Przedmiot i cel ekonomii
1. Przedmiot ekonomii
Najczęściej mówiąc o ekonomii mamy na myśli problem rzadkości dóbr. Nie zawsze jednak tak określano jej przedmiot zainteresowania.
Marshall w „Zasadach” (1890) przedstawił przedmiot ekonomii jako materialną stronę życia człowieka - pozyskiwanie i wykorzystywanie dóbr materialnych. Było to zrozumiałe ze względu na to, że w XIX w. większość ludzi żyła na poziomie „minimum socjalnego”.
Robbins (1932) zauważył, że skupianie się na materialnej stronie życia nie odzwierciedla rangi ówczesnych problemów. Osoby o wyższych od minimum dochodach mogą wybierać pomiędzy odpoczynkiem a pracą, wzrost dochodów powoduje również wzrost znaczenia usług. Problemy wyboru (praca - odpoczynek, kino - zakupy, zostać artystą - pracować w kopalni) dotyczą zarówno materialnego jak i niematerialnego dobrobytu. Dobra definicja wg niego nie powinna rozróżniać materialnej/niematerialnej strony życia, ale skupiać się na rzadkości zasobów. Zaproponował on następującą definicję:
„Ekonomia to nauka zajmująca się ludzkim zachowaniem jako relacją pomiędzy celami i rzadkimi środkami mającymi alternatywne zastosowania.”
Definicja Robbinsa skupia się na alokacji środków głównie w oparciu o rynek. Odzwierciedla to przesunięcie zainteresowań ze wzrostu gospodarczego (czasy Rewolucji Przemysłowej) na problemy rynku. Problemy, przed którymi stawali ekonomiści zmieniały się wraz ze zmianą gospodarczego otoczenia.
Koncepcja „rzadkości” nie uwzględnia jednak przypadków, kiedy preferencje nie są dane (w przypadku gospodarki przechodzącej strukturalną zmianę) lub jest nadmierna podaż jakiegoś zasobu (np. pracy w przypadku przymusowego bezrobocia).
Becker (1976) wykorzystał koncepcję Robbinsa do włączenia spraw pozostających poza ekonomią jak zachowanie rodziny. Wg niego „to, co odróżnia ekonomię jako dyscyplinę od innych dyscyplin nauk społecznych jest nie przedmiot zainteresowania, ale podejście do niego.” Definicja skupiająca się na „podejściu” wyklucza jednak wg Dow takie tematy jak wzrost gospodarczy czy przymusowe bezrobocie.
Boulding (1991) zaproponował następującą definicję - to, co łączy różne podejścia do ekonomii to zainteresowanie czterema tematami („czterema żywiołami ekonomicznej alchemii”) - produkcją, konsumpcją, dystrybucją i wymianą. Takie podejście łączy w sobie obszary zainteresowań różnych szkół: neoklasycznej, neoaustriackiej, instytucjonalnej postkeynesistów, marksistów.
Separacja ekonomicznych zachowań.
Mill napotkał na pewne problemy w czasie rozwijania swojej teorii użyteczności - skupiając się na „biznesowej” stronie życia (opuszczając takie sfery jak np. rodzina) maksymalizacja użyteczności nie wyjaśnia w pełni „biznesowych” zachowań ludzi. Zaproponował oddzielenie ekonomicznych zachowań człowieka od innych wpływów konstruując abstrakcyjnego „homo oeconomicus”.
Marshall nie zaakceptował sztucznego podziału zachowań na ekonomiczne i nieekonomiczne: „mamy do czynienia nie z człowiekiem ekonomicznym, ale osobą z krwi i kości”. Analizował on faktycznie a nie fikcyjne zachowania ludzi, traktując jednak zachowania ekonomiczne jako najbardziej regularną, przewidywalną sferą zachowań ludzkich. Prowadzi to, więc do możliwości empirycznego oddzielenia zachowań ekonomicznych od pozostałych aspektów zachowań ludzkich a przez to do ich predykcji.
2. Cel ekonomii
Wyjaśnianie czy predykcja
Jeśli ekonomia ma się zajmować problemami realnego świata powinna wyjaśniać problemy oraz zapewniać dobre predykcje. Faktycznie jest jednak pewna wymienność między predykcją i wyjaśnianiem. Teorie będą albo wyjaśniać przyczyny takiego a nie innego rozwoju gospodarki czy rynku albo przewidywać przyszłe wartości pewnych zmiennych - rzadko czynią obie rzeczy jednocześnie.
W 1953 r. Friedman opublikował pracę, w której za główne kryterium w wyborze teorii przyjął sukces w predykcji. Wg niego teorie o dobrych predykcjach z założenia opierają się na abstrakcyjnych założeniach; ta abstrakcja może dobra lub zła - można to określić po sukcesie predykcji. Jest to metodologiczne podejście zwane instrumentalizmem - teorie są instrumentami dla predykcji, więc nie zastanawiamy się nad naturą założeń (czy są realistyczne). Dodatkowo dobra predykcja implikuje dobre wyjaśnianie.
To podejście spotkało się z ogromną krytyką - nie zgadzano się z pierwszeństwem predykcji oraz podejściem substytucyjnym zamiast komplementarnego w przypadku predykcji i wyjaśniania. Jednym z przedstawicieli „grupy wyjaśniającej” jest Samuelson - ważna dla niego jest przede wszystkim zawartość opisowa teorii i jej zgodność z rzeczywistością.
Caldwell (1980) pokazał jednak, że sam Friedman nie skupił się tylko na predykcji, ale dokładnie wyjaśnił popyt na pieniądz przy pomocy teorii racjonalnego wyboru. Koncepcja wyjaśniania Friedmana opierała się na zasadzie „kiedykolwiek X to Y” - kiedykolwiek podaż pieniądza wzrośnie o 10% to około osiemnaście miesięcy później ceny rosną o 10% ceteris paribus. Takie podejście wymaga jednak wystarczających regularności w gospodarce by tworzyć takie „prawa”.
Wg Friedmana teoria jest instrumentem dla predykcji - jednak jest ona dobrym instrumentem, gdy zawiera prawdziwe zależności przyczynowo-skutkowe, gdyż to one leżą u podstawy predykcji.
Jak wiadomo z ekonometrii korelacja wcale nie oznacza przyczynowości. Analiza korelacji podaży pieniądza i dochodu wykonana przez Friedmana i Schwartza przewidziała wzrost znaczenia monetaryzmu w UK w latach 80-tych. W tym samym czasie w prasie przedstawiono badanie pokazujące lepszą korelację pomiędzy przypadkami czerwonki w Szkocji i inflacją w UK niż pomiędzy wzrostem podaży pieniądza a inflacją. Ten przykład pokazuje, że musimy mieć jakieś pojęcie o mechanizmach przyczynowo-skutkowych zachodzących w gospodarce zanim zastosujemy teorię.
Instrumentaliści wychodzą z założenia, że teoria, która dobrze przewiduje również dobrze wyjaśnia - „wyjaśnia, że”, jednakże „wyjaśnianie jak” jest lepsze - można lepiej przewidywać w przypadku zmiany otoczenia. Gdy predykcje poniosą klęskę dzięki znajomości mechanizmów przyczynowo-skutkowych można ulepszać i rozwijać teorie w celu uzyskiwania lepszych predykcji.
Założenia
Warto jednak (mimo podejścia Friedmana) zwrócić uwagę na założenia, gdyż wiążą się z nimi różne typy wyjaśniania. Nagel rozróżnia trzy typy braku realizmu w założeniach:
Fałsze - np. podaż pieniądza pod kontrolą banku centralnego, gdy tak wcale nie jest; wymiana światowa tylko dwóch dóbr.
Typy idealne - agenci ekonomiczni to „racjonalni ekonomicznie ludzie”; firmy działają na rynku doskonałej konkurencji.
Uproszczenia - traktowanie agregatu jako homogenicznego, gdy występuje heterogeniczność.
Fałszywe założenia nie pomagają w wyjaśnianiu związków przyczynowo-skutkowych, ale są pomocne w „ myślowych eksperymentach”, które mają na celu zrozumienia związków przyczynowo-skutkowych. Typy idealne są pomocne w wyjaśnianiu tych związków np. menedżerowie w firmach nie przyrównują MC i MR ale zachowują się „tak jakby” to robili - dzięki temu maksymalizują zysk. Jeśli chodzi o uproszczenia to wszystkie teorie zawierają jakiś ich rodzaj.
Pozytywna czy normatywna
Wśród ekonomistów powszechna jest opinia, że ekonomia powinna być pozytywna. Podstawowe pytanie brzmi: czy pozytywna ekonomia jest w ogóle możliwa?
Wg Friedmana kryterium sukcesu predykcji umożliwiło pozytywne podejście - nie myślimy o np. celowości minimalnej płacy, tylko o jej skutkach w gospodarce.
Klasyczna ekonomia była uznawana za naukę moralną (jako powiązana z filozofią). Gdy zaczęła być odrębną dyscypliną John Neville Keynes zaproponował oddzielenie pytań moralnych od pozytywnych w celu wyeliminowania niezgody i kontrowersji - to prowadziłoby do lepszego rozwoju ekonomii. W późniejszym okresie rozwinięta ekonomia miałaby wrócić do odrzuconych kwestii.
Oddzielając ekonomię od obszarów zainteresowania innych dyscyplin wykluczamy jednak ważne mechanizmy przyczynowe. Hausman zauważył, że włączając elementy innych dyscyplin (nawet w ramach aksjomatów racjonalności), włączamy również wartości, co prowadzi do porzucenia pozytywnego podejścia. Z drugiej strony Drakopoulos stwierdził, że same aksjomaty racjonalności są wyrazem hedonizmu. Ekonomia dobrobytu opiera się na maksymalizacji sumy użyteczności osób, których preferencje określane są jako „chciwość i egoizm”. Takie „egalitarne” agregowanie jest samo w sobie wartościowaniem,. Można przecież wyobrazić sobie funkcję dobrobytu, w której uprzywilejowani są biedni, bogaci, z tytułem szlacheckim. Nie da się więc jednoznacznie określić ekonomii jako nauki pozytywnej czy normatywnej.
Podsumowanie
Najpopularniejszym podejściem do przedmiotu ekonomii jest „rzadkość dóbr alokowanych pomiędzy różne cele” - wyklucza to jednak niektóre zagadnienia. Lepszą definicją jest koncentracja na czterech zagadnieniach - produkcji, konsumpcji, dystrybucji i wymiany - to podejście najlepiej pokazuję tematy zawarte w literaturze ekonomicznej.
Dow uważa, że wyjaśnienie (w wersji „jak”) jest ważniejsze, gdyż dzięki niemu możemy uzyskiwać lepsze predykcje, jednak ostatecznie to politycy (a nie ekonomiści) powinni wybierać czy chcą predykcje czy wyjaśnianie.