Po 1989 roku nastąpiła w Polsce reforma podatkowa, którą możemy określić jako łagodną rewolucję podatkową. Konieczność zreformowania systemu wynikała z jego nieadekwatnego do współczesnej go­spodarki rynkowej charakteru, a czynnikiem przyspieszającym decy­zję o reformie był ostry kryzys finansów publicznych w l i 2 kwartale 1991 roku. Dochody budżetu państwa opierały się głównie na podat­kach bezpośrednich płaconych przez przedsiębiorstwa państwowe. W wyniku restrukturyzacji zaczęły one gwałtownie spadać oraz nie na­stąpił zakładany wzrost podatków od sektora prywatnego. Wobec tego w 1992 roku podjęto decyzję o rozszerzeniu podatków pośrednich - szerszy zakres i wyższe stawki podatku obrotowego, jednak radykalna zmiana nastąpiła dopiero wraz z wprowadzeniem podatku od towarów i usług. Reforma systemu okazała się potrzebna również w związku z przywróceniem w Polsce samorządu terytorialnego - konieczne było ustanowienie finansowych podstaw działalności władz gmin i oparcie ich w jakimś stopniu na podatkach lokalnych i centralnych.
W systemie gospodarczym, który upadł w Polsce, podatek odgrywał pośrednią rolę. Podatkami obciążona była gospodarka pry­watna, głównie indywidualne gospodarstwa rolne, jednak ich udział był kilkuprocentowy. Przebudowa modelu gospodarki polskiej spo­wodowała konieczność radykalnej przebudowy systemu podatkowego i dostosowania go do modelu gospodarki rynkowej, uczynienia nowo­czesnym i pozostającym w harmonii z systemami podatkowymi państw zachodnich. W wyniku zmian systemu podatkowego zmieniło się również nastawienie społeczeństwa do podatkowa rozwinęła się jego świadomość podatkowa.
Główne zasady reformy systemu podatkowego:
1. Koncentralizacja dochodów władz publicznych za pomocą kilku wiodących podatków: od towarów i usług, akcyzowego, dochodowego od osób fizycznych i prawnych.
2. Przekazanie części podatków w ręce władz samorządowych jako wyłączne źródło zasilania budżetów gminnych.
3. Oparcie się na podatkach pośrednich jako pewniejszych, ła­twiejszych do skontrolowania, sprzyjających tworzeniu oszczędności pieniężnych w gospodarce.
4. Wprowadzenie powszechnego podatku dochodowego od osób fizycznych będącego głównym źródłem dochodów budżeto­wych.
6. Uwzględnienie możliwości wykorzystania podatków do celów pozafiskalnych.
7. Zmiany dokonywane są zgodnie z podstawowymi zasadami
obowiązującymi w Unii Europejskiej.
Kluczowe posunięcia reformy podatkowej:
* l stycznia 1992 - podatek dochodowy od osób fizycznych
* 8 stycznia 1993 - podatek od towarów i usług, podatek akcyzowy
* 1992 - zreformowanie podatku dochodowego od osób prawnych
* wprowadzenie opłat i podatków lokalnych: rolnego, od nieruchomości, od
spadku i darowizn, od środków transportu
* ustanowienie podatku importowego

Wprowadzenie tych dwóch potężnych konstrukcji podatko­wych nie wywołało istotnych napięć i zaburzeń społecznych, co wy­nikało z niskiej świadomości podatkowej społeczeństwa. Obecnie ak­tywność społeczeństwa w dziedzinie podatków daje się zauważyć co­raz bardziej. Polski system podatkowy jest powszechnie krytykowany, a za podstawowe wady hamujące procesy reformatorskie w gospodar­ce uważa się:
- zbyt dużą liczbę podatków
- zbyt wysoki poziom obciążeń finansowych
- brak stabilności rozwiązań podatkowych
- uznaniowość przejawiająca się w wysokim udziale ulg uznaniowych.
Dokonując oceny reformy systemu podatkowego należy stwierdzić, że wprowadzenie tych trzech nowych podatków: docho­dowego od osób fizycznych, od osób prawnych oraz od towarów i usług zbliżyło polski system podatkowy do standardów europejskich.

PIERWSZA REFORMA PODATKOWA W OKRESIE TRANSFORMACJI (1989-1993).
W pierwszej reformie podatkowej chodziło o stworzenie systemu podatkowego odpowiadającemu wymogom gospodarki ryn­kowej i zgodnego , korespondującego z systemem podatkowym państw członkowskich ówczesnego EWG , dzisiejszej Unii Europej­skiej. W pierwszym rzędzie chodziło o neutralizację systemu podat­kowego, prowadzącą do zastąpienia parametrycznego sposobu regu­lacji gospodarczej (głównymi parametrami były ceny i podatki ) re­gulacją rynkową.
W grudniu 1988 r. została uchwalona ustawa o działalno­ści gospodarczej, od strony prawnej zrównująca wszystkie sektory własnościowe gospodarki. W styczniu 1989 r. przyjęto ustawę o po­datku dochodowym od osób prawnych, obejmując nią wszystkie oso­by prawne i znowelizowano ustawę o podatku dochodowym (z 1972 r.), która do tego momentu obejmowała wszystkie podmioty sektora prywatnego, a od nowelizacji - wyłącznie osoby fizyczne działające na własny rachunek. W latach 1989 -1990 uwolniono także ceny, co sprzyjało neutralizacji podatków.
Nad reformowaniem podatków w tych pierwszych chwi­lach transformacji zaciążył proces stabilizacji rozregulowanej gospo­darki, wymagający działań restrykcyjnych. Jednak zrównanie sekto­rów własnościowych i stopniowa likwidacja ulg gospodarczych w la­tach 1990- 1991 znacznie zneutralizowała podatki. Rozpoczęła rów­nież zmianę struktury systemu podatkowego w kierunku łagodzenia obciążeń podmiotów gospodarczych i wzrostu obciążeń gospodarstw domowych.
Ustawa z 1989 r. o podatku dochodowym od osób praw­nych znacznie złagodziła obciążenia sektora przedsiębiorstw, obni­żając stawkę z 65 do 40% . W 1990 mimo dominacji działań stabiliza­cyjnych, stawkę tę utrzymano . Obowiązywała ona długo. Od dwóch lat rozpoczęło się jej stopniowe obniżanie . W latach 1988 - 1989 krańcowa progresywnego podatku dochodowego obciążającego osoby fizyczne działające na własny rachunek wynosiła 75%, natomiast ob­ciążenie całego dochodu nie mogło przekraczać w 1989 r 50%. W roku następnym krańcowa stawka wynosiła już 50%, a maksymalnie obciążenie całego dochodu mogło osiągnąć 40%, a więc tyle ile wyno­siło w odniesieniu do osób prawnych.
W tym samym czasie w związku z załamaniem się rynku - mimo wzrostu podstawowej stawki podatku obrotowego - znacznie zmalały wpływy z podatków pośrednich, których udział w dochodach budżetu kształtował się w 1990 r na nie notowanym nigdy wcześniej poziomie 20% (w latach 1985 - 1988 wahał się między 31 a 32%, a w 1989 r spadł do 29%).
W 1992 r dokonał się następny istotny krok na drodze re­formowania systemu podatkowego - weszła w życie ustawa z lipca 1991 r o podatku dochodowym od osób fizycznych. Było to zasadni­cze uproszczenie systemu podatkowego. Cztery i pół podatku zastą­piono jednym; zlikwidowano : podatek od wynagrodzeń , podatek wy­równawczy , podatek od płac (płacony przez pracodawców),podatek dochodowy dotyczący osób fizycznych, a pół to druga część podatku rolnego , obejmująca dochody z działów specjalnych produkcji rolnej. Wprowadzenie tego podatku, znacznie upowszechniającego i ujed­nolicającego obciążenia oraz zawierającego stosunkowo niewiele ulg i preferencji podatkowych, podwoiło udział obciążeń gospodarstw do­mowych w dochodach budżetu państwa.
Rok 1993 przyniósł zasadniczą reformę obciążeń kon­sumpcji przez wprowadzenie od lipca podatku od towarów i usług i podatku akcyzowego. Było to przede wszystkim dostosowanie pol­skiego systemu podatków pośrednich do wymagań Unii Europejskiej. Było to także znaczne uproszczenie systemu podatkowego. Znikły dwa podatki obrotowe (od gospodarki uspołecznionej i nieuspołecz­nionej) o bardzo zróżnicowanych stawkach w chwili startu do reformy ( w 1988 r było około 400 stawek podatkowych, dziesięć lat wcześniej
- ponad tysiąc). Zastępujący je podatek od towarów i usług (polski podatek typu VAT) był w znacznym stopniu powszechny i jednolity. Operowano trzema stawkami (podstawową, preferencyjną i stawką zero) oraz zwolnieniem podatkowym (pozbawiającym prawa do zwrotu podatku naliczonego). Podatek taki jest z samej natury w znacznym stopniu neutralny, mało przydatny do wykorzystania w ce­lach interwencyjnych.
W rezultacie opodatkowanie dochodów i konsumpcji w Polsce ogranicza się po pierwszej reformie do czterech głównych po­datków : dwóch dochodowych i dwóch konsumpcyjnych, znacznie bardziej jednolitych i znacznie bardziej powszechnych niż kiedykol­wiek wcześniej. W wyniku przeprowadzonej reformy zmieniła się całkowicie struktura dochodów budżetu.
Ponadto w 1991 r przeprowadzono ujednolicającą reformę podatków lokalnych. Później dyskutowano jeszcze nad generalną przebudową najważniejszego z podatków lokalnych , podatków od nieruchomości. Prace te z niejasnych przyczyn zawieszono. Obecnie wraca się do koncepcji szybkiego wprowadzenia podatku katastralne­go od wartości nieruchomości.
Wpływ reformy podatkowej na budżet państwa:

1. Spadek rentowności przedsiębiorstw z 29,4% w 1990 r. do 4,8% w 1991 r. i 22% w 1992 r. doprowadziły do poważnego zmniejszenia zdolności podatkowej podmiotów gospodarczych. Tak gwałtowne obniżenie rentowności było w znacznej mierze skutkiem restrykcyjnej polityki fiskalnej, która doprowadziła do głębokiego spadku popytu krajowego. Liberalizacja handlu zagranicznego i załamanie się eksportu do krajów byłej RWPG także doprowadziły do obniżenia produkcji i wzrostu kosztów stałych.
2. Szeroki zakres ulg i zwolnień podatkowych dotyczących sektora prywatnego (zwłaszcza z udziałem kapitału zagranicznego) sprawiał, że mimo wzrastającej roli w gospodarce tego sektora jego udział w tworzeniu dochodów budżetowych był relatywnie niewielki.
3. Duża skłonność przedsiębiorstw prywatnych do unikania opodatkowania
podatkiem dochodowym m. in. przez:
§ nieujawnianie części uzyskiwanych dochodów
§ manipulowanie wysokością i strukturą kosztów umożliwiające przerzucanie
w koszty części zysków oraz części konsumpcji właścicieli
§ zatrudnianie części pracowników „na czarno”, mające na celu uniknięcie
bardzo wysokich składek na ZUS
4. Niska sprawność systemu podatkowego i celnego, który wraz z liberalizacją
handlu zagranicznego oraz tworzeniem warunków szybkiego rozwoju
sektora prywatnego stał się bardzo „nieszczelny”

Główna trudnością w sprawie finansowania państwa były gasnące dochody budżetowe pochodzące od przedsiębiorstw prywatnych, co z kolei było skutkiem zmiany struktury dochodów z podatków. Zmniejszyły się również wpływy z podatku dochodowego od osób prawnych. Postanowiono zmienić strategię podatkową. Podwyższono stawkę podatku obrotowego oraz zakres dóbr i usług objętych tym podatkiem. Następnym krokiem w celu zwiększenia udziału podatków pośrednich było wprowadzenie VAT, akcyzy, podatku od importu oraz podatków od operacji na giełdzie papierów wartościowych. Została zwiększona rola podatków pośrednich.
Widać wyraźny wzrost podatków pośrednich, w dochodach budżetu państwa, z około 30% z 1991r. do ponad 46% w 1997r.. Niestety zmniejsza się udział podatku od osób prawnych. Pozytywny efekt miało wprowadzenie podatku dochodowego od osób fizycznych; jego udział w 1997 jest prawie trzykrotnie wyższy niż dawnego podatku od wynagrodzeń i wyrównawczego.
W 1991 r dochody były znacznie mniejsze niż zakładano. Dochody z dwóch podstawowych podatków: obrotowego i dochodowego. Zrealizowano zaledwie 44,5% planowanych w ustawie wpływów z podatku dochodowego i 73,4% z podatku obrotowego. Podatek od ponad normatywnego wzrostu wynagrodzeń miał znaczny udział w tworzeniu budżetu państwa, jednak w następnych latach spadł. Fałszywe tez były przewidywania, co do dochodu z dywidendy i prywatyzacji. W roku 1991 udział jej w dochodach państwa wynosił 6%, podczas gdy w roku następnym spadł o ponad 2 razy a w 93 o 4 razy w stosunku do roku 91. Spadek udziału dywidendy był wynikiem niepłacenia przez przedsiębiorstwa państwowe należnych budżetowi kwot.
W roku 1992 dochody były niższe niż zakładano. Chodzi zwłaszcza o te dochody, które decydowały o tworzeniu środków budżetowych, tj. podatek od osób prawnych, który był niższy o 22%. Dochód z podatku obrotowego wyniósł w tym roku 33,8%.
W 1993 r. dochody z podatku dochodowego od osób fizycznych, ze względu na nie zwaloryzowanie progu podatkowego były wyższe niż zakładano o 2,5 mld zł i wyniosły 45,9 mld zł. Dochody z ceł były również wyższe i wyniosły 4,2 mld zł wobec planowanych 3,3 mld zł..
W 1995 r. dochody wyniosły ogółem wyniosły 83721,7 mln zł, w tym wpływy z podatków pośrednich wyniosły 36314,8 mln zł. Zmniejszyły się znacząco dochody nie podatkowe.

STAN PO REFORMIE
Proces ewolucji systemu wprowadzonego w wyniku pierw­szej reformy podatkowej polegał głównie na jego „psuciu”, choć był konieczny i podporządkowany kilku sprawom.
Po pierwsze , należało usunąć popełnione błędy, stanowiące następstwo wprowadzenia całkowicie nowego na gruncie polskim systemu podatkowego; chodzi o to, że globalne zmiany systemu go­spodarowania , a w tym mechanizmu regulacyjnego wręcz uniemoż­liwiały przewidzenie wszystkich następstw wprowadzanych regulacji.
Po drugie , proces transformacji, dotyczący wszystkich dzie­dzin życia, brak synchronizacji w czasie przeprowadzanych reform w różnych sferach, a w pierwszym okresie także realizacja programu stabilizacyjnego, związana z głębszą i bardziej długotrwałą niż prze­widywano recesją (załamanie dochodów państwa w 1991), powodo­wał trudności w dostosowaniu wpływów budżetowych do potrzeb i owocował w podatku dochodowym od osób fizycznych 1993 r zamro­żeniem kwot granicznych poszczególnych szczebli skali podatkowej i wszystkich wielkości pochodnych , w 1994r podniesieniem stawek podatkowych, a w 1997r zasadniczą zmianą w zakresie metod liczenia większości ulg podatkowych - nastąpiło przejście od zmniejszenia podstawy opodatkowania do zmniejszenia podatku. Efektem tej zmia­ny było także zmniejszenie zróżnicowania korzyści płynących z preferencji podatkowych dla wszystkich grup podatników.
Po trzecie, przemiany własnościowe i strukturalne stawiały nowe zadania przed rozwiązaniami podatkowymi, między innymi choćby sprawy opodatkowania holdingów, dochodów kapitałowych i podobne; bywały one bardziej lub mniej udane, obowiązywały dłużej lub krócej(np. podatek transakcyjny od dochodów giełdowych funk­cjonował dwa miesiące)
Po czwarte, w różnych momentach mijającej dekady domi­nowały różne opcje polityczne. W pierwszym okresie zdecydowanie przeważała opcja liberalna, co powodowało, że system podatkowy -poza elementami stabilizacyjnymi (chodzi np. o zlikwidowany w 1994r podatek od wzrostu wynagrodzeń i przekształcenie tzw. Obo­wiązkowej dywidendy)- miał być przede wszystkim neutralny spo­łecznie i gospodarczo. Stąd w podatku dochodowym od osób praw­nych i fizycznych brak ulg inwestycyjnych (wprawdzie w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych, a w konsekwencji także w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych posłowie wpro­wadzili zapis upoważniający rząd do wprowadzenia takich ulg , ale upoważnienie nie było wykorzystane), w podatku dochodowym od osób fizycznych brak ulg rodzinnych i tym podobne. Następnie opcje się zmieniły . Dopuszczono koncepcyjnie większy zakres interwen­cjonizmu państwowego i sięgnięto do po ulgi inwestycyjne, a także ulgi związane z inwestycjami w człowieka, a więc ulgi edukacyjne dla podatnika, jego dzieci i podobne.
Prawdopodobnie można jeszcze wymienić kilka przyczyn de­stabilizacji systemu, jednak nie zmieni to w niczym wniosków na przyszłość z dokonań w latach 1989 - 1998. Proponowane obecnie zmiany są kierunkowo zbieżne z tymi przyświecającymi pierwszej reformie podatkowej przeprowadzonej w latach 1989-1993 , tzn. w okresie decydującym dla budowy obecnie obowiązującego systemu podatkowego, a także z dokumentem zatytułowanym Strategia dla Polski - Pakiet 2000, który rozpisywał w czasie na okres do roku 2000 zmiany w systemie podatkowym związane z podstawowym za­łożeniem wyjściowym ograniczenia redystrybucyjnej roli budżetu. Proponowane zmiany dotyczyły stopniowego obniżenia podatków, zmniejszenia zakresu ulg, wprowadzenia zmian wymaganych przez organy unijne w dziedzinie podatków pośrednich, uregulowania opo­datkowania nieruchomości i kwestii związanych z opodatkowaniem rolnictwa.
Stabilizacja powinna stanowić podstawową dewizę postę­powania. Długofalowy program ewolucyjnego osiągania systemu do­celowego to właśnie gwarant stabilizacji wynikającej z szanowania przyzwyczajeń podatników i tworzącej im warunki racjonalnego po­dejmowania długofalowych decyzji.

- 1 -

---