JAN DETKO ELIZA ORESZKOWA
I. KOLEJE LOSU...
II. POGLĄDY SPOŁECZNE I LITERACKIE
Upadek powstania styczniowego i uwłaszczenie chłopów - wydarzenia określające charakter polskiego pozytywizmu.
Najwyższa działalność publicystyczna Orzeszkowej przypada na lata 70-te, a więc na okres formowania się koncepcji programowej pol. pozytywizmu. Jednak dopiero w l. 80-tych, autorka używa określenia „pozytywizm” na oznaczenie treści nowego kierunku.
W 1866 r. w „Gazecie Polskiej” ogłasza omówienie głośnej książki Tomasza Buckle'a pt. Historia cywilizacji w Anglii, w którym zawarła swój pkt. widzenia na szereg ważnych kwestii współczesnych. Przede wszystkim zafrapowała ją historiozofia Buckle'a, który twierdził, że o rozwoju narodów nie decyduje Opatrzność, lecz rozumna działalność i praca ludzka. Wynikała z tego potrzeba doskonalenia społeczeństwa, które poprzez rozwój oświaty i nauki winno polepszać swój byt, umacniać ekonomiczne podstawy swej egzystencji, zmierzać ku postępowi, rezygnując z dotychczasowych uprzedzeń i przesądów. Z założeń Buckle'a czerpała też argumenty do walki z szlacheckim tradycjonalizmem i feudalnym poglądem na świat.
Artykuły: Kilka słów o kobietach (1870) - o emancypacji; O przekładach (1872); O jednej z najpilniejszych potrzeb społeczeństwa naszego(1873) - o tym, że rzemiosło jest u nas w „najsmutniejszym opuszczeniu”; Listy o literaturze (1873) - poświęcone gł. poezji; Znad Niemna (1874); O postępie (1874); O wpływie nauki na rozwój miłosierdzia (1876); O niedolach dziecięcych (1876). W artykułach tych poddała krytyce feudalne stosunki międzyludzkie, rozrzutność szlachty, nieumiejętność gospodarowania w nowych warunkach, jak również sformułowała pozytywny program przemian społecznych. W artykule z r. 1874 pt. Ogrody owocowe pisała o potrzebie wspomagania i rozwoju bogactwa narodowego (gł. zwracała uwagę na rzemiosło i handel). U Orzeszkowej pozytywistyczny optymizm szedł w parze z racjonalną oceną otaczającej ją rzeczywistości - i te momenty, obok: demokratycznego kultu pracy, humanitaryzmu, powściągliwego antyklerykalizmu, określają postawę pisarki.
Program literacki: dążenie do ściślejszego związania literatury z życiem; do podporządkowania procesu twórczego intelektualnej dyscyplinie; do nasycenia sztuki ideowymi treściami i postępowymi przekonaniami. Sformułowała program lit. tendencyjnej, tj. uczestniczącej aktywnie w popularyzacji haseł głoszonych w prasie, przyczyniających się do szybszych przemian w świadomości społecznej i gospodarce narodowej.
Kilka uwag nad powieścią (1866) - przedstawiła tu skonkretyzowany program literacki; zawarła przekonanie, że powieść stanowić będzie w XIX w. gatunek dominujący, jako forma najbardziej odpowiadająca duchowi i potrzebom czasu, a jej twórca musi uważnie studiować życie współczesne, zespolić się ze społeczeństwem, gdyż dopiero wówczas może właściwie operować materiałem wziętym z życia. Orzeszkowa wyróżniła dwie sfery powieści: formę i treść, przy czym decydujące znaczenie przypisywała drugiemu czynnikowi. Odrzucała romantyczną kategorię natchnienia, a pisarza traktowała jako wytwór społeczeństwa, którego stał się rzecznikiem. Wyrażała aprobatę dla wychowawczych i użytecznych treści literatury.
O powieściach T.T.Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle (1879) - zwraca uwagę na dwie płaszczyzny powieści: sferę artyzmu i sferę filozoficznej treści. Znamienne jest tutaj przesunięcie w porównaniu z artykułem z 1866 r.. Nie szlachetne tendencje, wydumany dydaktyzm mają być treścią powieści, ale obiektywna wiedza o społeczeństwie, warunkach jego życia. Wiedza ta, poddana filozoficznemu uogólnieniu, ma określać kształt literatury, która w ten sposób graniczy z działalnością naukową. Orzeszkowa wyróżniła także dwa etapy w procesie tworzenia powieści: pomysł i kompozycję. Pomysł - twórca zauważa jakąś sytuację i w akcie obserwacji potrafi znaleźć ideę, która jednorazowości spostrzeżenia nadaje szersze perspektywy. Akt obserwacji należy do sfery artyzmu, a etap rozmysłu, czyli porządkowania zjawisk, dla którego podstawą są poglądy autora i znajomość zewnętrznego świata - przynależny jest sferze filozoficznej wiedzy. Kompozycja - to porządkowanie składowych części pomysłu, polegające na wykreślaniu tych, które zmącić by mogły harmonię dzieła.
Jeśli porównać obie teoretyczne wypowiedzi: Kilka uwag.... i O powieściach... widoczna jest zmiana. Gdy bowiem u początków swej drogi twórczej uważała, że prozaik ma prawo kształtować rzeczywistość zgodnie ze swymi ideałami, to w roku 1879 nie dopuszcza już takiej możliwości. Rzeczywistość wolno tylko porządkować, a nie stwarzać. Było to odejście od koncepcji powieści tendencyjnej i wczesnopozytywistycznych złudzeń o możliwości kreowania świata na modłę własnych o nim wyobrażeń. Ten rys wystąpienia Orzeszkowej z r. 1879 prowadzi pisrkę ku akceptacji realistycznych wzorców literatury i stanowi ważny etap w dojrzewaniu Orzeszkowej jako przyszłej autorki wielkich, realistycznych powieści.
W poglądach pisarki z początku l. 80-tych dają się zauważyć echa koncepcji naturalistycznej: nieufność wobec fantazjowania, zwrot ku naturze, pesymizm, próba penetracji nowych środowisk społ., autentyzm. Jednak wszystkich założeń szkoły naturalistycznej autorka nie akceptowała w pełni.
Nieufnie odnosiła się do Sienkiewicza, który często zamykał oczy na otaczającą go rzeczywistość i konstruował obrazy „ku pokrzepieniu serc”.
Działalność krytycznoliteracka Orzeszkowej osłabła w drugim okresie jej działalności pisarskiej, by zamanifestować się kilkoma wystąpieniami pod koniec życia. Nie rozumiała w pełni przełomu w sztuce, jaki niósł ze sobą modernizm. Obce jej było nowinkarstwo młodopolskie.
Przewodnicy duchowi Orzeszkowej na przełomie wieków to: Kochanowski i Zygmunt Krasiński, który wyparł jej młodzieńczych mistrzów: Buckle'a, Spencera czy Renana. Przejęta od Krasińskiego teoria „próby grobu” stała się w tym okresie fundamentem jej poglądu na życie narodu w niewoli i funkcję literatury.
III. W SŁUŻBIE POZYTYWISTYCZNYCH IDEAŁÓW
Klęska powstania, poczucie odpowiedzialności za losy przybitego klęską narodu to czynniki, które spowodowały, że Orzeszkowa zaczęła pisać. Literatura miała być ratunkiem; była jedyną możliwością świadczącą o istnieniu i bytowaniu narodu. Pierwsze utwory Orzeszkowej spełniały w części fun. prasową: walczyły z ciemnotą, pruderią i bigoterią (Cnotliwi), hulaszczym trybem życia (Pan Graba), złymi wyobrażeniami o małżeństwie (Wesoła teoria i smutna praktyka), propagowały walkę o uprawnienia kobiety, włącznie z prawem do łamania ustalonych konwenansów społ. (Ostatnia miłość, Pamiętnik Wacławy, Marta) i prawem do pracy (Marta), postulowały rozwijanie nowych form gospodarowania (Eli Makower), obieranie nowych zawodów, jak kupiectwo, rzemiosło (Rodzina Brochwiczów, Syn stolarza, Z życia realisty), wskazywały, że konsolidacja rozbitych w powstaniu sił narodowych, możliwa jest jedynie w trudnej walce o utrzymanie ziemi, w umiejetnym i nowoczesnym gospodarowaniu nią (Na prowincji, Pompalińscy).
Na prowincji - najpełniej wyrażała ambicje i zamierzenia młodocianej pisarki. Treścią są dzieje kilku rodzin zamieszkujących prowincję litewską: Adampol - jej właścicielem jest Jerzy Snopiński; Topolino - właściciel Topolski (wzór postępowania i wzór gospodarstwa; obok zainteresowania własnym gospodarstwem skupiał się także na podniesieniu dobrobytu całej okolicy - postawa patriotyczna). Negatywną postacią jest w powieści Aleksander Snopiński, który bez zastanowienia trwoni majątek. Dezaprobatę pisarki dla tzw. złotej młodzieży, utracjuszy, karciarzy i ich zgubnego wpływu na życie społeczne odnajdziemy w powieści Pan Graba. Z kolei sylwetkę Topolskiego przypomina Mieczysław Orchowski z powieści Eli Makower, który gospodarujac w Rydlówce, niewielkim folwarku, przeprowadza nowe doświadczenia agronomiczne i uzyskuje dobre rezultaty.
Pompalińscy (1876) - rodzina Pompalińskich to wzbogaceni dorobkiewicze; mieli liczne posiadłości na Litwie, ale sami mieszkali w Warszawie; hrabia Cezary Pompaliński jedzie na Litwę celem sprzedania Malewszczyzny-jednego z folwarków; tam w wyniku intrygi, której celem był mezalians, poznaje Delicję Kniks, ubogą szlachciankę; ojcem Delicji jest Adam Kniks. Cezary i Adam uważani są za obłąkanych. Prostolinijność i szlachetność Cezarego w sferach jego rodu uważana była za niedorozwój umysłowy. Z kolei przygnieciony klęską powstania Adam, otoczony ludźmi, którzy naigrywali się nieraz z klęski - z przerażenia o los narodu dostał pomieszania umysłu. Dzięki spotkaniu z Adamem Cezary zetknął się z tradycją powstańczą (wychowywano go bowiem w atmosferze obojętności dla spraw wielkich). Gdy familia nie pozwala Cezaremu popełnić mezaliansu i gdy ten odkrywa intrygę, postanawia wydobyć z nędzy ludzi ubogich, wyjechać razem z nimi na Litwę do swych posiadłości i tam krzątać się nad ich umacnianiem. Był to program, wynikający bezpośrednio z depozytu powstania styczniowego, który to depozyt w ręce Cezarego włożył stary Kniks. Cezary przypomina bohatera romantycznego; funkcjonuje na zasadzie antynomii romantycznej: „dusza szlachetna, uważana za chorą - i przeraźliwe w swej normalności otoczenie”. Jednak autorka wykracza poza konwencję romantyczną, bowiem przeciwstawienie to nie jest celem samym w sobie, ale jedynie środkiem; celem jest natomiast znalezienie dla tej duszy szlachetnej „miejsca na ziemi”.
W 1862 r. Orzeszkowa przez kilka miesięcy przebywała w Warszawie. Obserwowała m.in. udział Żydów w manifestacjach przedpowstaniowych. Pierwszą postacią żydowską, jaka występuje w jej twórczości jest Wigder - Żyd-lichwiarz z powieści Pan Graba.
Eli Makower - przedstawienie stosunków dwóch narodowości: żydowskiej i polskiej, przy czym ewolucja tych stosunków zmierza w kierunku pojednania. Nim to jednak nastąpiło, interesy obu narodowości były przeciwstawne, wręcz wykluczające się. Tam, gdzie Polakom groziła ruina, tam Żydzi wietrzyli dobry interes, mieli możliwość ze zrujnowanych majątków wyciągnąć jak najwięcej zysków. Eli Makower, rządca Orchowa, był przedstawicielem tej właśnie orientacji. Jego działalność godziła w majętność polską. Dopiero pod wpływem Mieczysława Orchowskiego i przestróg ojca Makower zmienia swe postępowanie. Autorka w tej powieści daje do zrozumienia, że cele obu narodowości powinny być zbieżne, tak jak podobna była ich polityczna sytuacja, i że w związku z tym środki działania powinny się uzupełniać, a nie szkodzić sobie wzajemnie.
Meir Ezofowicz - ukazanie dwóch orientacji w łonie narodowości żydowskiej; dwie warstwy utworu: przeszłość (tłumaczy wydarzenia mające miejsce w teraźniejszości - konflikt dwu rodów: Ezofowiczów i Todrosów) i teraźniejszość (obyczajowe studium zamkniętego środowiska żydowskiego). Ród Ezofowiczów - patriotyzm, tendencje zbliżenia polsko-żydowskiego; sfanatyzowany ród Todrosów. Meir Ezofowicz - zbuntowany przeciw tradycyjnemu otoczeniu, piętnuje niegodne praktyki Todrosów, wierzy w naukę i postęp, jest rzecznikiem przeobrażeń, które mają wprowadzić światłość w mroczną atmosferę Szybowa.
Ważnym kręgiem tematycznym pierwszych powieści Orzeszkowej była kwestia kobieca, która stała się osią fabularną wielu jej powieści, m.in.: Ostatniej miłości, Wesołej teorii i smutnej praktyki, Marty, Marii, Pamiętnika Wacławy. Zainteresowanie pisarki sprawą kobiecą wynikało z jej osobistych doświadczeń, z obserwacji doli kobiety po upadku powstania styczniowego, jak również z ogólnych koncepcji postępu społecznego. W Ostatniej miłości (1867) autorka przedstawia dwoje pozytywnych bohaterów: emancypantkę-Reginę i inżyniera Rawickiego (Regina wychodzi za niekochanego i małowartościowego arystokratę, ale rozwodzi się z nim; poznaje Rawickiego i zakochuje się w nim; to właśnie oni emancypantka i inżynier powinni, zdaniem autorki stworzyć nowy typ rodziny oparty na związkach uczuciowych). Problem rozwodu, motyw pamiętnika, dzieje poszukiwania właściwego partnera to z kolei zakres tematyczny Pamiętnika Wacławy, trzytomowej powieści, w której pisarka ukazała losy młodej szlachcianki opuszczającej naturalne środowisko społeczne i z wyboru, jak i konieczności osiedlającej się w mieście (rodzice Wacławy rozchodzą się; ona chce szybko wyjść za mąż; wychowana w duchu ojcowskich ideałów - kult pracy i nauki , zrujnowana przez marnotrawstwo matki, osiada w mieście, doprowadza do pogodzenia rodziców, odzyskuje majątek, zyskuje miłość). W Wesołej teorii i smutnej praktyce Orzeszkowa ukazuje człowieka, który odrzucił uczucie kobiety biednej, związał się z pięknością salonową, kobietą pustą, niekochającą swego męża, a uwodzącą kuzyna. Jednak najbardziej znanym utworem poświęconym kwestii kobiecej jest Marta. Powieść, w której gł. bohaterka ponosi klęskę, ma unaocznić potrzebę właściwego przygotowania kobiety do życia w ówczesnym społeczeństwie. W Marcie Orzeszkowa przełamuje konwencję powieści salonowej (dotychczasowe powieści) i tworzy powieść społeczną. Zaatakowany tutaj został wzór feudalnego wychowania kobiet. W Marii natomiast, pojawia się problem rodziny i obowiązków wynikających z faktu założenia rodziny (zapowiada inne już ujęcie kwestii kobiecej, którą pisarka rozwinie w utworach grupy Widm).
Nowe środowiska i nowych bohaterów prozy Orzeszkowej odnajdziemy m.in. w Synu stolarza (syn stolarza Romana Hebela, którego szlachetny hrabia Odrowąż wysyła do szkół, zostaje prawnikiem i żeni się ze szlachcianką); Z życia realisty (teza o „niestosownej umysłowości”, jako przeszkodzie, niepozwalającej łączyć się ludziom mimo uczucia; nie pochodzenie dzieli ludzi, ale wykształcenie); w Rodzinie Brochwiczów (dzieje dwóch zrujnowanych rodów: Brochwiczów - styl tradycyjno-szlachecki, mimo ruiny nadal się bawią i ród Siecińskich - zrywają z szlachecką tradycją, zajmują się handlem, stają się oszczędni); w Na dnie sumienia (pisarka rozwija tu myśl, że każdemu praktycznemu działaniu powinna przyświecać wzniosła myśl, jakiś ideał; właśnie brak ideału spycha gł. boh. Anatola Dembielińskiego na dno upadku moralnego; chcąc dokonać czegoś dobrego, by zmazać ciążącą na nim winę, będzie Anatol jako publicysta głosił potrzebę obowiązku patriotyczno-społecznego).
IV. LUDZIE BEZ JUTRA
W l. 70-tych, a nawet wcześniej, w twórczości Orzeszkowej ujawniają się nowe tendencje, różniące się zasadniczo od jej wczesnych poglądów. W r. 1869 drukuje dwie powieści: Na prowincji i W klatce, które, mimo podobieństw, różnią się jednak bardzo ujęciem prawie identycznego problemu, a przede wszystkim profilem gł. bohaterów. Podobieństwa: prowincja; cel bohatera: Topolski-nowe zasady gospodarowania, Lucjan Dolewski-młody lekarz, chce usunąć brud, choroby, nędze. Różnice: Topolski-w swym działaniu widzi sen życia, stąd jego optymizm, Dolewski-załamanie, rezygnacja, w końcu śmierć. Przyczyną porażki Dolewskiego była niemożliwość rozwinięcia jego wszystkich zdolności, gł. ze względu na niewolę. W tej powieści po raz pierwszy Orzeszkowa pokazuje, że depozyt powstańczy złożony w ręce Topolskiego, potem Pompalińskiego nie miał szansy realizacji w warunkach niewoli. Przystosowanie się do warunków niewoli, „urządzanie się” ,odbywało się bowiem kosztem odrzucenia wszelkich idei, tradycji patriotycznych. Była to postawa ludzi słabych. W jej twórczości powoli zanikają pierwiastki optymistyczne.
Rozszerza się krąg tematyczny Orzeszkowej. Pojawia się zainteresowanie mechanizmem biurokracji carskiej i jej wpływem na życie człowieka. Na karty powieści wkraczają ludzie-automaty, ubodzy, przygnieceni pracą, ludzie bez jutra. W cyklu opowiadań Z różnych sfer, ukazywała autorka coraz częściej „ludzi zagubionych”. Do nich należał Joachim Czyński, bohater noweli Dziwak, czy Piotr Żminda z noweli Szara dola. Sylwetkę człowieka „bez jutra” w pełni nakreśliła Orzeszkowa w utworze Widma (1880)-wszedł do grupy Z różnych sfer. Bohaterowie Widm to Ryżyńscy. Omawiana problematyka dotyczy także powieści Zygmunt Ławicz i jego koledzy - utworu o młodym pokoleniu popowstaniowym, którego ideały, marzenia, perspektywy zostały skazana na zagładę. Gł. boh. jest Zygmunt Ławicz, syn zesłańca z powstania styczniowego; usunięto go ze szkoły po zatargu z hellenistą (przedmiot klasyczny-symbol rusyfikatorstwa), został kancelistą Izby Cywilno-Kryminalnej; koledzy:Zegrzda-też usunięty, wstąpił do carskiego wojska; Kaplicki-opuszcza szkołę dobrowolnie, potem procesuje się z chłopami i Żydami; Zenon Derszlak. Żaden z przyjaciół nie osiągnął celu, do którego dążył. Te „stracone złudzenia” nabierają cech ogólnych, pokoleniowych. Losy Ławicza i kolegów są ilustracją niemożliwości przystosowania się bez rezygnacji i wyrzeczenia się ideałów, do sytuacji niewoli. Orzeszkowa przestała się zajmować realizacją uprzednio głoszonych programów, ponieważ ci, którzy mieli je realizować byli skazani na klęskę. Tak więc nie programy, ale ludzie stali się przedmiotem jej twórczości.
V. W OBLICZU NIEBEZPIECZEŃSTWA
Utwory, w których Orzeszkowa ukazała, jak to określił Chmieleowaki, „dzieje powstawania dążności socjalistycznych i przekonań nihilistycznych wśród warstw ludności biednej i przygnębionej duchowo”, objęte są wspólną nazwą i zaliczane do utworów grupy Widm (od tytuły jednej z powieści): Widma (1880); Sylwek Cmentarnik (1880); Bańka mydlana (1882); Zygmunt Ławicz i jego koledzy (1882); Pierwotni (1883). Jednak trzeba podkreślić, że w utworach Orzeszkowej nie są przedstawiane „dążności socjalistyczne”, lecz idee i przekonania nihilistyczno-narodnickie. Wspólna jest postawa rewolucyjna, natomiast wiele kwestii, które stanowiły istotę programów nihilistyczno-narodnickich, obcych było socjalizmowi. I one to właśnie znane były Orzeszkowej i wpłynęły na jej ocenę socjalizmu. Utwory grupy Widm są dosyć wiernym, czasami może nieco karykaturalnym obrazem mgławicowych nastrojów narodnicko-nihilistycznych wśród na wpół zrusyfikowanej młodzieży.
Wpływ Spencera. Pierwszą gł. przyczyną odrzucenia „rewolucyjnej perspektywy” rozwiązania problemów narodowo-społ. było ewolucjonistyczne stanowisko Orzeszkowej. Wpływ angielskiego filozofa na pisarkę uwidocznił się najbardziej w l. 1879-1883, a więc w okresie powstawania utworów grupy Widm. Orzeszkowa czytała Wstęp do socjologii Spencera. Jego poglądy cytuje m.in. w Patriotyzm i kosmopolityzm; O Żydach i kwestii żydowskiej; O kobiecie. Pisarka postulowała odbudowanie resztek rozbitej w powstaniu narodowości polskiej, jej koncepcje dotyczące podtrzymywania wszelkich form życia - znalazły swój odpowiednik w sformułowaniach Spencera, który głosił, że egzystencja plemienia czy narodu sprowadza się do utrzymania, ewentualnie spotęgowania życia. Orzeszkowa wykorzystywała te elementy filozofii Spencera, które teoretycznie uzasadniały popowstaniowy program ocalenia plemiennego. Jednak wynikały one z własnych obserwacji. Teza Spencera o konieczności niepodległego bytu narodowego dla pełnego rozwoju indywidualności ludzkiej mogła być przyjęta przez pisarkę dlatego, że sama już wcześniej do podobnych wniosków doszła (taki jest np. ideowy sens powieści W klatce). Wpływ Spencera można odnaleźć w jej poglądach religijnych, etycznych itd. W jej walce o przemysłowy profil społeczeństwa da się stwierdzić ślady koncepcji Spencera o wojennej i przemysłowej organizacji społecznej. Zaakceptowała ponadto Orzeszkowa jego gł. założenia filozoficzne tj. ewolucjonizm-historia przemawia za powolnym postępem, koncepcję wg której działalność społeczeństwa przyrównana została do funkcjonowania organizmu. Orzeszkowa przeciwstawiała się „gwałtownym zrywaniom z przeszłością”, przede wszystkim z tą powstańczą, z tradycjami walk narodowowyzwoleńczych. I w tym leży istota recepcji filozofii Spencera w jej twórczości. Wyraźnie przeciwstawiała ewolucjonizm - socjalizmowi.
Patriotyzm czy kosmopolityzm. Orzeszkowa zaatakowała nowe idee także ze względu na programowo głoszony przez ugrupowania narodnicko-nihilistyczne - kosmopolityzm. Twierdziła, że kosmopolityzm zagraża tradycji powstańczej. W Widmach przedstawiła dwie ścierające się tendencje: patriotyczno-powstańczą z kosmopolityczno-nihilistyczną. W przeciwieństwie do swych wcześniejszych utworów, gdzie obowiązek patriotyczny wyrażał się w działalności gospodarczej, w szerzeniu pozytyw. haseł, obecnie, po stwierdzeniu, że program ten jest niemożliwy do spełnienia, za cel uczestnikom powstania stawia - wychowanie w duchu patriotycznym skazanej na kosmopolityczne niebezpieczeństwo młodzieży. W innej powieści, w Pierwotnych, autorka z kolei zilustrowała prawie wszystkie warstwy społeczne, każdej z nich zarzucając kosmopolityzm. Jeśli chodzi o tytuł powieści, wiąże się on z zaakceptowaniem przez pisarkę tezy Spencera, że uczucia patriotyczne charakteryzują ludzi na wyższym szczeblu rozwoju; patriotyzm jest wynikiem ewolucji, wyższego stadium rozwojowego różnych plemion; kierunek tej ewolucji prowadzi od spostrzeżeń rzeczy konkretnych do abstrakcyjnych.
Znaczenie rodziny w życiu narodu. Nihiliści występowali przeciwko rodzinie, a małżeństwo uważali za przeżytek obyczajowy. Z kolei Orzeszkowa uważała, że tylko w rodzinie można przechowywać i pielęgnować uczucia patriotyczne, że z pomyślności rodzi powstaje pomyślność społeczeństwa, że trwała więź rodzinna umacnia egzystencję narodu. W Bańce mydlanej mówi o celowości istnienia rodziny i celach oraz przeznaczeniu kobiety, przeciwstawia się rozbiciu rodziny.
Bohaterowie bez możliwości wyboru. Sylwek Cmentarnik - analiza przyczyn rozpowszechniania się nowych idei w środowiskach społecznie upośledzonych. Bohaterowie uzasadniają swoje poczynania argumentami zaczerpniętymi z ludowych bajek i przypowieści (w ten sposób Sylwek uzasadnia swój zamiar odebrania części bogactw Tarżycowi). W Zygmuncie Ławiczu - nędza społeczna i ucisk narodowy zaprowadziły jednego z boh. Derszlaka do obozu nihilistów. Innej drogi nie miał. To była jego jedyna szansa, jesli nie chciał pracy urzędnika - upokarzającej i łamiącej indywidualność.
VI. NOWELISTYKA
Od pierwszego utworu, opowiadania Obrazek z lat głodowych po zbiór nowel Gloria victis, Orzeszkowa sięgała po krótkie formy narracyjne. Rozkwit: koniec l. 70-tych i lata 80-te: Z różnych sfer (1879-t. I i II, i 1882-t. III); zbiorki Panna Antonina; W zimowy wieczór; Melancholicy (l. 90-te). Nowelistyka pisarki stała się szkołą realistycznego spojrzenia na ówczesną rzeczywistość.
Z różnych sfer: Opowiadania o wspólnym podtytule Z opowiadań prawnika (Stracony; Dziwak; Pani Luiza; Szara dola). Tzw. „obrazki miejskie” - Julianka; Czternasta część; Silny Samson; Milord; Sielanka nieróżowa. Aspekty życia ziemiańskiego - Stracony; Pani Luiza. Problemy wychowawcze o zabarwieniu dydaktyczno-moralizatorskim - Milord; Stracony. Ukazanie urzędnika carskiego - Szara dola; Dziwak, lub ludzi bez przyszłości - Czternasta część. Motywy żydowskie - Silny Samson; Daj kwiatek; Gedali. Bohaterowie dziecięcy (także ze zbioru Panna Antonina): Julianka; Sielanka nieróżowa; Daj kwiatek; Tadeusz; Dobra pani; A...B...C....W opowiadaniach uderza dążenie do badania obiektywnych warunków życia, waga sytuacji społecznych, a nade wszystko pesymizm, upodobanie w kreśleniu zjawisk ujemnych, nędzy, ruiny moralnej człowieka. Zrąb nowelistyki Orzeszkowej z tego okresu stanowią opowiadania z życia miejskiego, których bohaterami są najczęściej ludzie skrzywdzeni przez los oraz osierocone dzieci (np. Julianka-opuszczona przez matkę wędruje z rąk do rąk). W Sielance nieróżowej pisarka obnaża zdegenerowanie cywilizacji miejskiej, szerzące się w wśród nędzarzy stręczycielstwo i pijaństwo, których ofiarami padają dzieci. W Milordzie ukazuje skutki życia ponad stan. Opowiadanie Romanowa (spoza cyklu) to psychologiczna sylwetka steranej życiem kobiety, żyjącej u boku syna-pijaka, którą los sprowadza do pozycji żebraczki (opowiadanie podobne jest do powieści Zoli W matni). W Czternastej części pokrzywdzona przez los, szlachetna i dumna Teodora Końcówna musi znosić niedolę i upokorzenie.
Panna Antonina - nauczycielka, która z samozaparciem uprawia swój zawód, dąży do pogłębiania wiedzy. Hasła oświatowe w tym opowiadaniu mają sens ogólniejszy, chodzi o to, że wiedza przekazywana innym stanowi trwały ślad działalności ludzkiej, trwałą wartość.
A...B...C... - problem sensu pracy oświatowej w okresie niewoli. Na tle ponurej rzeczywistości pisarka ukazała humanitarną pracę zwykłej nauczycielki-Joanny Lipskiej. W opowiadaniu chodzi o ucisk rusyfikacyjny. Joanna uczy mimo prześladowań i kar. Podst. hasło pozytywizmu - praca jako jedyne kryterium wartości człowieka.
Dobra pani - problem wyobcowania dziecka z jego środowiska; pani Ewelina zapragnęła mieć przy sobie Helcię, bo uderzyła ją w niej jej zewnętrzna, sielankowa malowniczość. Gdy dorastająca Helcia zbrzydła „dobra pani” oddaliła ją od siebie. Los Helci ma swój odpowiednik m.in. w wsytuacji pieska, który padł ofiarą kaprysu i zmiennych upodobań pani Eweliny.
We wszystkich opowiadaniach zdarzenia i sytuacje mają walor autentycznego zapisu przez obecność narratora-autora. Również miejsce akcji większości - Ongród (co oznacza Grodno) ma temu służyć. W miejsce dawnych deklaracji ideowych i tyrad moralistycznych pojawiają się scenki obyczajowe ukazujące sposób życia przedstawianych środowisk.
VII. W ŚWIECIE ANTYCZNYM
Przyczyną zainteresowania się światem starożytnym była świadoma próba ucieczki od gorzkich doświadczeń współczesności w świat wielkich przestrzeni i wielkich perspektyw. Była to jednak ucieczka pozorna. Orzeszkowa szukała bowiem analogii pomiędzy starożytnością a współczesnością. Wielcy powieściopisarze II poł. XIX w., Prus -w Faraonie i Sienkiewicz w Quo Vadis, również sięgali po tematy starożytne, także m.in. dla wyrażania treści sobie współczesnych.
Ardelion - postacie m.in.: Juniusz Arulenus Rusticus - młody i piękny przywódca ardelionów (złotej młodzieży rzymskiej; zmienia się pod wpływem Nerei), Nerea Metella - żona Etruska (Juniusz chce pozyskać jej względy, ona jednak stara się zwrócić jego uwagę na ważne problemy Rzymian), młody Grek Kritas. Orzeszkowa prezentuje dwa Rzymy: oficjalny, panujący, okrutny oraz republikański, mądry, prześladowany. Ten drugi bądź już uczestniczy bądź dojrzewa do spisku przeciw tyranii. Zasadniczy problem utworu: zagadnienie walki z tyranią, szukanie dróg do urzeczywistnienia tego celu, nawet więcej: samo postawienie walki spiskowej jako jedynego środka do zlikwidowania nienormalnej sytuacji w państwie. Tu pojawia się problem. Zaakceptowanie spisku, rewolucji byłoby niezgodne z poglądami autorki. Orzeszkowa przerwała pisanie powieści (z powodów więc raczej ideowych, a nie artystycznych) w momencie gdy ujawniły się wątpliwości, gdy trzeba było dać jasną odpowiedź we wszystkich poruszanych w powieści sprawach.
Mirtala (wyd. w 1886) - sytuacja narodu żydowskiego po nieudanym powstaniu narodowym i w konsekwencji zburzenie Jerozolimy (rok 70) przez Rzymian (łączenie losów narodów: żydowskiego i polskiego). Żydzi zbierali się w świątyni by słuchać opowieści o ostatnich walkach - tradycję walki należało przekazywać słowem mówionym i pisanym. Stosunek do niedawnej walki narodowej - kryterium wartości moralnej człowieka. Powieść akceptuje drogę walki, ale tylko tej, która mimo klęski, miała miejsce w przeszłości, natomiast przeciwstawia się aktualnemu za0ognianiu sytuacji oraz rozruchom.
Inne: opowiadania: Azylum, Nieśmiertelny, Turia; problematykę wojen persko-greckich podejmują: Czciciel potęgi i Święty bicz.
VIII. POWIEŚCI LUDOWE
Poznając „różne sfery”, Orzeszkowa z coraz większą uwagą zaczęła przyglądać się życiu wsi nadniemeńskiej i dostrzegła tam powikłany splot spraw ludzkich, które stały się osnową kolejnych jej powieści: Nizin, Dziurdziów oraz Chama. Pisarka ukazała w nich szerzej życie ludu wiejskiego, tego ludu, do którego zawsze żywiła sympatię.
Niziny - postać Krystyny, pokrzywdzonej chłopki, której dramatyczny los ukazuje stosunki społeczne wsi białoruskiej. Porzucona i odepchnięta przez ekonoma Bahrewicza, zostawiona na łaskę losu z dwoma synami, poświęciła się im bez reszty pracując niezwykle ciężko. Jej syn Pilip powołany został do służby wojskowej. Krystyna walczy o jego odzyskanie, co jest w rzeczywistości niemożliwe. Oddaje ostatnie pieniądze dla „uwolnienia” Pilipa, pieniadze, które były przeznaczone dla drugiego syna Antośka. Ten czując się skrzywdzony odpycha matkę od siebie. Krystyna traci wszystko, pieniądze i synów. Tragizm wynika tu z jednej strony z statusu społecznego (Krystyna pochodzi z nizin społ.), z drugiej z takich okoliczności jak: luki w systemie prawnym, nieznajomość ustaw, bezradność ludzi niewykształconych wobec cynicznych kombinatorów. Porównanie dwóch postaw egoistycznej (pokątny doradca Kaprowski) i altruistycznej. Powieść przynosi również krytykę obyczajowości pseudosalonowej - nieudolne próby adaptowania wzorów i tradycji szlacheckich przez środowiska dorobkiewiczów (Kaprowski, Bahrewiczowie). Miłość ekonoma do chłopki ze wszystkimi konsekwencjami (uwiedzenie, wypedzenie) wywiedziona została z Ulany Kraszewskiego.
Dziurdziowie - napisana w 1884 r.; pierwsza próba tak szerokiego ukazania życia wsi w lit. pol. przed Chłopami Reymonta; życie mieszkańców Suchej Doliny; ukazanie m.in. języka, wierzeń i zabobonów ludu. Każde zdarzenie u Orzeszkowej musi mieć swoje uzasadnienie w poprzedzających je faktach. Pisarka stara się odpowiedzieć na dwa pytania: dlaczego ród Dziurdziów uczestniczył w zabójstwie oraz co spowodowało, że Pietrusia stała się ofiarą? Bohaterów powieści Orzeszkowa otacza sympatią, świadczącą o aprobacie pisarki dla tych przemian, jakie nastąpiły po uwłaszczeniu. Autorka dostrzega jednak wewnętrzne zróżnicowanie wsi. Jest bogaty Piotr Dziurdzia, ale są też biedni jak np. Jakub Szyszko i Szymon Dziurdzia. Nie pozwalało jej to uznać stanu ówczesnych stosunków wiejskich za wystarczający.
Cham - oparty na wydarzeniu autentycznym, jednak modyfikacji uległo zakończenie: bohaterka prawdziwego zdarzenia, pokojówka, która poślubiła „chama” zamknięta została w zakładzie dla obłąkanych, podczas gdy Franka - boh. powieści popełniła samobójstwo. Franka, ofiara środowiska rynsztokowego i szumowin miejskich, wniosła do chaty nadniemeńskiego rybaka - Pawła erotyzm i zburzyła naturalny bieg rzeczy, któremu podlegał rytm pracy i życia ludzi natury. To, co wiejskie było dla niej chamskie, urzekła ją bowiem cywilizacja miejska. Franka oszalała z rozpaczy, że już nie może wrócić do życia miejskiego, że Paweł, zwykły cham, śmiał ją uderzyć itd. Bunt i nienawiść zaczynały opanowywać jej naturę. Orzeszkowa, jedna z pierwszych, ukazała konflikt charakterystyczny dla literatury naturalizmu - sprzeczność miedzy temperamentem, naturą, stałymi czynnikami określającymi postępowanie człowieka, a tym, co jest zmienne, uformowane w czasie, zatem sferą obyczajową, całym systemem zakazów i konwencji, objawiającym się w zmiennych formach stosunków międzyludzkich. W tym sensie Franka wyprzedza Jagusię z Chłopów. Główna idea utworu oparta jest na przeciwieństwie: porywcza Franka i łagodny Paweł, nadwrażliwość nerwów i spokój człowieka zrośniętego z naturą. Sposób prezentacji bohaterów to krok pisarki w stronę realizmu psychologicznego: Paweł pod wpływem uczucia odmłodniał, poweselał; po odejściu Franki zestarzał się, zesztywniał. Orzeszkowa drąży psychikę ludu, dociera do głębokich wartości moralnych chłopa, wskazuje na wieloaspektowy świat jego doznań i to nadaje powieści wymiar ogólniejszy, pozaczasowy.
IX. NAD NIEMNEM
W 1884 r. Marian Gawalewicz, poeta i powieściopisarz, redaktor „Tygodnika Ilustrowanego” zamówił u Orzeszkowej powieść, która miała dotyczyć: stosunku młodego pokolenia do starego, ukazania konfliktu tych pokoleń oraz stosunków dwóch warstw społecznych: obywateli wiejskich i szlachty zagrodowej. Zapowiadano ją pt. Mezalians. Orzeszkowa zaczęła pisać w 1886 r. podczas pobytu w Miniewiczach. W Nad Niemnem zachowała motywy, które jej podsunął Gawalewicz, jednak gł. pomysł utworu, jego sens ideowy kształtował się pod wpływem miejsc oraz ludzi przypominających powstanie styczniowe. Pobyt w Miniewiczach, kontakty pisarki z jego właścicielem - Janem Kamieńskim, atmosfera jego domu, niewątpliwie wpłynęły na poszerzenie kręgu tematycznego planowanego utworu, związały go bardziej z przeszłością narodową oraz określiły precyzyjniej profil ideowy powieści.
Nad Niemnem było drukowane w odcinkach w „Tygodniku Ilustrowanym” przez cały rok 1887, a więc w przededniu dwudziestej piątej rocznicy powstania styczniowego. Pierwsze książkowe wydanie ukazało się na początku 1888 r., a popularność powieści przeszła najśmielsze oczekiwania autorki. Powieścią zainteresowała się cenzura, która wkroczyła do akcji w 1890 r.
Młodość Marty Korczyńskiej, Benedykta, Andrzejowej i Anzelma Bohatyrowicza upłynęła w atmosferze przygotowań do powstania styczniowego. Wtedy to między dworkiem Korczyńskim a zaściankiem Bohatyrowiczów nawiązana została bliska więź. Wyrosła również wtedy miłość Anzelma do Marty, która jednak wraz z upadkiem powstania została tragicznie przecięta. Klęska powstania przywróciła dawne uprzedzenia. Marta i Anzelm odczuli tę porażkę równie silnie. Anzelma przy życiu trzymał tylko jeden cel - wychowanie Janka, syna poległego w powstaniu brata Jerzego.
Korczyn był ośrodkiem przedpowstaniowej konspiracji, a najstarszy z braci Korczyńskich, Andrzej, kierował przygotowaniami do wybuchu powstania. Jego żona Andrzejowa pragnęła pomóc mężowi. Musiała jednak zwalczyć w sobie pewien arystokratyzm ducha. Sprawiło to, że pragnąc szczerze pomóc mężowi w jego pracy zmierzającej do polepszenia doli ludu, równocześnie zadawała sobie przymus. Jej działalność wynikała z nakazu woli niż z wewnętrznej potrzeby ducha. Po śmierci męża wraz z synem Zygmuntem zamknęła się w rodzinnym majątku Osowce i tam rozpamiętywała swoją tragedię. Jej dostojność, zaparcie się siebie, dążność do podporządkowania swego życia cieniom tych, którzy zginęli w walce o wolność - wszystko to upodabnia ją do posągowych wzorów starożytnych Spartanek lub matron rzymskich. Wizja nieżyjącego męża-powstańca staje się realną siłą, wpływa na czyny i zamierzenia jego żony. Zamierzenia Andrzejowej dotyczą przede wszystkim wychowania Zygmunta. Rozumiała ona, że w okolicznościach, w których niemożliwy jest powtórny zryw narodowy, jedyną forma służby patriotycznej jest praca nad umocnieniem egzystencji rozbitego w powstaniu narodu, zaświadczeniem tej egzystencji w licznych dziełach umysłu ludzkiego. Nie chciała zaprawiać syna do prac gospodarskich. Według niej syn bohatera narodowego predysponowany jest do wyższych celów. Zygmunt otrzymał staranne wykształcenie, kształcił się u mistrzów pędzla. Uzyskawszy wyróżnienie za jedną ze swoich prac ożenił się i wrócił do Osowiec. Zygmunt nie przypominał jednak ojca - był obojętny, nienawidził ludu, nie kochał ziemi. Było to wynikiem jego edukacji i wyobcowania z życia. Chciał by matka sprzedała Osowce. Andrzejowa jednak odmówiła (postulat utrzymania ziemi).
Benedykt Korczyński postanowił, mimo represji, utrzymać rodzinny Korczyn. Chciał także, aby mieszkańcy jego wiosek nauczyli się czytać, leczyć u doktorów itd., pragnął wprowadzić ulepszenia agronomiczne. Groziło to jednak ruiną majątku, musiał dokonać wyboru, więc przestał się tym zajmować. Postanowił za wszelką cenę utrzymać ziemię. Musiał jej bronić przed: administracją carską, ekonomicznym naciskom ze strony władz, ale także przed chciwością najbliższych sąsiadów (chcąc utrzymać ziemię musiał wyrzec się braterskich stosunków z nimi; w powstaniu bił się o zniesienie różnic stanowych, obecnie przyczyniał się do ich utwierdzania; nie miał jednak wyboru i to sprawia, że jest postacią tragiczną). Benedykt poprzez odrzucenie, w czasie swych największych kłopotów, propozycji Dominika, postanowił przejść „próbę grobu”. Za myśl przewodnią jego postępowania można uznać „trwanie za wszelką cenę”. Nakaz ten był jednak przyczyną jego klęski. Sędzią postępowania Benedykta stał się jego syn Witold, który był uosobieniem wyrzutów sumienia ojca. Program społeczny Witolda opierał się bowiem na zbliżeniu dworu i zaścianka, a więc na powrocie do treści styczniowego zrywu (a nie środków działania - walki). W powieści akcentowane jest podobieństwo Witolda do stryja Andrzeja. Orzeszkowa nawołując do zgody miedzy dworem a zaściankiem, ukazuje także program tego zbliżenia - ekonomiczną współpracę.
W pierwszym okresie twórczości pisarka utrzymanie polskości ograniczała do utrzymania ziemi, w Nad Niemnem poddaje tę tezę krytyce. Hasłu: „Trzymaj ziemię” przeciwstawia hasło „Walcz o lud”. Tylko lud może przechować świadomość narodową. Sens ideowy utworu określa demokratyzm spleciony z tradycją patriotyczną.
Mogiła - nie tylko przypomina, ale aktywnie uczestniczy w rozwoju akcji - spaja wydarzenia, łączy postawy, zaciera różnice, likwiduje konflikty.
X. PRÓBY WIERNOŚCI
Niektóre watki fabularne z Nad Niemnem znalazły swoja pełniejszą realizację w późniejszych utworach pisarki: opowiadanie Panna Róża (podobieństwo do Marty i Andrzejowej), opowiadanie Bracia (Benedykt i Dominik).
Rozwiązanie problemów społ.-narodowych zaproponowane w Nad Niemnem nie miało realnych możliwości wprowadzenia w życie. Stąd też autorka, z tym większą siłą przywoływała wzory dawne. Z tych tendencji wyrastają Dwa bieguny.
Dwa bieguny - wyd. w 1893 r.; pierwotny tytuł brzmiał Dzika; ustalenie jakie treści są bezpośrednią kontynuacją tradycji powstania; powieść ta była w pewnym sensie odpowiedzią na Bez dogmatu Sienkiewicza - podejmowała walkę z „bezdogmatyzmem” jako „chorobą wieku”. Bezdogmatyzmowi Zdzisława Granowskiego przeciwstawia Orzeszkowa „dogmatyzm” Seweryny Zdrojowskiej, a cywilizacji i kulturze miast, które jeśli nie deprawują człowieka, to przynajmniej znieczulają go i ubezwładniają moralnie - przeciwstawia urok wsi, niezmącony żadnymi konfliktami. Brat Seweryny, Adam Zdrojowski, był więziony za udział w powstaniu i wkrótce zmarł na zesłaniu. Potem straciła ojca. Rodzinny majątek - Krasowce uważa nie za swoja własność, lecz za depozyt. Gł. zadania Seweryny: udoskonalanie ziemi i ludu (sposoby ich połączenia, wcielenia w życie różnią jednak tę powieść od Nad Niemnem); mamy tu bowiem zwrot do wczesnopozytywistycznych koncepcji. Autorka stawia na wielką własność, która udzielając pomocy średniej własności, tym samym podtrzymywała drobną. Wzorem takiego wielkiego właściciela jest Seweryna. Granowski - postawa bliska koncepcjom kosmopolitycznym; Seweryna - patriotka. Miłość ojczyzny i wierność patriotycznym ideałom - nadrzędne zasady etyczne. Dwoje ludzi tak innych, mimo łączącego ich uczucia, musiało się rozejść.
Przeszłość i teraźniejszość nakładają się na siebie w utworze; Orzeszkowa, sformułowany przed laty program, przeniosła do współczesności i chciała stworzyć przesłanki do jego powtórnego wcielenia. Atmosfera powieści, jej konflikty wiążą utwór ze współczesnością, jednakże opowiedziane w nim zdarzenia miały miejsce przed prawie trzydziestu laty, a więc to, co się działo, odbyło się w przeszłości, natomiast sens tego „dziania się” był jak najbardziej współczesny („dwuczasowość).
„Próba wierności” - dotrzymywanie wierności tradycji patriotycznej w każdej sytuacji.
Ad astra - (1902-1903) - bohaterowie: Seweryna Zdrojowska - idea poległego brata schodzi na plan dalszy, w jego miejsce pojawia się wręcz mityczne uwielbienie pierwotnych zjawisk natury oraz ukochanie ziemi. Tadeusz Rodowski - kosmopolita wyrosły na obcym gruncie i uczony mieszkający w Wiedniu (podobieństwo do Zygmunta z N.N; jednak Rodowski nie jest jednoznacznie negatywny, jest zróżnicowany, jest to człowiek, o którego warto stoczyć walkę). Funkcję zjednania serca Rodowskiego powierzyła Seweryna Henryce - osieroconej dziewczynie.
Jest to właściwie powieść epistolarna. Jest to listowy „dwugłos”, wspólne dzieło Orzeszkowej i Tadeusza Garbowskiego (przyrodnik, potem prof. filozofii na UJ; wystąpił pod pseudonimem Juliusz Romski).
Gdy Sewerynę ogarnia zwątpienie ukazuje się jej duch-widzenie (brat Adaś), który nie pozwala zejść jej z drogi obowiązku.
Emigracja zdolności - artykuł; protest przeciw „wychodźstwu” ludzi zdolnych.
Australczyk - bezpośrednia przyczyna powstania powieści to Kazimierz Poniatowski, który przebywał w Petersburgu i wreszcie postanowił wrócić do kraju. Schemat konstrukcyjny przypomina Na dnie sumienia. Boh. Australczyka - Roman Darnowski od chwili wizyty w Darnówce odkrywa świat zupełnie inny od świata intryg i zakłamanych stosunków międzyludzkich. Znajduje także wierną sobie dziewczynę, dawną młodzieńczą miłość. Pod wpływem ludzi i natury rodzimej ziemi w Romanie zachodzi przemiana. Postanawia zostać. Decyzję o tym podejmuje w kościele. Rola uczuć religijnych w decyzjach bohaterów to nowy ważny moment w twórczości Orzeszkowej. Powieść ta to pierwszy powieściowy argument w walce z „emigracją zdolności”. Drugim miała być powieść ..I pieśń niech zapłacze (1905).
XI. CHWAŁA ZWYCIĘŻONYM
Gloria victis - ostatni zbiór opowiadań Orzeszkowej; mają char. pamiętnikarskiego zapisu; są zamknięciem rozwijającego się w ostatnim okresie jej twórczości nurtu wspomnieniowego; zostały napisane bezpośrednio po rewolucji 1905 r.; jest to cykl opowiadań z dziejów 1863 r.; „chwała zwyciężonym”, hołd - to pierwszy obowiązek wobec pokolenia powstańców. W Gloria victis nie interesują pisarki treści demokratyczne powstania (jak w N.N), ale treści, które przyczyniły się do rozbudzenia świadomości narodowej.
Oni - pierwsze opowiadanie cyklu; bezpośredni stosunek pisarki do opisywanych zdarzeń; w pamiętnikarską narrację autorki „wmontowane” są trzy epizody: formowanie się, działalność i klęskę partii Traugutta (przejął dowództwo nad partią w Kobryńskiem). Czyn zbrojny miał obudzić sumienie narodu; samopoświęcenie i ofiara miały być oznaką życia. W opowiadaniu występuje też deklaratywna ocena nieobecności chłopa w powstaniu na Litwie i Białorusi. Utwór ten jest tłem dla bardziej szczegółowych utworów.
Oficer - w konwencji prozy realistycznej; boh. to Apolinary Karłowickij (oficer wojsk rosyjskich); podczas bitwy ginie Apolek Karłowicki - powstaniec. Okazuje się, że Apolinary jest stryjecznym bratem zabitego powstańca, jest Polakiem z pochodzenia, jego ojciec po stracie majątku poszedł na służbę w twierskiej guberni. Do więzienia trafia Oleś Awicz (przyjaciel Apolka) - spotyka się z nim Apolinary; doprowadza to do dyskusji między członkami jednej narodowości, którzy są w tej konkretnej sytuacji wrogami. W Apolinarym dokonuje się przemiana. Nawrócony oficer jedność swą z narodem, od którego został oderwany pieczętuje samobójstwem. Wcześniej uwalnia Olesia. Opowiadanie jest też argumentem w walce z „emigracją zdolności”.
Hekuba - tragedia matki, która w czasie wydarzeń powstania traci dorosłe swe dzieci (Julek ginie; Janek i Olek trafiają do więzienia; Inka ucieka z rosyjskim dygnitarzem).
Bóg wie kto - historia osnuta na tle przygotowań do powstania.
Gloria victis - funkcję narratora spełnia las, pełny podziwu i zarazem współczucia dla powstańców; narracja utrzymana w konwencji baśniowej; wieść o wydarzeniach niosły drzewa, natomiast ludzie zapomnieli; wierną okazała się jedynie przyroda; sens: wytykanie żyjącym ich niepamięci; Gloria victis to pożegnanie bohaterów i męczenników sprawy narodowej.
Dziwna historia- poza cyklem; miało być początkiem nowego cyklu Po burzy; włączono je później do Gloria victis; boh. Stefan Niegirycz; oskarżając, trzeba mieć na uwadze złożoną psychikę ludzką, że największy nawet nicpoń zdolny jest do podjęcia zaskakujących swą ofiarnością czynów.
Oni i Gloria victis- powst. w 1907; utrzymane w poetyce: symboliczno - nastrojowe (przezwyciężenie schematu noweli pozytywistycznej). Reszta opowiadań w konwencji realistycznej.
12