Absolutyzm oświecony
Forma absolutyzmu ukształtowana w drugiej poł. XVIII w, w Europie, opierająca się na filozofii oświecenia. Ideologowie absolutyzmu oświeconego głosili, że władza panującego pochodzi od ludu, który nie umiejąc jej użyć, zrezygnował z praw politycznych na rzecz monarchy.
Absolutyzm oświecony tzn. taki, w którym władza uznaje zasady umowy społecznej miedzy sobą a społeczeństwem, przyznaje mu pewne wolności, tolerancje religijna, dba o oświatę, częściowo zrównuje ciężary ponoszone przez ludność, tak, aby państwo zyskiwało pewne dochody.
W myśl tych założeń panujący przedstawiciele absolutyzmu oświeconego dążyli do przeprowadzenia reform społeczno- gospodarczych, do poprawy sytuacji chłopa, łagodzenia prawa, kontroli państwa nad Kościołem.
Za wzór monarchy oświeconego ówcześni uważali króla Prus Fryderyka II, Katarzynę II, cesarza Józefa II.
PIOTR I zwany WIELKI
Piotr urodził się w 1672 roku w Moskwie. Był jedynym synem cara Aleksego i jego drugiej żony. Piotr miał zaledwie 4 lata, kiedy zmarł jego ojciec. Na tron był powołany wspólnie ze swoim przyrodnim bratem Iwanem V.
Ze względu na niepełnoletność nie sprawował władzy, a krajem, jako regentka, przez kilka lat rządziła jego przyrodnia siostra Zofia.
Większość czasu Piotr spędzał w podmoskiewskiej wsi, gdzie ze swoich rówieśników stworzył 2 pułki, które wsparły go w 1689 roku podczas wystąpienia przeciw Zofii, którą odsunięto od władzy i osadzono w klasztorze.
Po śmierci Iwana V w 1696 roku, Piotr stał się jednowładcą.
W pierwszych latach panowania zajmował się głównie sprawami armii, rządzenie krajem i politykę zagraniczną pozostawiając Naryszkinom, rodzinie ze strony matki.
W latach 1697-1698 Piotr odbył długą podróż po Europie, która miała w sposób decydujący wpłynąć na następne lata jego panowania. Było to tzw. „wielkie poselstwo” do krajów Europy.
Piotr uczestniczył w poselstwie pod pseudonimem, Piotr Michajłowicz, co umożliwiało mu obejrzenie wielu rzeczy, których pod swoim nazwiskiem nie mógłby ujrzeć.
Podczas podróży Piotr pracował w stoczni Kompanii Wschodnioindyjskiej w Holandii, w dokach marynarki królewskiej w Anglii, studiował artylerię
w Prusach, zwiedzał fabryki, szkoły, muzea i arsenały,
a także uczestniczył w posiedzeniu parlamentu w Anglii.
Na tyle, na ile było to możliwe poznawał zachodnią kulturę, naukę, przemysł i metody zarządzania.
W 1698 roku Piotr wrócił do Rosji, ponieważ wybuchł tam kolejny bunt Po powrocie krwawo zemścił się na buntujących się przeciwko niemu strzelcach.
Większość spiskowców skazano na najwyższy wymiar kary. Całą Rosję ogarnął strach i przerażenie, o to właśnie chodziło carowi.
Piotr prowadził bardzo aktywną politykę zewnętrzną, której następstwa miały poważne znaczenie dla przyszłości Rosji. W czasie jego panowania Rosja prowadziła 2 wielkie wojny:
- na południu z Turcją, która przyniosła mu zdobycze terytorialne nad Morzem Czarnym i Morzem Kaspijskim.
- na północy ze Szwecją, która umożliwiła, na zdobytych terenach nad Bałtykiem rozpocząć budowę twierdzy Pietropawłowskiej, później miasta Petersburg, (Sankt-Petersburg), które w 1712 uczynił stolicą państwa.
W wyniku tej drugiej wojny Rosja zyskała znaczne tereny, które zapewniły jej dostęp do Morza Bałtyckiego, stanowiąc tym samym okno na Europę. Wraz ze zwycięskim zakończeniem wojen ze Szwecją Piotr otrzymał tytuł cesarza i przydomek „Wielki”.
Przemiany wewnętrzne i prowadzenie wojny wymagały ogromnych środków finansowych, co ku oburzeniu wielu Rosjan wiązało się z nakładaniem nowych podatków.
Wybuchało wiele buntów, które Piotr bezlitośnie zdławił.
Piotr uważany przez wielu historyków za największego reformatora państwa rosyjskiego, rozpoczął reformy od rewolucji obyczajowej, rozkazując bojarom golić brody, ucząc ich żony tańców zachodnich, wprowadzając palenie tytoniu i picie kawy, wprowadzając obowiązek noszenia na dworze strojów europejskich.
Początkowo propozycje napotkały ostry sprzeciw, ale z czasem arystokracja rosyjska przyswoiła sobie zachodnie obyczaje i kulturę.
Zmienił kalendarz na juliański w miejsce stosowanego dotychczas w Rosji kalendarza „od stworzenia świata”, wprowadził nowy alfabet - grażdankę.
Zreformował armię, zaprowadzając coroczny obowiązkowy pobór rekruta do służby stałej w regularnej armii. Przy pułkach gwardyjskich utworzył szkoły kadetów, gdzie młodzi szlachcice zdobywali szlify oficerskie. Zorganizował flotę wojenną.
1708 wprowadził nowy podział administracyjny, dzieląc kraj na gubernie, prowincje i dystrykty. Na czele nowych urzędów umieścił podległych sobie ludzi, utrwalając w ten sposób absolutyzm carski i centralizację władzy.
1711 zlikwidował Radę Bojarską i wprowadził w jej miejsce Senat Rządzący, zobligowany do realizacji rozporządzeń cara i kontroli administracji terenowej.
1721 w miejsce godności patriarchy Kościoła prawosławnego wprowadził Synod Świątobliwy, w skład, którego obowiązkowo wchodził urzędnik carski.
Wprowadził również zmiany w systemie zarządzania miastami, tworząc magistraty z burmistrzami na czele, podporządkowane Magistratowi Głównemu w Petersburgu.
Żywo interesował się sprawami gospodarczymi, dbał o rozwój manufaktur i handlu, w obrotach z zagranicą stosował politykę protekcyjną. Zorganizował sieć szkół świeckich na poziomie elementarnym. 1724 utworzył Akademię Nauk.
Podejrzewając swego syna Aleksego o chęć pozbawienia go tronu, doprowadził do aresztowania syna i jego śmierci w więzieniu. 1722 wydał ustawę, na mocy, której każdy imperator Rosji mógł wyznaczyć za życia swojego następcę. Nie zdążył skorzystać z tej ustawy - zmarł nie wyznaczając następcy na tronie cesarskim.
Za panowanie Piotra I Rosja z kraju barbarzyńskiego, zacofanego przeobraziła się w państwo cywilizowane. Car zreformował armie rosyjską, rozbudował flotę. Dzięki temu Rosja pokonała Szwecję i tym samym zyskała dostęp do Morza Bałtyckiego.
Dzięki Piotrowi I powstał przemysł militarny pracujący na potrzeby wojska. W XVIII wieku car przeprowadził reformy administracyjne i podporządkował sobie Kościół prawosławny.
Sam Piotr przepowiadał Rosji: „Zastałem Rosję strumyczkiem, pozostawię ją rzeką; jeśli moi następcy rozumnie poprowadzą losy Rosji, uczynią z tego wielki ocean, którego wody zaleją całą Europę, bez względu na przeszkody ludzi, którzy będą się starali wstrzymać zalew”.
ABSOLUTYZM OŚWIECONY W PRUSACH
Albrecht Niedźwiedź z dynastii saksońskiej, w połowie XII wieku podbił ziemie Słowian Połabskich i zdobył gród Brenna, stad później obszar ten zaczęto nazywać Brandenburgią.
Za Joachima I (panującego w latach 1499-1535) Brandenburgia połączyła się z Nową Marchią.
Kolejnym władcą został elektor Joachim II (panował od 1535 do 1571), który w 1569 roku uzyskał od swojego szwagra, Zygmunta II Augusta prawo do następstwa w lennie pruskim po chorym umysłowo księciu Albrechcie Fryderyku (jedynym synu Albrechta Hohenzollerna).
W 1619 roku władzę po nim objął elektor Jerzy Wilhelm , który zjednoczył Prusy Książęce i Brandenburgię w jedno państwo. Był on jednakże miernym władcą.
Dopiero jego syna - Fryderyka Wilhelma (1640-1688) potomni nazwali Wielkim Elektorem. Był on mistrzem gry dyplomatyczniej, a także wszechstronnie wykształconym człowiekiem. Zaczął on budować system absolutyzmu w Brandenburgii i Prusach.
Podstawą nowego systemu miały być podatki, stała armia i sojusz z zamożną szlachtą ziemiańską (junkrami).
W 1635 narzucił stanom przyjęcie ustawy o podatkach. Odtąd miały być one płacone przez chłopów i mieszczaństwo - junkrzy zostali z nich zwolnieni.
Później Fryderyk Wilhelm nie uzgadniał już ze stanami poboru podatków. Wykorzystując słabość stanów i stworzył rozbudowany aparat biurokratyczny i militarny.
U podstaw całego systemu stała Tajna Rada, która zajmowała się wojskiem, polityka zagraniczną i finansami oraz Główny Komisariat Wojny.
Cała organizacja absolutyzmu oświeconego podporządkowana została celom wojennym, co odróżniało ją od jej podobnych w Europie.
Po klęsce Polski w wyniku „potopu szwedzkiego”,
Wielki Elektor zawiązał sojusz z Karolem Gustawem X i wsparł go w najeździe na Polskę w 1656 r. W bitwie pod Warszawą młoda armia pruska zdała egzamin i jak twierdzą niemieccy historycy w tym momencie zrodziła się potęga Prus.
Pod koniec panowania Wielkiego Elektora liczebność wojska wzrosła z 4 do 30 tys. żołnierzy.
Po jego śmierci władzę objął jego syn Fryderyk III, który 18 stycznia 1701r. ukoronował się na „króla w Prusach” i odtąd panował jako Fryderyk I ( panował od1688- 1713).
Kontynuował on politykę ojca.
Był jednakże od niego o wiele bardziej rozrzutny. Wydawał ogromne sumy na utrzymanie dworu, rozbudowę rezydencji w Poczdamie, wspieranie nauki i kultury.
Kolejnym władcą był „król żołdak( sierżant)” Fryderyk Wilhelm (pan. 1713-1740). Za jego panowania absolutyzm osiągnął swe najwyższe stadium, a państwo wkroczyło w okres militaryzmu.
Fryderyk Wilhelm stworzył najskuteczniejszą w Europie biurokrację zwaną fryderycjańską, na którą składało się grono wykształconych urzędników.
Przeobrażenia nie ominęły armii - nadał jej narodowy charakter.
Dotychczas składała się ona z obcokrajowców, tymczasem mieli być do niej rekrutowani poborowi (chłopi i mieszczanie) z danego kantonu(okręgu).
Zwolnieni z służby byli junkrowie, właściciele zakładów rzemieślniczych oraz ich najstarsi synowie. O awansie nie decydowało już pochodzenie lecz zasługi.
Z jednej strony w armii panowała żelazna dyscyplina, z drugiej zaś władca dbał o los sierot i wdów, opiekę socjalną dla weteranów, płacił żołnierzom regularnie żołd, a także ustanowił służbę medyczną w wojsku.
Przed śmiercią wzbogacił skarbiec państwa o 10 mln talarów.
Fryderyk II Wielki- syn Fryderyka Wilhelma (1740-1786) jeszcze bardziej wzmocnił rządy absolutne, wydając tysiące rozporządzeń.
Nazywano go „filozofem na tronie” ze względu na jego kulturalno-filozoficzne zainteresowania. W polityce wewnętrznej centralizował sądownictwo, popierał rozwój handlu i przemysłu.
Stworzył nowy kodeks prawa :
Prawo Krajowe. Potwierdzało ono uprzywilejowaną pozycję junkrów, a chłopów i mieszczan zobowiązywano do zajmowania się m.in. handlem i przemysłem i zakazywało im małżeństw z junkrami.
Chłopi uzyskali ochronę prawną - np. junkrzy nie mogli likwidować gospodarstw chłopskich. W gospodarce duży udział miało samo państwo - nie było to zawsze korzystne, gdyż niektóre spółki przynosiły straty.
Największym osiągnięciem była powszechna oświata chłopców w wieku od 5-14 r. (religia, rachunki, czytanie, pisanie).
Założona została również berlińska Akademia Nauk.
Państwo było tolerancyjne religijnie, a protestantyzm podporządkowany władcy. Taką drogę przeszedł też katolicyzm - majątki kościelne zostały upaństwowione.
Władca ten uważał się za „pierwszego sługę państwa” - wszystko co robił miało służyć dobru Prus i Brandenburgii. Wykorzystując zapasy finansowe swego ojca i armię przez niego stworzoną chciał uczynić z Prus potęgę europejską.
CECHY:
laicyzacja
władca czerpie władze nie od Boga lecz z umowy społecznej
poddani nie mogą rozliczać władcy z jego rządów
władca jest dla państwa tym czym głowa dla ciała- musi za nie patrzeć, widzieć, myśleć i działać
dobrze zorganizowana administracja: tania i sprawna
despotyzm w rządach
monarchia biurokratyczna
Rządy osobiste - nie uleganie otoczeniu, rodzinie
Likwidacja ceremonii dworskich - oszczędności Fryderyka II
Brak zaufania do urzędników
Merkantylizm
Sprawne objęcie ludności systemem podatkowym
Rozwój gospodarczy kraju
Podział społeczeństwa: junkrzy, mieszczaństwo, chłopi
Zniesienie tortur
Kary mutylacyjne (obcięcie uszu lub nosa) za dezercję
cenzura prasy- nie wolno komentować decyzji władcy
Berlińska Akademia Nauk
ABSOLUTYZM OŚWIECONY W AUSTRII
W XVIII wieku Habsburgowie władali dużym państwem, w skład którego wchodziły Austria, północne Włochy, południowe Niderlandy, Węgry i Czechy. Jego poszczególne części były połączone unią personalną, ale bardzo różniły się pomiędzy sobą językowo, kulturowo i gospodarczo.
Na początku XVIII wieku panujący wtedy cesarz Karol VI nie miał syna i bojąc się, że po jego śmierci państwo może się rozpaść, w 1713 roku wydał sankcję pragmatyczną.
Zgodnie z nią państwa nie można było dzielić, a tron należał się najstarszym synom cesarzy, ale gdyby ich nie było, to córce.
Dlatego po śmierci Karola VI monarchią Habsburgów zaczęła rządzić jego najstarsza córka Maria Teresa. Jednak wiele dworów nie uznało jej praw do korony i tak rozpoczęła się wojna o sukcesję austriacką.
Prusy chciały odebrać Habsburgom Dolny Śląsk, Saksonia Górny Śląsk i część Austrii, Bawaria Czechy i posiadłości w Austrii, a Hiszpania północne Włochy.
Oprócz tego na Austrię uderzył także król Francji.
Sytuacja wydawała się tragiczna, tym bardziej że Prusom udało się zająć Śląsk, ale właśnie dzięki temu wycofały się one z wojny, a Marii Teresie udało się utrzymać władzę i pozostałe ziemie.
Cesarzowa Maria Teresa (1740-80) w realizowanym przez siebie programie naprawy państwa naśladowała swego pruskiego przeciwnika, Fryderyka II.
Modernizację państwa utrudniały jednak społeczne, polityczne i gospodarcze różnice między krajami monarchii.
W jednolite, nowoczesne państwo urzędnicze została przekształcona tylko austriacko-czeska część cesarstwa.
Wprowadzono podział na gubernie i okręgi oraz powszechne opodatkowanie na podstawie spisów ludności i szacunku powierzchni gruntów.
Protestanci i Żydzi nie posiadali pełnych praw obywatelskich. Kościół pozostawał pod pełną kontrolą państwa (pisma papieskie wymagały akceptacji cesarskiej.
W 1768 r. wprowadzono jednolite prawo karne.
W szkolnictwie monopol jezuitów został złamany po rozwiązaniu zakonu (1773). Szkoły ludowe, rzemieślnicze, akademie wojskowe, inżynieryjne i handlowe służyły podniesieniu edukacji zawodowej.
Rzeczywistą centralizację państwa miały przynieść jednak dopiero pośpieszne i radykalne reformy przeprowadzone w latach 1765-90 przez syna Marii Teresy, Józefa II (w Austrii do 1780 r. był on współregentem swej matki).
Wprowadził on w całym państwie jednolitą administrację z niemieckim językiem urzędowym. W 1781 r. zniósł poddaństwo i przymus cechowy. Wydał patent tolerancyjny, który nie zrównywał jednak prawnie wyznań.
Józef II przeprowadził też reformę kościelną, dokonując likwidacji (kasaty) "bezczynnych" zakonów (1300 klasztorów).
Księża mieli być odtąd kształceni i opłacani przez państwo, które przejęło też kontrolę nad wszystkimi szkołami i instytucjami dobroczynnymi. Wprowadzono śluby cywilne. Chociaż "józefinizm" (koncepcja kościoła państwowego) upadł ostatecznie w Austrii, lecz jego idee były żywe jeszcze w XIX w.
W reakcji na reformy józefińskie, ludy cesarstwa wystąpiły w obronie swych tradycji i przywilejów.
Powstanie w austriackich Niderlandach (1787) wywołało niepokoje w całym państwie, szczególnie na Węgrzech.
W 1790 r. od Austrii oderwała się Republika Zjednoczonych Prowincji Belgii.
Większość reform odwołał jeszcze sam Józef II. Jego brat i następca Leopold II (1790-92), aby ratować cesarstwo, zgodził się na dalsze ustępstwa.