Wprowadzenie do filozofii

WSZ Gdańsk 2009/2010

Spis treści

1. 1. Czym jest filozofia?

Stwierdzenie podstawowe: Wszyscy filozofujemy. Filozofia „[…] zaczyna się od pytań, które nam się nasuwają, gdy swojski, powszedni świat zaczyna tracić swoją oczywistość i staje się problemem. […] Z chwilą, gdy […] swojskość zostaje w nas zakwestionowana, znajdujemy się naraz `jak w szczerym polu' (M. Buber)”. Wyraz filozofia posiada długą historię i w różnych okresach co innego wyrazem tym nazywano. Nigdy przy tym znaczenie wyrazu „filozofia” nie sprecyzowało się i nie ustaliło do tego stopnia, by można było podać jednoznaczne określenie tego wyrazu.

1. Etymologia

Wyraz „filozofia” narodził się w starożytnej Grecji. Podobno już Pitagoras (ok. 580-500 przed. Chr.) używał tego słowa. Heraklit z Efezu (ok. 540-480) mówił o filozofach. Dopiero jednak Sokrates (470-399) nadał tej nazwie znaczenie, które się utrwaliło w historii. W dialogu (Uczta) między Sokratesem a Diotymą Platon (427-347) określa filozofię jako umiłowanie mądrości, uosabiając miłość do prawdy, dobra i piękna w bożku Erosie. Etymologicznie wyróżnić można w nim dwa składniki: vfilew (fileo) = miłuję, dążę i sofia (sofia) = mądrość, wiedza. Pierwotnie dla Greków wyraz filozofia znaczył tyle, co umiłowanie mądrości lub dążenie do wiedzy. Zgodnie z tym pierwotnym znaczeniem nazywano filozofią wszelkie badanie na­ukowe. Jan Hartman uważa, że filozofia „to w założeniu dobrze uzasadnione i systematycznie wyłożone poznanie, odnoszące się do najistotniejszych i najbardziej podstawowych kwestii, jakie tylko da się sformułować; ponadto droga myślowa do takiego poznania prowadząca oraz historyczny całokształt wysiłków poznawczych tego rodzaju. Do tego można dodać warunek: […] wypowiedzi filozoficzne muszą być zespolone, dzięki właściwej erudycji, dyscyplinie logicznej oraz umiejętności korzystania z urobionych już pojęć i wyrażeń, z całym intelektualnym dorobkiem ludzkości”.

2. Doświadczenie, wątpienie, bezzałożeniowość

Punktem wyjścia wszelkiego filozofowania jest doświadczenie. Chodzi tu o zwykłe, codzienne, spontaniczne przednaukowe doświadczenie świata, w którym żyjemy, który znamy i w którym się dobrze orientujemy. Heidegger mówił o byciu-w-świecie (In-der-Welt-Sein) ludzkiej istoty. „Przednaukowe powszednie doświadczenie w sensie pierwotnego bycia-w-świecie tak się ma do metodycznie określonego doświadczenia naukowego, jak codzienny język potoczny jako język naturalny do języków specjalistycznych różnych dziedzin nauki”.

Tradycja zna dwa bodźce skłaniające do zadawania pytań filozoficznych: zdziwienie i wątpienie. Arystoteles napisał: „Dzięki bowiem dziwieniu się ludzie obecni, jak i pierwsi myśliciele, zaczęli filozofować” (Met. 1, 2, 982b). Utrata oczywistości sprawia, że wiedza doświadczalna staje się wątpliwa. Człowiek stara się przez krytykę wiedzy doświadczalnej i powszedniego świata doświadczalnego osiągnąć nową, fundamentalną pewność (np. Augustyn czy Kartezjusz ze słynnym cogito ergo sum). Filozofia zakłada wyłącznie świat doświadczalny, udostępniony nam przez język potoczny (bezzałożeniowość filozofii, która oznacza przede wszystkim, że nie może ona zakładać swojej metody, bowiem metoda filozofii sama jest problemem filozofii). Nauki szczegółowe nie określają same swego przedmiotu i metody, czyni to tylko filozofia, dlatego mówi się o niej jako o „nauce pierwszej” - metoda filozofowania wynika z samych pytań filozoficznych.

• Filozofujemy wszyscy, od kiedy ludzkość istnieje. Filozofia stanowi nieodłączny element ludzkiego życia.

• „Filozofia” jest słowem pochodzenia greckiego, które można prze­łożyć jako „umiłowanie mądrości”.

• Punktem wyjścia filozofii jest powszednie przednaukowe doświad­czenie, które znajduje wyraz w naturalnym (potocznym) języku.

• Filozofia pojawia się wówczas, kiedy powszednie bycie-w-świecie tra­ci swoją oczywistość. Jako momenty dające ku temu impuls tradycja wymienia zdziwienie i wątpienie. Pod ich wpływem człowiek uświada­mia sobie swoją niewiedzę i dąży do wiedzy gruntownej, nie pod­legającej wątpliwości.

• Filozofia nie zakłada nic innego jak tylko powszednie, doświadczające bycie-w-świecie. Nie zakłada żadnej określonej metody, lecz musi treść i metodę znaleźć sobie sama.

Tab. za Anzenbacherem

3. W stronę definicji filozofii

Aby zrozumieć, czym jest filozofia należy przeprowadzić granice między nią a 1° naukami szczegółowymi, 2° religią i 3° sztuką.

1.3.1. Filozofia a nauki szczegółowe

1. Klasyfikacja nauk szczegółowych:

1. Nauki realne

• Nauki przyrodnicze (np. fizyka, chemia, astronomia, medycyna teoretyczna, biologia)

• Nauki kulturowe

• Nauki humanistyczne (np. historia, religioznawstwo, lingwi­styka, historia sztuki)

• Nauki społeczno-ekonomiczne

1. Nauki formalne (np. logika formalna, matematyka, nauki strukturalne)

Nauki realne mają za przedmiot określony wycinek rzeczy­wistości doświadczalnej i badają go za pomocą określonej metody. Jest to al­bo wycinek przyrody (nauki przyrodnicze), albo wycinek tego, co powstało w wyniku ludzkiego działania (nauki kulturowe), przy czym można tu odróż­nić historię, język i sztukę jako twory ludzkiego ducha od struktur i prawidło­wości występujących w życiu społecznym i gospodarczym.

Nauki formalne nie mają za temat jakiegoś wycinka doświadczalnej rzeczywistości; chodzi im o czystą formę, o abstrakcyjną strukturę zależności oraz o „urachunkowienie” wyrażeń (tzn. o to, aby z ich pomocą można było „rachować”).

Nauki realne badają swoje wycinki rzeczywistości w ten sposób, że wykazu­ją ich związki opisowe i przyczynowe. Trzy cha­rakterystyczne cechy tych nauk:

• empiryczne, tzn. ich przedmiot jest wycinkiem świata doświadczalnego; wykazywane związki opisowe i przyczynowe dają się w tym wycinku po­twierdzić i nie wychodzą poza niego;

• zredukowane tematycznie, tzn. ich temat (przedmiot) zostaje ograni­czony (zredukowany) do pewnego określonego punktu widzenia (aspek­tu) z pominięciem innych punktów widzenia;

• metodycznie abstrakcyjne, tzn. ich temat może być badany w taki tylko sposób, na jaki pozwala metoda; to, co nie mieści się w zasięgu określonej metody, nie stanowi tematu i zostaje pominięte (od tego się abstrahuje).

Filozofia a nauki realne

Stosunek filozofii do tak zwanej wiedzy pozytywnej można sprowadzić do na­stępującej formuły: Filozofia stawia takie pytania, których niepostawienie było warunkiem sukcesu metody naukowej. Zawiera się w tym twierdzenie, że nauka zawdzięcza swój sukces między innymi rezygnacji ze stawiania pewnych pytań. (WEIZSÄCKER)

Filozofia i nauki realne zakładają ten sam punkt wyjścia: przednaukowe, powszednie doświadczenie.

• Nauki realne są empiryczne, ponieważ mają za przedmiot wycinek świata doświadczalnego i nie wychodzą poza ten wycinek; wykazując zachodzące w nim związki przyczynowe, objaśniają to, co empiryczne, przez inne elementy empiryczne w ramach tego wycinka. Natomiast fi­lozofia wychodzi wprawdzie od doświadczenia, ale nie zatrzymuje się na nim. Pyta o ostateczne warunki i podstawi; doświadczenia, czyli doświadczalnego świata i jego wycinków. Wychodzi od doświadczenia i pyta, co leży u podłoża doświadczenia. Otóż te warunki i podstawy doświadczenia, o które filozofii chodzi, nie są czymś empirycznym, nie należą do rzeczy danych w doświadczeniu. Filozofii chodzi o nie-empi-ryczne warunki i podstawy tego, co empiryczne, ponieważ tego, co empiryczne, nie da się do końca wyjaśnić przez inne elementy em­piryczne. Natomiast naukom realnym chodzi o empiryczne warunki i podstawy świata empirycznego.

• Nauki realne są zredukowane tematycznie, ponieważ ograniczają swój temat (przedmiot) do określonego aspektu. Natomiast filozofia nie do­konuje się w redukcji tematycznej, lecz pyta całościowo o nieempiryczne warunki świata empirycznego lub jego wycinków. „To, co prawdzi­we, jest całością” (HEGEL). Nie wiąże się z jednym tylko aspektem, lecz pyta o całość. Również w poszczególnych wycinkach (człowiek, przy­roda, poznanie, dzieje itd.) chodzi jej o całość danego wycinka i o wa­runki jego możliwości.

• Nauki realne są metodycznie abstrakcyjne, ponieważ wycinek, którym się zajmują, o tyle tylko wchodzi w ich zasięg, o ile pozwala na to ich określona metoda. Filozofia nie jest metodycznie abstrakcyjna, ponie­waż nie zakłada żadnej metody, przy której pomocy podchodziłaby do swego przedmiotu. Metodą filozofii jest raczej samo życie jej treści - życie przedmiotu (HEGEL), który nie jest zdany na metodę względem niego zewnętrzną, lecz sam wyznacza filozofii metodę.

Konsekwencje: 1° Nauki real­ne nie znają całości, ponieważ nie jest ona tematem ich badań; 2° Nauki realne nie znają w pełni skut­ków, jakie mogą pociągać za sobą ich badania.

Wzajemny stosunek filozofii i nauk realnych jest ujmowany co najmniej trojako:

• Filozofia jest służebnicą nauk realnych, podobnie jak według pewnych szkół scholastycznych była ona służebnicą teologii (ancilla theologiae);

• Filozofia przyjmuje jako założenia wyniki nauk realnych i przetwarza je w syntezy;

• Filozofia jest autonomiczna względem nauk realnych i ich metod (Filozofia nie jest nauką empiryczną, lecz nieempiryczną wiedzą o świecie empirycznym).

1.3.2. Filozofia a nauki formalne

Ponieważ nauki formalne badają jedynie czystą formę, samą tylko strukturę związków, działają one zawsze w ramach pewnej określonej abstrakcji me­todycznej i choćby dlatego ze znanych nam już przyczyn różnią się od filo­zofii. Szczególną pozycję zajmuje tutaj logika formalna, uważana często za dyscyplinę filozoficzną. Jeszcze dzisiaj skłonni jesteśmy przyznawać jej to miejsce w filozofii, które dał jej już ARYSTOTELES: ma ona stanowić órganon (gr.: narzędzie) filozofii, a więc pełnić rolę instrumentalną, ucząc umiejętności poprawnej argumentacji i pomagając w dokładnej analizie problemów filozoficznych.

1.3.3. Filozofia a religia

Def. religii: Religia jest „sposobem ludzkiego istnienia na zasadzie stosunku do podstawy - sensu (poza którą nie można dalej wyjść, która zatem w tym rozumieniu jest «ostateczna»), która jako coś, co po prostu stanowi fundament i nadaje sens, dotyczy interpretacji wszystkiego, co istnieje, jako całości oraz wszystkich dzie­dzin bytu” (SCHLETTE).

Wyróżnia się różne typy religii: prymitywne albo naturalne, i wysokie (ukształcone) albo kulturowe, religie narodowe i uniwersalne, reli­gie wyrosłe spontanicznie i założone, misjonarskie i niemisjonarskie, monoteistyczne, politeistyczne, panteistyczne, animi­styczne, fetyszystyczne, totemistyczne, a nawet ateistyczne. Często bywają oddzielnie wyodrębniane religie oparte na świętej księdze, czyli objawione.

Zasadnicza różnica: Filozofia pojmuje siebie jako wiedzę rozumową. Jej pytanie o warunki możliwości całej doświadczalnej rzeczywistości ma wyłącznie charakter wysiłku ludzkiego ro­zumu. Filozofia wyklucza zatem wszelkie sądy, które nie są oparte na sa­mym tylko rozumie.

Dla filozofii praktyczne życie ludzkie osiąga swój najwyższy sens jako życie moralne, jako płynące z wolności samostanowienie. Dla religii cała praktyka ludz­kiego życia jest ponadto naznaczona oddziaływaniem, jakie pochodzi od podstawy sensu (np. jako odkupienie, łaska, pomoc, kara) i które przekra­cza wszystko, do czego człowiek jest zdolny na zasadzie własnej praktyki.

Ich wzajemny stosunek ujmuje się często jako stosunek między wiarą a wiedzą. Tradycja filozoficzna mieści w sobie prak­tycznie wszystkie możliwości ukształtowania tego stosunku. Uwidacznia to poniższe zestawienie:

• Religia i filozofia nie mają ze sobą nic wspólnego (neopozytywizm: wy­powiedzi religii nie są fałszywe, są tylko pozbawione znaczenia pod względem nauko­wym);

• Między religią a filozofią istnieje sprzeczność. Są tu dwie możliwości: 1° Religia contra filozofia. Wiara ostaje się wbrew rozumowi i odrzuca filozofię. Często tak właśnie interpretowano 1 Kor 1, 20: „Czyż nie uczynił Bóg głupstwem mądrości świata?”. TERTUL1ANOW1 (ok. 160-220) przypisuje się sentencję: Credo quia absur­dum (Wierzę, ponieważ jest to niedorzeczne). M. LUTER (1483-1546) nazywał rozum nierządnicą szatana. S. KlERKEGAARD (1813-1855) pojmował wiarę jako egzystencjal­ne trwanie w obliczu absolutnego boskiego paradoksu; 2° Filozofia contra religia-. Filozofia stara się zdemaskować religię jako coś sprzecznego z rozumem. Za klasyków nowszej krytyki religii mogą uchodzić: L. FEUERBACH (1804-1872): Bóg jest to rzutowana w zaświaty miłość międzyludzka; K. MARKS (1818-1883): Religia to opium dla ludu; F. NlETZSCHE (1844-1900): Śmierć Boga czyni możliwym nadczło-wieka; S. FREUD (1856-1939): Religia jako stosunek między jaźnią a nadjaźnią jest projekcją stosunku dziecka do ojca;

• Religia i filozofia stanowią jedność. Tutaj są również dwie możliwości: 1° Od strony religii: Chodzi tu przede wszystkim o tę „filozofię chrześcijańską”, która stoi pod znakiem zasady credo ut intelligam (wierzę, aby rozumieć, AUGUSTYN). Do­piero wiara czyni możliwą prawdziwą filozofię. Wiara szuka zrozumienia (fides ąuae-rens intellectum, ANZELM Z CANTERBURY, 1033-1109), rozjaśnia rozum, aby poznać prawdę drogą filozoficzną i aby za pomocą filozofii poddawać siebie samą refleksji teologicznej. Pod pewnym względem w nurcie tej tradycji pozostaje również Hegel; 2° Od strony filozofii: Filozofia stara się zredukować religię do filozofii i uzasadnić ją metodą wiedzy rozumowej. Wynikiem tego jest „religia w granicach samego tylko ro­zumu” (Kant) lub „wiara filozoficzna” (JASPERS);

• Religia i filozofia stanowią różne, ale odniesione do siebie wzajemnie płaszczyzny sensu. Pogląd ten wywodzi się od TOMASZA Z AKWINU (1225-1274). Stwierdza on: Jeśli ist­nieje ruch wychodzący od podstawy sensu, to ruch ten zakłada człowieka i jego rozum jako adresatów. Wynika stąd zasada: gratia supponit naturam (łaska zakłada naturę). Poza tym (stworzony) ludzki rozum i objawienie (pochodzące od podstawy sensu) nie mogą być ze sobą sprzeczne, ponieważ mają jednakowe pochodzenie. Objawienie (re­ligia) zakłada zatem, że człowiek zawsze (z natury) pozostaje w kręgu problemu orien­tacji w świecie, rozjaśnienia istnienia i metafizyki, który filozofia jako nauka rozumowa ma rozwijać. Objawienie (religia) odpowiada temu problemowi człowieka. Jest ono ze strony Boga odpowiedzią na ten problem i uporaniem się z nim. Dlatego teologia jako refleksja nad wiarą religijną w swym swoistym charakterze naukowym zakłada filozofię i próbuje myśleć systematycznie o treściach objawionych w klimacie filozo­ficznej świadomości problemu (por. 8.4).

1.3.4. Filozofia a sztuka

Sztuka, tak samo jak religia i filozofia, pełni trzy podsta­wowe funkcje, którymi są: orientacja w świecie, rozjaśnienie egzystencji i metafizyka. Różnica między filozofią a sztuką: filozofia wychodzi od sfery zmysłowej (doświadczenia), ale owe pod­stawowe funkcje spełnia w środowisku rozumu, pojęcia, refleksji nauko­wej. Sztuka natomiast spełnia te podstawowe funkcje ducha w środowisku zmysłowym. Prawda filozofii leży w zwięzłości argumentacji rozumowej, prawda sztuki - w doskonałości przedstawienia. Filozofii chodzi o ogólny charakter teorii, sztuce - o piękno o znaczeniu ogólnym ukazane w postaci konkretnego dzieła. Dlatego też filozofii nie zależy na tym, aby być piękną. Według KANTA wiedza, „która jako taka ma być piękna, jest dziwactwem”.

Definicja: Filozofia jest krytyczną wiedzą rozumową o warunkach możli­wości rzeczywistości doświadczalnej jako całości.

2. 2. Struktura filozofii

1. Trójkąt platoński




Platon wyróżnił więc dwie sfery: duchową i zmysłową. Sferą zmysłowości jest sfera pozoru. Zmysłowość należy do świata materialnego, cielesnego. Poznanie zmysłowe dokonuje się za pomocą naszych cielesnych zmysłów (wzroku, słuchu, smaku itd.) i odnosi się do zmysłowych zjawisk - fenomenów świata doświadczalnego. Sfera świata duchowego to sfera prawdziwego bytu. Trójkąt wprowadza przede wszystkim różnicę między filozofią teoretyczną a praktyczną, między poznawaniem a działaniem. Trójkąt platoński nawiązuje do mitu o jaskini (Galarowicz, s. 128-131). Przypowieść o jaskini wyznacza podstawową problematykę filozoficzną: Są to trzy główne kierunki filozofowania (filozofia teoretyczna):

Filozofia bytu: Myśl zaczyna od tego, że wychodząc od zjawisk pyta o byt leżący u ich podłoża, a więc o warunki możliwości doświadcze­nia w „nie-ja”. Filozofowanie jest tu zatem ukierunkowane przede wszystkim ontologicznie (ontologia - nauka o bycie). Pyta o prawdziwe istnienie tego, co istnieje, i próbuje zrozumieć to, co istnieje, z perspek­tywy ostatecznych podstaw jego istnienia;

Filozofia podmiotu: Myśl postępuje tu odwrotną drogą. Zaczyna od py­tania o „ja” jako o podmiot wszelkiego doświadczenia. Pyta więc o wa­runki możliwości doświadczenia w „ja” - w podmiocie. Jest zatem ukierunkowana przede wszystkim transcendentalnie, tzn. pyta o pod­miot świata doświadczalnego i o jego cechy;

Filozofia ducha: Myśl zaczyna od idei i próbuje z perspektywy idei uchwycić warunki możliwości doświadczenia. Ten kierunek filozofo­wania ujmuje zatem w jedno od strony absolutu byt i „ja”, substancję i podmiot, metheksis i anamnesis, problem ontologiczny i transcen­dentalny.

W historii filozofii te trzy główne kierunki są związane z trzema wielkimi na­zwiskami:

ARYSTOTELES - filozofia bytu

KANT - filozofia podmiotu

HEGEL - filozofia ducha

Wszystkie kierunki odnajdujemy w całej tradycji filozofii. Nie są ze sobą zasadniczo sprzeczne, lecz wychodząc z różnych punktów, rozwijają ten sam całościowy układ. W obrębie problematyki trój­kąta Platońskiego zawiera się cała tradycja filozoficzna.

Podsumowanie:

• Pomimo wielości kierunków filozofii istnieje tylko jedna jedyna filozo­fia. Jej dzieje wyłoniły mnóstwo aspektów i syntez problematyki filo­zoficznej i w ten sposób rozwinęły zróżnicowaną świadomość problemów jednej filozofii „wieczystej” (philosophia perennis).

• Główne kierunki pytań filozoficznych można wysnuć z problematyki trójkąta Platońskiego: PLATON odkrywa różnicę między sferą ducho­wą a zmysłową i zapytuje o warunki prawdziwego poznania w ra­mach trzech biegunów: bytu (natury), „ja” (duszy) i idei (absolutu).

• Z tej perspektywy można ukazać różnicę między filozofią teoretyczną a praktyczną (etyczną). Głównymi kierunkami filozofii teoretycznej są: filozofia bytu, filozofia podmiotu i filozofia ducha (jako filozofia idei).

2. Dyscypliny filozofii

Ściśle systematyczny jej podział jest sam jako taki problemem filozofii i zakłada określony system filozoficzny. Dlatego w poniższym przeglądzie zadowala­my się nie całkiem wprawdzie ścisłym, ale jednak przydatnym i powszech­nie stosowanym podziałem na jej tradycyjne podstawowe dyscypliny. Są to:

1. Filozofia teoretyczna

1. Ontologia (filozofia bytu jako bytu);

2. Filozofia przyrody (filozofia przyrody w odróżnieniu od empirycz­nych nauk przyrodniczych);

3. Antropologia (filozofia człowieka w odróżnieniu od różnych antro­pologii jako nauk szczegółowych);

4. Teologia filozoficzna (filozofia Boga w odróżnieniu od teologii opartej na objawieniu);

5. Filozofia społeczna (filozofia społeczeństwa, polityki, prawa i go­spodarki);

6. Teoria poznania (filozoficzna nauka o poznaniu; szczególne znacze­nie przypada tutaj filozofii transcendentalnej oraz filozofii hermeneutycznej [teorii rozumienia]);

7. Logika (teoria formalnej poprawności w myśli względnie w mowie), semiotyka (teoria znaków językowych, ich składni, ich znaczenia i ich stosowania) i teoria nauki (teoria metody nauk szczegółowych);

2. Filozofia praktyczna (nauka o działaniu i twórczości człowieka)

1. Etyka (nauka o działaniu mającym znaczenie moralne i o jego normach);

2. Poietyka (nauka o twórczości; należy tutaj: estetyka jako filozofia sztuki, ale także filozofia techniki).

Nazwa metafizyka jest pochodzenia bibliotekarskiego. Przy szeregowaniu pism ARYSTOTELESA nazwano mianowicie księgi, które następują po (gr. meta) pismach na temat fizyki, metafizyką. Metafizyka jest nauką o tym, co leży u podłoża bytu fizycznego. W tym sensie jest ona u ARYSTO­TELESA w ogóle nauką pierwszą i obejmuje ontologię i teologię.

ONTOLOGIA (gr. to on - będący, byt lub ontos on - rzeczywiście będący; logos - nauka, teoria) - teoria bytu lub przed­miotu (czegokolwiek); podstawowa dyscyp­lina filozoficzna, posługująca się pojęciami o najszerszym możliwym zakresie, dotyczą­ca czegokolwiek (czegoś w ogóle, przed­miotu, bytu, możliwości itp.) w jego zasad­niczym aspekcie (jako coś, jako określone, jako zachodzące, jako bytujące, jako istnie­jące, jako możliwy przedmiot świadomości itp.). Niektórzy utożsamiają ontologię z metafi­zyką, inni ściśle odróżniają obie dyscypliny od siebie, niekiedy je nawet sobie przeciw­stawiając (przy czym są tacy, którzy za uprawomocnioną uznają tylko jedną z nich).

FILOZOFIA PRZYRODY (łac. Philosophia naturalis, cosmologia) - dział systemu filozoficznego, w którym całościowo ujmowany świat przyrody jest badany metodami charakterystycznymi dla danego systemu.

FILOZOFIA SPOŁECZNA. Ogólnie wzięta - wszelka filozoficzna refleksja nad życiem społecznym, ściślej część antropologii filozoficznej zajmująca się społecznym charakterem natury ludzkiej i odpowiadającymi jej tworami wspólnotowymi; dawniej - określenie społeczno-reformistycznego utopizmu (Sint-Simon, Fourier).

TEORIA POZNANIA - dział filozofii zajmujący się prawdziwością i prawomoc­nością (zasadnością) poznania ludzkiego. Choć te zagadnienia podejmowane były i wcześniej, dopiero w czasach nowożyt­nych wyodrębniono teorię poznania z innych nauk fi­lozoficznych, przypisano jej osobne nazwy (gnozeologia, teoria poznania i epi­stemologia, a z mniej rozpowszechnionych: krytyka, kryteriologia, noetyka, logica maior lub logica materialis - w odróżnie­niu od logica minor czy logica formalis) i poświęcono osobne podręczniki. W XIX w., pod wpływem orientacji neokantowskich i pozytywistycznych, nie tylko filozo­fię, ale i całą wiedzę starano się sprowa­dzić do teorii poznania jako jedynego terenu rozważań w pełni ukrytycznionych.

LOGIKA (gr. logikos - sensowny, kon­sekwentny, poprawnie myślący) - zespół dyscyplin o formalnej stronie języka i po­znania (jego zdobywania, utrwalania i prze­kazywania); 1. szeroko wzięta obejmuje trzy powiązane z sobą działy: 1. formalną, semiotykę formalną oraz —» metodologię i teorię nauki.

ETYKA (gr. ethos - obyczaj, zwyczaj; ethikos - obyczajowy) - nauka filozoficzna obejmująca zespół zagadnień moralności w relacji do moralnego dobra i zła; określa istotę —» powinności moralnej czło­wieka i jej szczegółową treść oraz osta­tecznie wyjaśnia fakt moralnego działa­nia. Różni się przedmiotem badań od metaetyki oraz od moralnej teologii, bada­jącej również pozanaturalne źródła moral­ności i kryteria jej ważności; stanowi część normatywną etosu. W jej skład wchodzą etyka gospodarcza, etyka polityczna i etyka społeczna.

POJETYKA (gr.), filoz. umiejętność sprawcza, zdolność tworzenia i podstawa działania (Arystoteles); nauka o przyczynach sprawczych (Plotyn); współcześnie nauka o twórczym działaniu człowieka, m.in. estetyka i filozofia techniki.

1. Koncepcje filozofii

Obok rozróżnienia dyscyplin, w filozofii wyróżnia się niekiedy także typy filozofo­wania. W starożytności operacje filozoficzne miały dwa etapy: o charakterze teoretyczno-ontologicznym i praktyczno-aksjologicznym. Po pewnych próbach w końcu średnio­wiecza od XVII w. zaczęto coraz częściej filozofować trójfazowo: teoria poznania, ontologia i aksjologia lub tylko teoria poz­nania i aksjologia. Głównie dzięki fenome­nologom przyjęto rozróżniać etap ontologiczny i metafizyczny, a dzięki analitykom - semiotyczno-teoriopoznawczy i ontologiczno-aksjologiczny. Tomiści egzystencjal­ni, godząc się na specyfikację dyscyplin filozoficznych (ze względu na różne w pun­kcie wyjścia dane do wyjaśnienia), przyjęli jeden metodologicznie typ filozofowania, właściwy teorii bytu. Współcześnie funkcjo­nują niemal wszystkie wyliczone wyżej przypadki.

Filozofię i jej stosunek do in­nych działów kultury i życia (do religii, nauki, sztuki) pojmowano jako: (1) wie­dzę racjonalną autonomiczną, (2) wiedzę racjonalną nieautonomiczną - aprioryczną lub aposterioryczną, przedmiotową (doty­czącą rzeczywistości) lub metaprzedmioto-wą (dotyczącą poznania rzeczywistości), (3) rodzaj ekspresji osobowej i sposób życia, (4) światopogląd, ideologię, narzę­dzie działania.

1. Jako rodzaj wiedzy filozofię można charakteryzować podobnie jak nauki, przez podanie jej przedmiotu, aspek­tu, celu (zadania badawczego) i metody. W europejskiej kulturze sformułowano co najmniej pięć głównych koncepcji filozofii

(1) Koncepcja klasyczna. Ukształtowali ją Platon i Arystoteles, prze­ciwstawiając wiedzę doskonałą, pewną, ogólną, dotyczącą tego, co konieczne, istotne (gr. episteme; łac. scientia) - wie­dzy niepewnej, tylko prawdopodobnej, dotyczącej tego, co przypadkowe (gr. doksa; łac. opinio). Wg tej koncepcji filozofia stano­wi wiedzę autonomiczną (o własnym przed­miocie i własnej metodzie, niezależną od przesłanek z innych nauk) o charakterze racjonalnym, tzn. intersubiektywnie komu­nikatywną i kontrolowalną; dotyczy tego, co podstawowe i zasadnicze w badanym przedmiocie, ujmuje jego istotę, konieczne uwarunkowania, ostateczne racje (przyczy­ny). Współcześnie taka wizja filozofii jest przyj­mowana i uprawiana - w sposób bardziej związany z doświadczeniem lub spekulatywny - w tomizmie i kierunkach pokrew­nych (należących do neoscholastyki), w fenomenologii (zwł. w jej klasycznej wersji: Husserl, Scheler, Conrad-Martius, Ingarden), w niektórych odmianach neokantyzmu i neoheglizmu.

(2) Koncepcja pozytywi­styczna. Została sformułowana wy­raźnie w XIX w., wiąże się ze scjentyzmem. Wg niej f. jest wiedzą wtórną wzglę­dem nauk szczegółowych, zwł. przyrodni­czych; stanowi bądź encyklopedyczny ze­staw ich teorii, bądź uogólnienie ich wyni­ków, buduje syntetyczny obraz świata i na­szego poznania - kierując się jakąś wybraną teorią czy hipotezą naukową, rozszerzoną na całość rzeczywistości. Jeżeli przyjmuje się, że nauki przyrodnicze dotyczą nie zja­wisk, lecz rzeczywistych przedmiotów, powstaje tzw. metafizyka indukcyjna.

(3) Koncepcja neopozytywistyczna. Ukształtowali ją w dwudzie­stych latach naszego stulecia przedstawiciele tzw. Koła Wiedeńskiego; zgodnie z nią istnieją tylko dwa rodzaje nauk: formalne (posługujące się konwencjonalnie ustalonym systemem znaków) oraz fizykalne (dotyczą­ce tego, co empirycznie dane). Tradycyjne zagadnienia filozoficzne bądź dają się odpo­wiednio przeformułować i sprowadzić do nauk szczegółowych lub formalnych, bądź pozbawione są sensu poznawczego, czymś bliskim sztuce czy religii. Możemy zacho­wać nazwę „filozofia” dla logicznej analizy języka naukowego.

(4) Koncepcja lingwistyczna. Wg tej koncepcji (popularnej wśród przed­stawicieli anglosaskiej f. analitycznej) kla­syczna problematyka filozoficzna bądź wy­myka się naukowym badaniom, bądź nie jest jeszcze dojrzała do racjonalnych roz­strzygnięć. Racjonalnie można zajmować się jedynie sposobem mówienia o filozoficz­nych problemach i ich rozwiązaniach, sen­sem i strukturą języka f. Często okazuje się przy tym, iż problem filozoficzny jest problemem językowym, a wiele sporów merytorycznych ma swe źródło w nieścisłym lub nawykowym sposobie wyrażania się.

(5) Koncepcja irracjonalistyczna. Jest bliska f. życia, egzystencjalizmowi, f. dialogu; widzi w f. przede wszystkim ekspresję ludzkiej osoby, samo-utwierdzanie się podmiotu filozofującego, sposób oswajania świata czy oswajania się ze światem.

Nie wszystkie te koncepcje są antagonistyczne względem siebie. Niektórzy rozróż­niają - bądź przeciwstawiając sobie, bądź traktując jako komplementarne - naukowe uprawianie filozofii oraz filozofowanie światopo­glądowe czy ideologiczne (tzw. f. życiowa).

W naszym kręgu kulturowym wy­różnić można jako główne następujące nur­ty:

- platoński (z odmianami: neoplatońską, augustyńską),

- arystotelesowski (perypatetycki, do którego należy tomizm),

- naturalistyczny (materialistyczny), krytyczny (sceptyzujący)

- irracjonalistyczny (irracjonalizujący). Jakby w poprzek tych nurtów bieg­nie nurt sokratejski, ześrodkowany na byto­wych i moralnych problemach człowieka i jego pozycji w świecie. Z innego punktu widzenia można wyróżnić nurty maksymalistyczne i nurty minimalistyczne.

2. Metody filozoficzne

Metody uprawiania filozofii są związane z przyjęty­mi koncepcjami poznania, nauki i filozofii. Można je dzielić na:

- specyficznie filozoficzne

- niespecyficznie filozoficzne (wspólne z innymi naukami)

Oraz na:

- ogólne (stosowa­ne w różnych działach filozofii)

- szczegóło­we (związane tylko z określonym działem lub problemem filozoficznym). Metody spe­cyficznie filozoficzne to: sposoby stawiania pytań filozoficznych; sposoby znajdywania na nie odpowiedzi (rozwiązywania proble­mów filozoficznych) tak, aby zagwaranto­wać ich wartość (zasadność, prawdziwość); sposoby porządkowania uzyskanych wyni­ków w teorie czy systemy; sposoby prowa­dzenia rzeczowych dyskusji. Dobór metod zależy od ogólnej koncepcji filozofii, od szkoły czy kierunku filozoficznego. W charakterystyce rozważań i badań filozoficznych należy odróżnić metody wielorako złożone (makrometody), znamionujące sposób budowania teorii w danej dyscyplinie lub sposób uprawiania jakiejś wyodrębnionej fazy analiz - od ich skład­ników, metod prostych lub ich elementów (mikrometody). Metody pierwszego typu to rozmaite - zdeterminowane przedmiotem i celem badania, ukierunkowane postawio­nymi pytaniami oraz ich wiadomymi i zało­żeniami - sposoby oglądu i opisu tego, co dane, ujęcia w odpowiednią aparaturę pojęciowo-językową, uporządkowania, interpre­tacji i wyjaśniania; sposoby eksplikacji sen­su, odsłonięcia założeń, wywnioskowania konsekwencji, przeprowadzenia dyskusji, konstruowania lub oceny argumentacji.

Wyróżnić można następujące mikrometody (stosownie do 7 kierunków filozofii)

1. Metody fenomenolo­giczne. Są to metody dotyczące tego, co i jak dane, metody docierania do danych (tego, co poznawczo zastane) i uzyskiwania ich opisu. Należą do nich: (1) metoda oglądu i opisu tego, co i jak dane, odsło­nięcia i ujęcia przedmiotu w jego własnej postaci, niezależnie od uprzednich nasta­wień i przeświadczeń; (2) metoda ideacji, czyli dochodzenia do oglądu ejdetycznego, wglądu (bezpośredniego, rozumiejącego ujęcia) w istotę czegoś; (3) metoda redukcji transcendentalnej, czyli wyróżnienia niepowątpiewalnej sfery czystej świadomości i związanego z nią czystego podmiotu, transcendentalnego „ja” - przez „wzięcie w nawias” (fenomenologiczna epoche) tego, co transcenduje strumień przeżyć i nie jest zagwarantowane samym przebiegiem i za­wartością tego strumienia; (4) metoda rozważań konstytutywnych, odsłaniająca związki między aktami czystej świadomości (noezami) i ich intencjonalnymi korelatami (noematami) oraz warstwy konstytucji całości przeżyciowych i znaczeń, pojawia­jących się w strumieniu świadomości.

2. Metody logiczno-lingwistyczne. Chodzi tu o metody badania języka i tworów językowych w aspekcie ich funkcji poznawczych i przypoznawczych, o sposoby przeprowadzania opisu, eksplikacji, precyzacji, ujawniania implikacji czy konsekwencji stosowanego języka, sensu i ról poznawczych wyrażeń stanowiących językowe formuły podejmowa­nych zabiegów poznawczych, uzyskanych rezultatów poznawczych. Analiza znaczenio­wa języka ma zazwyczaj dwie postaci: dokładniejsze wyjaśnienie wypowiedzi przez zastąpienie ich składników niejednoznacz­nych, mglistych wyrażeniami jednoznaczny­mi, jasnymi (przy zachowaniu tożsamości treści, zakresu lub wartości logicznej wyra­żeń) oraz transponowanie wyrażeń języka zastanego na wyrażenia języka skonstruo­wanego, czyli przeprowadzenie logicznej rekonstrukcji wyrażeń. Analityczne wyja­śnianie dokonuje się przez odpowiednie stosowanie następujących operacji: (1) opisu eksplikacyjnego: dokładne wydobycie sensu danego wyrażenia przez ujawnienie jego słownikowych paradygmatów czy typowych konteksów, syntaktycznych ról, konotacji i denotacji; (2) opisu regulującego: modyfi­kacji zastanego sensu lub formy wyrażenia celem jego precyzacji, ujednoznacznienia; (3) symbolizacji: przyporządkowanie wyra­żeniu lub jego członom odpowiednich sym­boli, dzięki czemu uzyskuje się wypowiedź bardziej podatną na operacje logiczne; (4) transpozycji: przekład wyrażenia jednego języka na wyrażenia języka ujawniającego jedynie strukturę syntaktyczną wypowiedzi; (5) formalizacji: sprowadzenie danych wyra­żeń do ich formy i relacji przestrzennych między nimi; (6) rekonstrukcji: odczytanie wypowiedzi uzupełniające je (uściślające, ujednoznaczniające) oraz ujawnienie ich założeń, konsekwencji, głębszego lub prze­nośnego sensu.

3. Metody hermeneutyczne. W rozważanym tu ujęciu są to metody badania czy wydobywania sensu struktur lub tworów znakowych. W hermeneutyce badany przedmiot ujęty jest jako tekst, znak, symbol (czegoś). Może to być przedmiot pozaznakowy, lecz potraktowany jako tekst znaczący (jakby-tekst), znak lub symbol, przy czym to, co zastane, w tym ujęciu traktuje się jako powierzchnię czegoś głęb­szego. Warstwa powierzchniowa ma cha­rakter podwójny: zakrywająco-ujawniający (z tym, że to ujawnianie może być mgliste, jedynie jakby zapowiadające, sugerujące). Chodzi o wydobycie tego, co nie ujawnio­ne, a niejako virtualiter zawarte w tekście. Poszukiwanie jednak głębszego sensu za­kłada jakiś kontekst. Tekst wymaga eksplikacji lub interpretacji w świetle właściwego mu kontekstu. Ów kontekst: (1) może być związany z kodem danego symbolu, z sys­temem znaków, w ramach którego dany znak-tekst funkcjonuje; (2) może być kon­tekstem kulturowym, społecznym, histo­rycznym; (3) może być kontekstem okolicz­nościowym.

4. Metody ontologiczne. Są to metody charakterystyczne dla ontologii, pojmowanej jako dyscyplina filozoficzna o tym, co (czysto) możliwe, a więc o tym, co istnieje lub istnieć może, wziętym w oderwaniu od faktyczności istnienia. To, co możliwe, daje się traktować formalnie jako niesprzeczne i wówczas właściwymi meto­dami ustalania możliwości (czegoś) będą: badanie niesprzeczności pewnych struktur i układów, zestawianie spójnych kombinacji określonych elementów, także interpretacja przedmiotowa (dobieranie modeli) syste­mów formalnych. To, co możliwe, można traktować treściowo, jako coś wyznaczone­go przez naturę wchodzących w grę ele­mentów. Dane, wyróżnione jakości wzięte same w sobie, ze swej istoty podlegają pewnym koniecznościom oraz wyznaczają pewien zakres możliwości, dopuszczają pewien repertuar kwalifikacji, ustosunko-wań, związków itp. Właściwą metodą usta­lania tego, co konieczne, i tego, co możli­we, jest analiza ejdetyczna.

5. Metody metafizyczne (metafizykalne). Używane są w różnych typach metafizyki jako nauki o bycie w aspekcie jego istnienia, nauki zajmującej się bytem w jego faktyczności, celem ustalenia koniecznych warunków i ostatecznych racji istnienia każdego bytu lub bytów wyróżnio­nych rodzajów. Wśród nich należy wyróżnić trzy metody: (1) Metoda ekstrapolacji -rozciągania pewnych wybranych aspektów czy empirycznie danych kategorii bytu (oraz prawidłowości w nich zachodzących) na całość tego, co istnieje - jest stosowana nie tylko w różnych postaciach metafizyki indukcyjnej. W jej ramach doniosłą rolę odgrywa wnioskowanie przez analogię. (2) Metoda transcendentalizacji - zabieg roz­różniania w bycie tego, co kategorialne, i tego, co transcendentalne, i posługiwanie się specjalnym typem analogii przy orzeka­niu o bycie - jest charakterystyczna dla metafizyki typu tomistycznego. Istotną rolę odgrywa w niej czynność formowania poję­cia bytu jako bytu, pojmowana przez jed­nych jako szczególna odmiana abstrakcji, przez innych jako złożona operacja sepa­racji. Metoda transcendentalizacji jest splo­tem percepcji rozumiejących (kierowanych pewnymi pytaniami), zwł. percepcji czysto intelektualnej, oraz wnioskowań dedukcyj­nych. (3) Metoda analizy ejdetycznej (w wersji realizmu umiarkowanego) stanowi w niektórych typach metafizyki metodę podstawową, w innych metodę pomocniczą lub równorzędną metodzie ekstrapolacji oraz transcendentalizacji.

6. Metody transcendentalne. Są to szczególne sposoby badania wartości naszego poznania oraz ustalania warunków pojawiania się danych faktów czy fenomenów. Można wskazać następujące wersje metody transcendentalnej: kartezjańską, kantowską i fenomenologiczną i ewentualnie jako czwartą - metodę stosowaną przez współczesnych tomistów transcendentalizujących. Kartezjańska wersja metody transcen­dentalnej polega na postawieniu pytania: czy i jak można wywieść z istnienia i treści świadomości - istnienie i własności danych w niej zewnętrznych przedmiotów? oraz na szukaniu na nie odpowiedzi wyłącznie w (danych) świadomości i analizie bezpo­średnich danych naszej świadomości. W kantowskim ujęciu metoda transcendentalna polega na postawieniu pytania o warunki możliwości poznania - podmiotowe, czyli ugruntowane w strukturze samego podmiotu poznającego, lub aprioryczne, czyli uprzed­nie względem empirycznego dania czegoś, czynności świadomych lub ich wytworów. Fenomenologiczna wersja metody transcen­dentalnej (podobnie jak kartezjańska) pole­ga na rozstrzygnięciu problematyki trans­cendentnej wyłącznie na podstawie danych immanentnych albo na przeformułowaniu zagadnienia przedmiotów transcendentnych w problematykę tego, co immanentne. Metody transcendentalne splatają się tu z fenomenologicznymi.

7. Metody scjentystyczne. W niektórych koncepcjach filozofii stosuje się metodę budowania teorii i metodę kon­troli poznawczej, charakterystyczne dla nauk formalnych lub realnych szczegóło­wych (metody indukcyjne).




3. 3. Poznanie i teoria poznania

Niektóre nurty filozofii (np. tomizm) rozważania filozoficzne rozpoczynają od metafizyki (ontologia, filozofia bytu, rzeczywistość). Nasza propozycja idzie za Kantem - początek należy się poznaniu. Niemniej kwestia jest dyskusyjna. Anzenbacher, który w kolejności zagadnień idzie za tomistami, mówi o poznaniu w ramach filozofii podmiotu (zgodnie z trójkątem platońskim).

Słowem „poznanie” oznaczamy pewne czynności psychiczne zwane aktami poznawczymi. W tym wypadku mówimy nie tyle o poznaniu, ile o poznawaniu. Terminem „poznanie” obejmujemy nie tylko akty poznawcze, ale i rezultaty poznawcze (treść poznania).

TEORIA POZNANIA to dział filozofii zajmujący się prawdziwością i prawomoc­nością (zasadnością) poznania ludzkiego. Dopiero w czasach nowożyt­nych wyodrębniono teorię poznania z innych nauk fi­lozoficznych, przypisano jej osobne nazwy (gnozeologia, teoria poznania i epi­stemologia, a z mniej rozpowszechnionych: krytyka, kryteriologia, noetyka, logica maior lub logica materialis - w odróżnie­niu od logica minor czy logica formalis) i poświęcono osobne podręczniki. W XIX w., pod wpływem orientacji neokantowskich i pozytywistycznych, nie tylko filozo­fię, ale i całą wiedzę starano się sprowa­dzić do teorii poznania jako jedynego terenu rozważań w pełni ukrytycznionych.

1. Źródła problematyki teoriopoznawczej.

• fakt rozbieżności rezulta­tów poznawczych, ulegania złudzeniom i pomyłkom

• fakt dogmatyczności nauk.

Pierwszy prowadzi do rozróżnienia pozna­nia prawdziwego i nieprawdziwego (fałszy­wego) i nasuwa pytania o przyczyny błę­dów oraz sposoby ich uniknięcia w naszym poznaniu, o granice i podstawy pewności poznawczej. Drugi - dogmatyczność - po­lega na tym, że każda nauka przyjmuje jakieś założenia i stosuje metody, których nie uzasadnia i nie może uzasadnić bez popełnienia błędów logicznych (można je potraktować jako różne postacie błędu petitio principii).

2. Różne koncepcje teorii poznania:

• Koncepcja scjentystyczna - problematyka teoriopoznawcza jest fragmentem problema­tyki takich nauk szczegółowych, jak psycho­logia, fizjologia, socjologia i razem z nimi zależy (zarówno pod względem przyjmowa­nych przesłanek, jak i stosowanych metod) od nauk przyrodniczych i humanistycznych; t.p. jest jedną z tych nauk. Poznanie (przed­miot badania) ujmuje się w niej jako jeden z przedmiotów otaczającego nas świata, uwikłany w ten świat i zachodzące w nim procesy rozmaitymi związkami, zwłaszcza przy­czynowymi;

• Koncepcja logistyczna - teorię poznania powinno się uprawiać metodą dedukcyjną, na wzór nauk formal­nych: przez odpowiedni, niesprzeczny układ aksjomatów można ustalać sens potrzebnych pojęć i - na podstawie przyjętych reguł wnioskowania - dedukować z nich twierdze­nia odnoszące się do poznania; wartość tak otrzymanej teorii polega na jej przydatności, użyteczności poznawczej

• Koncepcja semantyczna teorii poznania sprowadza problematykę teoriopoznawczą do problematyki z zakresu semiotyki (logiki języka). Wychodzi się tu od (słusznego) twierdzenia, że teoria poznania. zajmuje się poznaniem zarówno w sensie psycholo­gicznym, jak i logicznym, tzn. bada zarów­no czynności poznawcze, jak i ich wytwo­ry, takie jak sądy, pojęcia. Najprościej określić można te ostatnie jako znaczenia odpowiednich tworów językowych, takich jak zdania, nazwy.

• Koncepcja metafizykalna - Teoria poznania jest metafizyką poznania ludzkiego, jest częścią metafizyki człowieka. Bada ona poznanie jako byt szczególne­go rodzaju, rozważa jego strukturę, sposób istnienia i ontyczne uwarunkowania. Tak pojęta teoria poznania oczywiście zależy od metafizyki ogólnej i, zakładając praw­dziwość jej tez i prawomocność jej metod, nie może jej uczynić przedmiotem swych ocen bez popełnienia błędu petitio principii.

• Właściwa koncepcja autonomicznej teorii poznania pojmuje poznanie nie jako jeden z przedmiotów otaczającego nas świata, jako byt szczególnego typu, lecz jako informato­ra, jako źródło wiedzy o czymś. Coś jest poznaniem tylko dlatego, że dostarcza (lub pretenduje do tego, że dostarcza) jakiejś informacji o swoim przedmiocie: stanowi pewną sensowną całość, powiązaną z innym poznaniem-informatorem nie związkami przyczynowymi (bytowymi), lecz relacjami zgodności lub niezgodności, popierania lub obalania, relacjami motywacji czy uzasad­niania (uprawomocniania) jednego poznania przez drugie. Jeśli ujmujemy poznanie tylko w tym aspekcie (jako informatora), wszyst­kie jego uwarunkowania dane są jedynie dzięki poznaniu i w poznaniu. Nie ma ani potrzeby, ani nawet sensu w analizie pozna­nia wychodzić poza jego obręb. Coś może stać się przedmiotem naszych rozważań o tyle, o ile pojawi się w jakiś sposób w polu świadomości poznającego.

Teoria poznania, podobnie jak metafizyka, w swych analizach odwołuje się do tego, co poznaw­czo pierwotne, co dane. Z tym, że metafi­zyka to, co dane, traktuje przedmiotowo, jako coś istniejącego, jako byt, natomiast teorię poznania to, co dane, traktuje metaprzedmiotowo, jako to, co w określony sposób dane, ujawnione i ujawniające; stąd proponowaną tu koncepcję teorii poznania można by nazwać metaprzedmiotową (w przeciwieństwie do kon­cepcji scjentystycznej i metafizykalnej).

W życiu codziennym, praktycznym itd. jesteśmy nastawieni na (rozmaitego typu) przedmioty, na otaczają­cy nas świat i spotykanych w nim ludzi oraz przeważnie idzie nam o uzyskanie takiej wśród tych przedmiotów orientacji, jaka pozwala odpowiednio nimi operować i osiągać sprawnie pewne skutki. W teorii poznania natomiast chodzi o zorganizowanie syste­matycznej refleksji (namysłu) nad sposo­bem, w jaki te przedmioty są nam dane, jak się ujawniają, o uzyskanie samoświa­domości naszych poznawczych poczynań i ich wartości. Teoretyk poznania musi niejako żyć (co najmniej) dwupoziomowo: musi poznawać przedmioty i poznawać poznanie przedmiotów.

3. Problematyka teorii poznania

W ramach ogólnej teorii poznania wyróżnia się następujące grupy zagadnień:

• zagad­nienia dotyczące źródeł poznania (struktura i rodzaje czynności poznawczych); spór między aprioryzmem i aposterioryzmem o ilość i wzajemne związki źródeł poznania oraz pozycję doświadczenia; spór między racjonalizmem a irracjonalizmem o rolę intelektu jako ostatecznej instancji w ocenie wartości poznania;

• zagadnienia dotyczą­ce przedmiotu poznania (zw. też zagadnie­niami granic poznania, spór między realiz­mem a idealizmem);

• zagadnienia doty­czące podmiotu poznania (filozofującego „ja”);

• zagadnienia roli znaków, języka w poznaniu;

• zagadnienia definicji, wła­ściwości i poznawalności (kryteriów) praw­dziwości poznania (klasyczna a nieklasyczne koncepcje prawdy, absolutyzm a relatywizm, agnostycyzm, sceptycyzm i dogmatyzm).

• W związku z oceną sprawności poznawczej głównych naszych czynności wyróżnia się wiele problemów (dających się potraktować jako szczegółowe przypadki wyżej wymie­nionych), jak zagadnienia: jakości zmysło­wych, uniwersaliów, wiedzy koniecznej, wiedzy prawdopodobnej (uprawomocnienie zabiegów indukcyjnych).

Szczegółowa teoria poznania zajmuje się różnymi odmianami poznania ludzkiego (poznanie potoczne, naukowe, religijne, estetyczne, paranormalne stany poznawcze). Mówiąc o filozofii poznania, można mieć na myśli bądź właściwą teorię poznania (gnozeologię), bądź metafizykę poznania.

Klasyczne zagadnienia teorii poznania to:

• zagadnienie prawdy (inaczej pytanie o istotę prawdy)

• zagadnienie źródeł poznania (odpowiedź na pytanie, na czym w ostatecznej instancji poznanie winno się opierać i według jakich metod winno być osiągane, aby było pełnowartościowym, a więc należycie uzasadnionym poznaniem rzeczywistości)

• zagadnienie granic poznania (domaga się odpowiedzi na pytanie, co może być przedmiotem poznania, a w szczególności, czy może zostać poznana rzeczywistość od poznającego podmiotu niezależna).

1. Zagadnienie prawdy

PRAWDA (łac. veritas) - naczelna wartość poznawcza, cecha poznania (poznanie pra­wdziwe) lub przedmiot poznania (pozna­nie prawdy).

1. Według klasycznej (arystotelesowskiej, korespondencyjnej) definicji prawdy w sensie poznawczym (logicznym) jest zgodnością intelektu ze stanem rzeczy (Veritas est adaequatio rei et intellectus), polegającą na tym, że intelekt stwierdza istnienie tego, co jest, albo nieistnienie tego, czego nie ma. Warunkiem prawdziwości poznawczej jest zachodzenie określonego stanu rzeczy, jest określoność i „otwartość” tego, co bytuje. Każdy byt jako byt (transcendentalnie wzięty, tj. w aspekcie warunków koniecznych bycia bytem) jest prawdziwy w tym znaczeniu, że:

1) jako określona treść istniejąca jest tożsamy z so­bą (tzn. określony pod każdym wchodzącym w grę względem), wewnętrznie niesprzeczny, posiada rację dostateczną swego bytu, jest więc poznawalny i zrozumiały,

(2) działa proporcjonalnie do swej istoty i w tym działaniu odsłania się, ujawnia (przynajmniej aspektywnie),

(3) jest zatem poznawalnym warunkiem wszelkiego poz­nawania (p. w sensie metafizycznym). Każdy byt (wzięty jako konkretna treść istniejąca) jest prawdziwy: 1° o ile realizu­je swoją istotę, jest doskonale sobą („praw­dziwy człowiek”), 2° o ile jest zgodny z danym ideałem, modelem, wzorcem („prawdziwe dzieło sztuki”), 3° o ile jest wewnętrznie spójny, zharmonizowany, a nie - zakłamany, „pęknięty” (prawda w sensie ontologicznym).

Prawda w sensie praktycznym (= zgodność poznania z prawą wolą lub prawym chce­niem, a więc poznanie trafnie służące do­bremu postępowaniu) oraz p. w sensie pojetycznym (= zgodność poznania z nale­żytym wytwarzaniem, a więc poznanie trafnie służące odpowiedniemu tworzeniu dzieł pięknych, stosownych, użytecznych) zakładają prawdę w sensie poznawczym. Prawda w rozumieniu artystycznym (spotyka się tu kilkanaście znaczeń) to różne odmiany (postacie) p. ontologicznej lub pojetycznej.

Zaprzeczeniem prawdy jest fałsz (a nie błąd). Poznanie adekwatne to poznanie prawdziwe ujmujące swój przedmiot wszechstronnie, we wszelkich przysługują­cych mu aspektach. Prawdziwość rezultatu poznawczego jest jego cechą relacjonalną (relacyjną), niestopniowalną, niezmienną (przy stałości członów wchodzącej w grę relacji) i niezależną od tego, kto ten rezul­tat formułuje (głosi) i w jakich okoliczno­ściach (absolutność prawdy). Prawdziwość to adekwatność aspektywna. Nosicielem prawdy w sensie ścisłym jest sąd lub (wirtualnie) ujęcie poznawcze zawierające moment asertywny (np. spostrzeżenie czegoś).

Klasyczna definicja prawdy nie wskazuje kryterium pozwalającego rozpoznawać praw­dziwość sądów (kryterium prawdy). Efektywne kryterium prawdziwości musi być przedmiotowe, wewnętrzne wobec poz­nania i związane ze sposobem, w jaki stan rzeczy dany jest podmiotowi w akcie po­znawczym (lub - w jaki podmiot uświada­mia sobie ów stan w akcie poznania). Te warunki spełnia oczywistość przedmioto­wa (evidentia obiectiva). Występuje tyle typów oczywistości przedmiotowej, ile jest sposobów dania podmiotowi stanów rzeczy oraz związanych z nimi sposobów gwarantowania prawdziwości (wierności) rezultatu poznawczego. Oczywistość przedmiotowa daje się stosować bez popadania w nieskoń­czony ciąg dzięki samoprzeźroczystości (samozwrotności) aktów świadomościowych (conscientia concomitans, reflexio in actu exercito, intuicja przeżywania). Pewność jest psychicznym skutkiem oczywistości, doskonałym sposobem (stanem) posiadania prawdy przez podmiot poznający. Niektórzy rozróżniają kryterium prawdziwości i motyw pewności, najczęściej wszakże uważa się, że są to dwa aspekty tego samego czynnika, różniące się nie rzeczowo, lecz tylko poję­ciowo.

2. Niewłaściwe pojmowanie swoistego stosunku intencjonalnego między świado­mością a przedmiotem na wzór jakiegoś stosunku przestrzennego rodzi zarzuty prze­ciw klasycznej koncepcji prawdy (jest niejasna, nieoperatywna). Niektórzy filozofowie pro­ponują w jej miejsce nieklasyczne definicje prawdy: koherencyjną lub pragmatystyczną lub ewidentystyczną. Definicje nieklasyczne prowadzą do idealizmu, który degraduje świat do roli jakiejś konstrukcji myślowej, a więc pewnego rodzaju fikcji, tym się tylko do fikcji poetyckiej różniącej, że jest ona zbudowana według pewnych zawartych w kryteriach prawideł, którymi się ostatecznie kierujemy przy wydawaniu sądów.

a) Według definicji koherencyjnej prawdziwość to relacja wewnątrzpoznawcza, polegająca na zgodności myśli między sobą. Takie ujęcie p. prowadzi jednak do uznania za prawdziwą każdej niesprzecznej (spójnej logicznie) opowieści. Celem unik­nięcia tej niepożądanej konsekwencji, nie­którzy żądają, aby za prawdziwą uznawać teorię nie tylko niesprzeczną, ale i zgodną z danymi doświadczenia. Jednak w ten sposób właściwie rezygnuje się z koheren­cyjnej definicji p. i ukrycie powraca do definicji klasycznej.

b) W myśl pragmatystycznej definicji - prawdziwość poznania to jego użyteczność w działaniu, bycie odpowied­nim narzędziem sprawnego działania. Prze­ciw tej definicji przytaczane są trzy poważ­ne argumenty. (1) Zdaje się ona zakładać klasyczne pojęcie prawdziwości; użytecz­ność myśli trzeba bowiem stwierdzić w ja­kimś poznaniu, a miarą jego wartości nie może być znowu użyteczność (gdyż wpada się w ciąg nieskończony). (2) Jedynie z pu­nktu widzenia klasycznej koncepcji p. można przeprowadzić rozważanie stanowią­ce uzasadnienie definicji pragmatycznej: warunkiem nieprzypadkowej skuteczności działania jest właściwa orientacja co do przedmiotu i warunków działania, przeto nieprzypadkowa efektywność działania D kierowanego teorią T świadczy (z pewnym prawdopodobieństwem) o prawdziwości T. (3) W myśl pragmatystycznej definicji prawdy, jeśli działania oparte na dwu różnych teoriach (na ten sam temat) są równie skuteczne, to obie teorie należy uznać za jednakowo prawdziwe. W pewnych okolicz­nościach teoria skądinąd nieprawdopodobna lub wręcz fałszywa (wg klasycznej defini­cji) może się okazać lepszym narzędziem działania niż teoria uchodząca za prawdzi­wą lub prawdopodobną; w takim razie prawdziwość w sensie pragmatystycznym byłaby zrelatywizowana do celów i oko­liczności działań.

Oczywistość (łac. evidentia), o której mówi ewidentystyczna definicja prawdy można rozumieć bądź jako oczywistość podmiotową (subiektywną), bądź jako oczy­wistość przedmiotową (obiektywną). Pier­wsza to świadomość tego, że jest tak a tak, a nie inaczej, poczucie pewności polegającej na silnej asercji, bez wahania czy podejrze­nia, iż może być inaczej. Tak pojęta oczy­wistość nie chroni przed błędem, gdyż może być następstwem różnego typu psychicznych mechanizmów czy motywacji. Przy tej inter­pretacji ewidentystyczna definicja prowa­dzi do relatywizmu. Natomiast oczywistość przedmiotowa to świadomość sposobu dania przedmiotu podmiotowi w przeżyciu po­znawczym oraz świadomość tego, jak ten sposób wyznacza wartość poznawczą uzys­kanego wyniku. Tak pojęta oczywistość zazwyczaj nie jest czymś spontanicznym, nie przygotowanym przez odpowiednie zabiegi poznawcze; jest odsłonięciem osta­tecznej podstawy (wiarygodności) naszych stwierdzeń. Przy tej interpretacji ewidentystycznej definicji p. mamy sprzężenie istoty prawdy (polegającej na zgodności myśli z jej przedmiotem) z kryterium p. (będącym wskaźnikiem ujawniającym zachodzenie tej zgodności).

A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii¸ Wydawnictwo WAM, Kraków 2003⁸, s. 17.

[Diotyma:] To nawet i dziecko zrozumie, że ci, którzy są czymś pośrednim pomiędzy jednymi i drugimi (mądrymi a głupimi: K.K.). Bo mądrość to rzecz niezaprzeczenie piękna, a Eros to miłość tego, co piękne; przeto musi Eros być miłośnikiem mądrości, filozofem, filozofem będąc, pośrodku jest pomiędzy mądrością i głupotą. I temu też winno jego pochodzenie. Bo ojciec jego mądry jest i bogaty, a matka niemądra i biedna (Uczta, 203B-204C).

Wstęp do filozofii, PWN, Warszawa 2005, s. 18.

„Z pamięci tworzy się u ludzi doświadczenie. Z wielokrotnych bowiem wspomnień tej samej rzeczy powstaje w końcu możliwość pojedynczego doświadczenia. Wyda się zatem, że doświadczenie jest czymś podobnym do wiedzy i umiejętności, ale w rzeczywistości wiedza naukowa i umiejętności praktyce wypływają u ludzi z doświadczenia”. Arystoteles, Met. I, 1, 980b-981a).

Anzenbacher, s. 20.

Galarowicz mówi o podstawowych pytaniach i problemach: pytania dotyczące poznania; pytania dotyczące rzeczywistości; pytanie o człowieka; pytania dotyczące wartości (pyt. aksjologiczno-etyczne). Stąd wynikają także dyscypliny filozoficzne: filozofia poznania, filozofia rzeczywistości, filozofia człowieka, filozofia wartości, historia filozfofii

Por. m.in. J. Galarowicz, N ścieżkach prawdy. Wprowadzenie do filozofii¸ Kraków 1992, s. 132nn.

Błąd niedostatecznego uzasadnienia (dosł. żądanie podstawy) przybierający dwie formy: 1° Błąd polegający na przyjęciu za przesłankę tego, co dopiero ma być wywnioskowane w danym rozumowaniu. (W tej postaci utożsamiany jest z błędnym kołem w rozumowaniu i tam jest przedstawiony); 2° Błąd polegający na przyjęciu jakichś przesłanek, bez należytego uznania stopnia pewności, jakim przesłanki te się uznaje. Np.: Jan Lechoń wypowiadając się kiedyś o Brunonie Jasieńskim stwierdził, iż jest on grafomanem. Zapytano go o dowody, na co Lechoń odparł: Dowody? A moje słowo honoru nie wystarczy? Przykład 2: Chrześcijaństwo jest jedyną prawdziwą religią, ponieważ Pismo Św., które ją głosi jest świętą księgą. W obydwu przykładach przesłanki (słowo honoru i świętość Pisma Św.) nie są dostatecznie uzasadnione.

Na ten temat czytaj m.in.: K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka, Kęty - Warszawa 2004, s. 19nn; S. Kowalczyk, Teoria poznania, Sandomierz 1997.

20

---