„Zeszyty Szkolne” 2006, z. 1, Głosy wokół językoznawczych stron
Joanna Lewińska, Komunikacja interpersonalna w praktyce pedagogicznej. (s. 14- 17)
Znaczenie umiejętności interpersonalnych.
Prawidłowa komunikacja między ludźmi sprzyja budowaniu wzajemnych relacji, a jej sprawne opanowanie wskazuje a wysoki poziom kompetencji językowej i odpowiednie zachowanie w rozmaitych sytuacjach.
Wyróżnia się 4 wymiary komunikacji:
Intrapsychiczny (obejmuje indywidualne doświadczenia komunikacyjne)
Interpersonalny ( kształtuje relacje osób, przebywających w bezpośrednim kontakcie)
Społeczny (obejmują interakcje osób o anonimowej tożsamości)
Grupowy ( zachodzą pomiędzy osobami zajmującymi określone pozycje, np. zawodowe)
Odpowiednio rozwinięta kompetencja komunikacji społecznej nauczycieli, warunkuje poprawną realizację zadań dydaktycznych.
Poprawny sposób komunikacji nauczyciela z uczniami wpływa na rozwój psychiczny uczniów, ich dalsze możliwości komunikacyjne i sposób ich komunikacji w przyszłości.
Niestety w polskich warunkach studenci kierunków nauczycielskich nie nabywają odpowiednich umiejętności poprawnego komunikowania się z uczniami, gdyż na studiach są one traktowane marginalnie.
Konsekwencją tego jest obniżenie płynności komunikacji nauczyciel- uczeń. Mają na to wpływ:
Utrzymywanie uczniów w stanie zależności
Niska ocena ich merytorycznych i językowych kompetencji
Nauczyciele swoją postawą wywołują lęk, uczucie bezsilności oraz rozgoryczenia. Uczniowie uzależniają swoje myślenie od oczekiwań nauczyciela: „zastanawiam się, o co mnie pani zapyta”, „ja się boję jak nauczyciel zareaguje, gdy odpowiem na lekcji”, itp. Jest to konsekwencją niewłaściwego układu komunikacyjnego.
Powstały dystans wynika ze stereotypowego myślenia o szkole, uzasadniającego potrzebę istnienia silnej hierarchicznej władzy nad uczniami. Nauczyciele skupiając się na swojej dominacji, często nie przywiązując uwagi do lęku dzieci, co może być wynikiem braku umiejętności poznania wewnętrznych stanów i procesów ucznia czy też (co jest bardziej prawdopodobne) z myślenia o uczniach jako osobach zajmujących niższą pozycję w hierarchii, które mają charakteryzować się uległością, dobrym wychowaniem, itp.
Przezwyciężanie problemów komunikacyjnych w warunkach szkolnych.
Poprawnej komunikacji można się nauczyć.
Etapy:
Aktywne słuchanie.
Powinno mieć charakter empatyczny. (dzięki temu lepiej rozumiemy to, co się mówi, lepiej dostosowujemy nasz sposób komunikowania się do innych osób)
Zachodzi wtedy, gdy słuchacz stara się wczuć w sytuację mówiącego.
Pogłębiony kontakt z uczniem jest możliwy dzięki słuchaniu empatycznemu, połączonemu z umiejętnością dystansowania się nauczyciela wobec własnego sposobu myślenia oraz powściągliwością w wyrażaniu własnych opinii.
Precyzyjna, adekwatna do sytuacji, spójna ekspresja.
Stwarza szansę przedstawienia swoich poglądów wszystkim uczestnikom aktu komunikacyjnego.
Wyznaczenie tzw. przestrzeni komunikacyjnej, w której uczniowie nie będą czuć się skrępowani, będą bezpieczne
Zasada adekwatności- osoby dorosłe powinny natychmiast reagować na nieodpowiednie zachowanie dzieci, gdyż komunikaty odroczone w czasie nie są skuteczne.
Zasada spójności- każda reakcja werbalna powinna być ściśle związana z określonym wydarzeniem.
Ekspresja może przybrać formę dialogu komunikacyjneg, rozumianego jako specyficznego rodzaju rozmowy, której celem jest wzajemna konfrontacja i zrozumienie poglądów, a także współdziałanie w zakresie wspólnego poszukiwania prawdy.
W trakcie dialogu osoba dorosła może przyjąć jedną z 3 postaw:
Autorytarną (wg badań najmniej skuteczna, gdyż rodzi opór, wytwarza atmosferę buntu, obniża ich samodyscyplinę)
Pobłażania (prowadzi często do chaosu informacyjnego)
Współpracy ( najbardziej skuteczna. Stwarza możliwość rozwiązywania problemów zarówno przez dorosłych, jak i przez dzieci)
Dialog powinien być prowadzony w sposób asertywny (asertywność opiera się na przyznaniu każdemu prawa do zachowania swej niepowtarzalności i na założeniu, że inni są ją w stanie uszanować. A, jest ważnym zadaniem wychowawczym, gdyż umożliwia budowanie pozytywnych i pogłębionych więzi), szczery z poszanowaniem odrębności rozmówcy.
Nauczyciel powinien zadbać o zapewnienie partnerstwa w interakcji poprzez umożliwienie wszystkim inicjowania rozmowy, włączenie niewerbalnych składników komunikacji- kontaktu wzrokowego, gestu, mimiki, zróżnicowanego sposobu mówienia.
Kompetencję komunikacyjną posiada nauczyciel, który:
- dysponuje wiedzą nt. komunikacji interpersonalnej,
- potrafi tworzyć i rozwijać interakcje międzyludzkie, sprzyjające wychowaniu i kształceniu,
- umie wykorzystać techniki prowadzeni dialogu dla osiągnięcia wzajemnego porozumienia,
- ma umiejętność słuchania i empatycznego rozumienia,
- jest asertywny.
G. Bogucka, J. Wojczakowski, Mowa nieskładna i „niezwiązana”
Dwa negatywne zjawiska będące zagrożeniem dla współczesnej polszczyzny:
Presja języka angielskiego, objawiająca się zalewem anglicyzmów,
Wulgaryzacja języka
Ponadto autorzy zwracają uwagę na postępująca degradację polszczyzny na poziomie składni oraz spójności komunikatów językowych.
Z obserwacji nauczycieli wynika, że wśród uczniów panuje regres w nabywani umiejętnośći zdaniotwórczych. Zepsucie dotyka polszczyzny jako sprawnego narzędzia myślenia i porozumiewania się.
Składnia warunkuje udaną komunikację na poziomie głębszym niż wyrażanie słowem prostych emocji. O ile w przypadku anglicyzmów czy wulgaryzmów w polszczyźnie jest nadzieja na zmianę, naturalną homeostazę językową polszczyzny, mechanizm jej samooczyszczenia, o tyle w przypadku sztuki składania wyrazów i zwrotów w zdania nie można na to liczyć.
Są to kompetencje wymagające poczucia porządku składniowego, świadomości związków logicznych, zależności gramatycznych i procesów językowych.
Mowa potoczna i bełkotliwa mowa mass mediów nie nadają się na do pełnienia funkcji wzorcotwórczej w zakresie składni. Ponadto rozwijaniu zdolności składniowych nie sprzyja język internetowy, język tekstów poczty elektronicznej, w którym pełno jest skrótów myślowych, połączonych z emotikonami. Zdolności zdaniotwórcze muszą być kształtowane w obcowaniu z polszczyzną pisaną, poprzez długotrwałe ćwiczenia, aplikowane na różnych poziomach kształcenia.
Przyczynami niskiego poziomu kompetencji jest:
- zmarginalizowanie przez zreformowaną szkołę/ szkolnictwo starań o składniowe i kompozycyjne wiązania komunikatów językowych,
- słaba znajomość gramatyki, bez której komunikowanie uległoby degradacji
Uczniowie powinni być uczeni świadomości językowej ( szyku wyrazów w zdaniu, zastosowania w nim przyimków, spójników, sposobu użycia imiesłowowego równoważnika zdania, zakresu użycia konstrukcji biernych, itd.) warunkującej kulturę języka.
Do nowych programów szkolnych wprowadzana jest na nowo retoryka, co wydaje się być dobrym pomysłem, ale mimo wszystko zawieszonym w próżni, gdyż ograniczono treści gramatyki, a logiki nie ma w ogóle (podczas gdy retoryka zakłada połączenie obu tych sztuk).
Zadania na nowej maturze nie motywują uczniów do pracy nad składnią, a nauczycieladają sygnał, że w toku przygotowań do egzaminu maturalnego, mogą oni sobie pozwolić na odstępstwa od tego zagadnienia.
W testach czytania ze zrozumieniem nie jest oceniana forma wypowiedzi, stąd też uczeń może odpowiadać strzępami zdań. Nie ma się co dziwić, że uczniowie bagatelizują sposób wypowiedzi.
W drugiej, pisemnej części egzaminu poziom wymagań pisania własnego tekstu został określony przez kryteria niewystarczająco uwzględniające zasady kultury języka polskiego.
(Błędy składniowe ujęto w zbiorczej kategorii wymogów razem ze słownictwem, frazeologią, fleksją i ogólną komunikatywnością języka, oddzielono ocenę poprawności interpunkcyjnej od poprawności składniowej, co jest „dziwacznym” posunięciem, gdyż błędy interpunkcyjne wynikają z nieznajomości zasad składni i nieumiejętności ich stosowania. Jeśli nie rozumie się logiczno- składniowej budowy wypowiedzenie, nie będzie się prawidłowo przestankować.)
Uczniowie często całkiem lekceważą interpunkcję, ci z koli, którzy z niej nie rezygnują, niejednokrotnie nie wyczuwają naturalnych granic składniowych.
Innym elementem wpływającym na niski poziom omawianych umiejętności uczniów jest element z praktyki nauczyciela. Mianowicie poloniści przeciążeni sprawdzaniem prac pisemnych, często upraszczają sobie pracę- błędy składniowe klasyfikują jako stylistyczne i nie daja uczniom informacji o istocie błędu składniowego. Stały brak dokładnych omówień i poprawy usterek w pracach uczniów przyczynia się do niekorzystnych sprawności językowych uczniów.
Ponadto osłabło poczucie odpowiedzialności nauczycieli innych przedmiotów za stan polszczyzny uczniów.
B. Olszewska, O retoryce w liceum- racjonalnie. Cztery podpowiedzi.
Retoryka stosowana wymusiła nastawienie współczesnego pokolenia do mowy, uświadomiła wagę skutecznej komunikacji we wszystkich sferach życia: prywatnych, towarzyskich, zawodowych. Odnowienie retoryki wodzone jest w rozmaitych szkoleniach organizowanych dla menadżerów, biznesmenów i polityków, podczas których kształci się umiejętności retoryczne.
Miejsce retoryki w szkole także się zmieniło, gdyż w dzisiejszym świecie człowiek jest zmuszony do publicznych wystąpień, zabierania głosu w różnych sprawach, mniej lub bardziej oficjalnych, co nakłada na nauczyciela obowiązek kształcenia zdolności, związanych z tą sztuka.
Absolwent SP ma osiągnąć umiejętność mówienia do rzeczywistych i wyobrażonych słuchaczy z przejrzystością intencji i z uwzględnieniem różnorodnych ról i kontaktów międzyludzkich.
Absolwent gimnazjum ma rozpoznawać i tworzyć wypowiedzi informujące, opisujące, wartościujące oraz służące wyrażaniu opinii, przekonywaniu, uzasadnianiu poglądów.
Absolwent liceum z kolei musi wykazać się umiejętnością sprawnego, przemyślanego komponowania tekstów mówionych i pianych, umiejętnością publicznego zabierania głosu w dyskusji, rozmowie kwalifikacyjnej, ulicznej, w sądzie, w negocjacjach oraz umiejętnością posługiwania się w sposób świadomy różnymi odmianami polszczyzny mówionej w zależności od sytuacji komunikowania się. Ponadto powinien wypowiadać się sprawnie, ze świadomością intencji, umiejętnie stosując zabiegi perswazyjne i rozpoznać ich wartość.
Podpowiedź pierwsza.
Do celów retorycznych tworzenie własnych tekstów, ze świadomością użycia wyznaczników gatunkowych listu motywacyjnego, przemówienia, mowy obrończej, itp. Bazą wyjściową Może być tekst literacki lub temat: drażliwy społecznie, etycznie, trudny.
Mowa obronna. Jeśli tekst jest ciekawy, interesujący pod względem kompozycyjnym, zróżnicowany stylistycznie, funkcjonalnie, wzbogacony o niewerbalne środki komunikacji (gest, mimika, itd.) to tekst mówiony okazuje się bogatszy od pisanego, przez co odbiorca może go sobie lepiej przyswoić. Zabiegi tego rodzaju wpływają na zrozumienie motywacji bohaterów. Ponadto próba stylizacji języka postaci powieści świadczy o posiadaniu przez autora świadomości odmian polszczyzny i panowanie pisarskiego rzemiosła okazuje się użyteczne dydaktycznie, bo wprowadza do kształcenia element zabawy.
Celem przyjętej strategii nauczyciela jest zainspirowanie ucznia do twórczej aktywności.
Przemówienie. Uczeń musi mieć świadomość, że jako mówca poprzez swój tekst i dzięki zastosowaniu odpowiednich zabiegów retorycznych może uzyskać przychylność słuchaczy. Zadanie napisania tekstu stawia ucznia w sytuacji problemowo- badawczej i etycznego wyboru, gdyż wymaga od niego: wiedzy, umiejętności oraz przyswojenia pewnego systemu wartości, zrozumienia tematu.
Uczeń zbiera materiał, porządkuje go, formułuje wnioski, formułuje odpowiednia wypowiedź, pamiętając o zasadzie decorum, jasności, precyzyjności i skuteczności. Na koniec opanowuje tekst pamięciowo.
Podpowiedź druga.
Wygłaszanie krótkiego tekstu improwizowanego, np. toastu zaręczynowego, którego bohaterami mogą być Jan i Justyna z Nad Niemnem, mowy powitalnej na cześć gości przybyłych do Soplicowa czy mowy na pogrzebie Jacka Soplicy z Pana Tadeusza
Uczeń kształtuje umiejętności związane ze sztuka wystąpień publicznych, uczy się walczyć z tremą i strachem, dba o zwięzłość, merytoryczną trafność, ozdobność, urodę wygłaszanego tekstu, stosowność wypowiedzi.
Podpowiedź trzecia.
Analiza i interpretacja retoryczno- językowo- stylistyczna utworu literackiego. Dobrym materiałem może być tutaj Świtezianka Mickiewicza. Warto zwrócić uwagę uczniów na retoryczna organizację tego utworu i podstawowe chwyty retoryczne. Wypowiedzi bohaterów różnicują użyte środki, jak i efekt końcowy retorycznych zabiegów. Ciekawa może być analiza argumentów użytych bez bohaterów, od racjonalnych do emocjonalnych.
Podpowiedź czwarta.
Recytacja, będąca nadal metodą walki o najlepszy kształt polszczyzny. Jednocześnie może być okazją do ćwiczenia okazywania emocji i panowania nad nimi.
A. Janus- Sitarz, Bezład słów- bezradność czytelnika, czyli uczeń wobec języka nowej literatury.
Nieobecność w szkolnej edukacji najnowszej literatury, z ostatnich lat jest smutnym faktem.
„Współczesność” reprezentowana jest przez Różewicza, Mrożka, czyli jak określił to Bortnowski uczniowie poznają „bestsellery swoich dziadków”
Nauczyciele nie mają świadomości potrzeby zmierzenia się z najnowszą literaturą..
Inna przyczyna może być także trudność w wartościowaniu i rozumieniu tych utworów. Część znawców rozpacza nad nijakością najnowszej literatury polskiej, wyrażając tęsknotę za wielkimi twórcami. (dyskusja na łamach „Tygodnika Powszechnego”) Inni atakują tę tęsknotę.
Obrońcy młodej literatury szukają przyczyn oporu względem niej w samej rzeczywistości, budzącej wiele wątpliwości.
Nauczyciel ma problemy z wybraniem odpowiednich lektur, najnowszych. Należy zatem skupić się bardziej nie na tym „co”, ale jak czytać, na co zwracać uwagę by szkolne doświadczenie przydało się w lekturach pozaszkolnych.
Niedawno nauczyciele walczyli z niechęcią uczniów do poezji, jej niezrozumiałego języka, konieczności wysiłku intelektualnego przy jej odczytaniu. Dziś mamy do czynienia nie tylko z tym, ż język poezji jest trudny, ale także w ogóle w literaturze jest on trudny do odbioru, co jest spowodowane przeniesieniem punktu ciężkości na język, sposób narracji, eksperymenty kompozycyjne i stylistyczne, a nie na to, „co” tekst opowiada.
Poetyka bełkotu
Posługiwali się nią twórcy teatru absurdu. Mowa postaci Mrożka, Ionesco, Adamowa składa się ze zdań pozbawionych sensu, ze strzępów oderwanych myśli, z banalnych powiedzonek. Absurdalny bełkot wyraża to, co trudne do wyrażenia: uczucia, emocjonalną pustkę, itp. Język okazuje się zbyt bezradny w przekazywaniu myśli, odczuć, pragnień.
Posługiwanie się mową sztuczną, ułomną ma na celu ukazanie niemożności porozumienia się człowieka z innymi ludźmi, jego alienację i zagubienie.
Podobne zabiegi można spotkać u młodych twórców powieściowych. Bełkot, natłok bezsensownej gadaniny, itd. Może wskazywać na zgubienie i samotność współczesnego człowieka. Słowa wyrwane z kontekstu, zestawione bezładne tworzą nową, przerażająca rzeczywistość. Za chaosem kryje się strach, pustka, ostrzeżenie przed degradacją człowieczeństwa. W wielu utworach poetyka chaosu wypełnia całą narrację, pozostawiając czytelnika zdezorientowanego czy zniechęconego grą (walką) pisarza z rzeczywistością.
Przeciwnicy prozy najnowszej zarzucają jej brak zakorzenienia w tradycji literackiej, co wywołuje myśli o niedouczeniu i braku oczytania autorów. Inni mówią, z eto świadoma strategia pisarzy, którzy nie chcą toczyć literackich i światopoglądowych sporów ze starszymi twórcami.
Dla wielu pisarzy tradycja stanowi punkt odniesienia lub „pole gry”. Gra ta polega na testowaniu konwencji, bawieniu się stylami, cytatami z wielkiej klasyki. Pisarze drwią z sentymentu i patosu
Tym co w dużej mierze zniechęca czytelnika od nowej literatury, jest przejęcie przez nią języka ulicy, utożsamianego z chamstwem, zepsucie, agresją, brakiem kultury.
U jednych język ten wzbudza poczucie śmierci kultury (Nasiłowska). Dla innych (Madaliński) jest to odzwierciedlenie zmian zachodzących w polskiej rzeczywistości.
Jeśli twórca chce rzeczywiście oddać istotę rzeczywistości, pisanie bezbłędnym, ułożonym językiem, bez żargonu, naleciałości byłoby zakłamaniem.
Wulgaryzmy były znaczącą częścią tradycji karnawałowo- błazeńskiej, wspomagała kreowanie świata na opak, Obscena i wulgaryzmy to często sposób a wyrażenie buntu przeciw skostniałym normom, sztywnym zasadom, stereotypom. To także żywioł radości, uwolnienia od strachu, nakazów, zakazów.
Rozważając z uczniami problem językowych nieprzyzwoitości, warto próbować odpowiedzieć na pytanie, czemu służy ich obecność. Czy są to tylko niepotrzebne dodatki, czy odsyłają do jakiegoś ogólnego planu, skłaniając tym samym do refleksji .
Powieść może być pisana wedle przepisu: weź trochę wulgaryzmów, dialogi okraś słownictwem ze słownika najmłodszej polszczyzny, pomieszaj słowa i obrazy, aby wyszedł chaos, dodaj trochę cytatów z klasyki i sukces medialny zapewniony. Trzeba się liczyć z tym, że duża część współczesnej produkcji literackiej pisana jest na komercyjne zamówienie.
Książki te są odczytywana jako satyra ma medialno- hipermarketową rzeczywistość, ale brak w niej elementów metaforyczności, która sprawia, że czytelnik odkrywa przez sam język lektury coraz więcej warstw interpretacyjnych.
Kwestia zaakceptowania utworu leży po stronie czytelnika. Warto jednak uświadamiać uczniom na przykładzie najnowszej literatury celowość zastosowania pewnych konwencji, transformacji, chwytów. . Taka wiedza pozwala otworzyć się na intencję nadawcy i je zrozumieć, ocenić efekt ich realizacji.
Kunz pisze, że „zniechęceni do czytania literatury współczesnej raczej nie sięgnął po dzieła przeszłości”.