-Mieszko III Stary otrzymał zachodnią Wielkopolskę ze stolicą w Poznaniu,
-Kazimierz II Sprawiedliwy natomiast ziemię sandomierską ze stolicą w Sandomierzu z Lubelskiem aż po Bug ku północy i wschodow
1