REFORMY ADMINISTRACJI W PAŃSTWACH OŚWIECONEGO ABSOLUTYZMU:
Rozwijająca się w XVIII stuleciu, szczególnie we Francji, myśl oświeceniowa niosła ze sobą szereg nowych poglądów, zawierających krytykę istniejącego systemu władzy absolutnej. Karol Monteskiusz w dziele O duchu praw (1748) wyłożył teorię trójpodziału władz, według której powinny istnieć niezależne od siebie: władza ustawodawcza - należąca do parlamentu, wykonawcza - powierzona królowi i ministrom, oraz sądownicza - przekazana niezawisłym sądom. Władze te miałyby się wzajemnie kontrolować i hamować, tak by żadna nie zaczęła dominować nad pozostałymi. System taki godził w istotę absolutyzmu, w którym król gromadził w swym ręku pełnię władzy. Inny wybitny przedstawiciel myśli politycznej oświecenia Jan Jakub Rousseau w Umowie społecznej (1762) sformułował zasadę suwerenności ludu, wedle której wszelka władza pochodzić miała od narodu, nie zaś - jak w ideologii absolutyzmu — od Boga. Denis Diderot, główny redaktor (obok J. d'Alemberta) Wielkiej Encyklopedii Francuskiej - uznawał prawo społeczeństwa do zbrojnego obalenia złej i niesprawiedliwej władzy.
Rosnąca krytyka klasycznego absolutyzmu spowodowała w niektó¬rych krajach reakcję w postaci próby przystosowania tej formy władzy do nowych warunków. Tak narodził się absolutyzm oświecony (nazwy tej użył po raz pierwszy P. Mercier de La Riviere na określenie nowej formy absolutyzmu). Rozwinął się on najpełniej w Prusach za panowania Fryderyka II Wielkiego, w Austrii Marii Teresy i Józefa II, w państwach skandynawskich, częściowo w Hiszpanii i Portugalii, a także w Rosji pod panowaniem Katarzyny II. Ominął natomiast Francję.
Podbudowę ideową tej formie sprawowania władzy dała filozofia i myśl społeczno-polityczna C. Beccarii, H. Grotiusa, Th. Hóbbesa, Ch. Wolffa, jak również Woltera i Diderota (w jego wczesnych poglądach). „Oświeceni" władcy chętnie sięgali do ideologii i frazeologii oświeceniowej.
W duchu postępującej racjonalizacji i laicyzacji teorii państwa, monarchia oświecony określał siebie jako „pierwszego sługę państwa", na którym spoczywał obowiązek zapewnienia swym poddanym porządku prawnego, opieki i bezpieczeństwa. Prowadziło to niejednokrotnie do ingerencji ze strony władzy państwowej w sferę prywatnego życia poddanych (np. poprzez reglamentowanie określonych zachowań przepisami prawa policyjnego). Wymienione wyżej cele, jakie realizował władca, stanowiły jednocześnie źródło jego suwerennej władzy, przenosząc akcent z czynnika metafizycznego („król z bożej łaski") na racjonalny i świecki.
Przeobrażeniom charakteru monarchii absolutnej - przy całkowitym zachowaniu niezawisłości władcy - towarzyszyły określone reformy społeczne, gospodarcze, polityczne i prawne. Miały one osłabić opozycję i uwiarygodnić zachodzące zmiany, choć w praktyce brak było rzeczywistej różnicy w zakresie władzy monarszej w absolutyzmie klasycznym i oświeconym. Reformy te, przy znamionach postępowości, w niczym nie ograniczały kompetencji władzy, przenosząc jedynie akcent na jej traktowanie w duchu posłannictwa: „Osobiste rządy króla są jego moralnym obowiązkiem". Przykładowo, zmniejszenie ucisku feudalnego poddanych chłopów wiązało się ze zwiększeniem zakresu ingerencji ze strony państwa w stosunki pomiędzy dworem i wsią. Reformy józefińskie w Austrii podporządkowywały z kolei całokształt życia religijnego państwu, wprowadzając cenzurę kazań, kontrolę nauczania w seminariach duchownych, politykę kasaty klasztorów i majątków zakonnych, a nawet ingerencję w dziedzinę kultu religijnego. Przeprowadzane na wielką skalę reformy administracji prowadziły do rozbudowy systemu rządów centralistycznych i biurokratycznych, a w konsekwencji do narodzin państwa policyjnego, krępującego wolność osobistą jednostki, bezbronnej wobec aparatu władzy państwowej. Ideałem stawała się dobrze zorganizowana, wyposażona w szerokie kompetencje i oparta na zasadzie fachowości administracja, sprawna, szybka w działaniu, tania i fachowa.
Absolutyzm oświecony stanowił próbę modernizacji starego porządku społeczno-politycznego, dość zresztą skuteczną, biorąc pod uwagę trwałość centralistycznych monarchii w Prusach, Austrii czy Rosji, w przeciwieństwie do losów klasycznej monarchii absolutnej we Francji, obalonej krwawą rewolucją u schyłku XVIII wieku.
Reformy administracji we Francji w okresie monarchii absolutnej
Administracja publiczna we Francji w okresie monarchii absolutnej oparta została na dwóch podstawowych zasadach: centralizmu i biurokratyzmu. Pierwsza zasada oznaczała podporządkowanie organów niższego stopnia organom nadrzędnym oraz skupianie decyzji w organach centralnych. Król władał przy pomocy szeroko rozbudowanego aparatu państwowego podporządkowanego centralnej władzy. Zasada biurokratyzmu powstała natomiast w związku z potrzebą fachowości aparatu urzędniczego, na którym opierało się zarządzanie państwem. Urzędnicy i inne organy państwowe sprawowali swe funkcje na podstawie uprawnień otrzymanych od króla. Byli odpowiedzialni przed władcą, którego wolę wykonywali. Oznaczało to, że król podejmował decyzję, a jego organy centralne miały tylko głos doradczy — przybierały wówczas formę rad zorganizowanych
kolegialnie. Stopniowo rozwijały się także dalsze zasady organizacji aparatu władzy, takie jak: resortowość, hierarchiczne podporządkowanie i kolegialność. Ukształtowane w siedemnastowiecznej Francji zasady stały się charakterystyczne dla administracji państwa absolutnego. Francja, szczególnie za panowania Ludwika
XIV, stała się klasycznym modelem tej formy ustrojowej. Ideologiczną podstawę monarchii absolutnej stanowił traktat Jana Bodina (Bodinusa) Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej (1576). Bodinus za najlepszą formę ustroju
uznał monarchię absolutną, w której władza monarchy w zasadzie nie podlega żadnym prawom, ogranicza ją tylko prawo boskie. Monarcha nie może być jednak tyranem, naruszającym zasady prawa boskiego. Powinien szanować wolność poddanych, prawo własności itd. Teoria Bodinusa, stanowiąc najgłębsze uzasadnienie
monarchii absolutnej, wywarła wielki wpływ na dalszy rozwój myśli politycznej w tym okresie. Teorie absolutyzmu rozwinęły się w XVII wieku. Do najbardziej znanych teoretyków i praktyków absolutyzmu francuskiego należeli: pierwszy minister na dworze Ludwika XIII kardynał Armand Jean Richelieu (Testament polityczny, 1688), biskup Jacques Bénigne Bossuet (Polityka wywiedziona z Pisma Świętego, 1709),
a także król Ludwik XIV (Rozważania nad rzemiosłem królewskim). Wszyscy popierali pełnię władzy monarszej, niczym nieograniczonej, dającej władcy bezwzględne prawo reglamentacji życia poddanych. Ponadto akcentowali oni boskie pochodzenie władzy monarszej, nadając jej religijną legitymizację.
Reformy administracji w Prusach
Na początku XVII wieku Hohenzollernowie objęli terytoria nad Renem: księstwo Kliwii, hrabstwo Mark i Ravensberg. Natomiast w 1648 roku pokój westfalski zatwierdził objęcie przez nich księstw biskupich (Minden, Halberstad, Magdeburg) oraz części wschodniej Pomorza Zachodniego (w 1720 roku uzyskali Szczecin). Od 1618 roku Hohenzollernowie panowali w Prusach Książęcych jako wasale korony polskiej, a od 1657 roku jako suwerenni książęta. W 1740 roku zagarnęli prawie cały Śląsk, dotąd należący do królestwa czeskiego (Sczaniecki, 1997: 265-266). Posiadłości Hohenzollernów od początku XVIII wieku były rozległe, nie stanowiły zwartej całości i nie posiadały jednolitej i scentralizowanej administracji. Ważnym krokiem w kierunku ujednolicenia ustroju państwowego była koronacja margrabiego brandenburskiego na króla Prus w 1701 roku. Korona pruska dla państwa Hohenzollernów stała się symbolem jedności. Utrwalenie rządów absolutnych w Brandenburgii przypadło na połowę XVII wieku i wiązało się z panowaniem margrabiego Fryderyka Wilhelma, zwanego Wielkim Elektorem (1640-1688). Jego dziełem było znaczne rozszerzenie terytorialne państwa i ostateczne złamanie potęgi stanów. Głównymi autorami reformy administracyjnej państwa, ale także jego potęgi militarnej byli kolejni władcy Prus — Fryderyk Wilhelm I (1713-1740) oraz jego syn Fryderyk II Wielki (1740-1786), którego panowanie otworzyło okres absolutyzmu oświeceniowego. Fryderyk Wilhelm I z uwagi na cechujący go dynamizm działania, pracowitość, zmysł praktyczny, a także upór i konsekwencję w realizacji zamierzonych celów, odegrał znaczącą rolę w procesie rozwoju nowoczesnej administracji pruskiej. Zyskał nawet epitet ojca pruskiego stanu urzędniczego, czy wręcz pruskiej biurokracji. Zwalczał konsekwentnie nadużycia, marnotrawstwo i bałagan w strukturach zarządu państwa. Dewizą jego rządów stało się powiedzenie: „słuchać, a nie rezonować” (obedieren nicht raisonnieren) Jego syn Fryderyk II starał się zawsze wnikać w najdrobniejsze szczegóły działalności machiny administracyjnej państwa. Stał się najwyższym biurokratą swego kraju. Pozbawiając inicjatywy podległych mu urzędników, osobiście wszystkim zarządzał, sprowadzając aparat zarządu do roli wykonawców poleceń monarchy.
Reformy administracji w Austrii
W XVII - XVIII w. Austria była krajem absolutyzmu. Państwo Habsburgów zmuszone do prowadzenia walki o Węgry musiało przeprowadzić reformy. Zreformowano wojsko i stworzono silną armię. Państwo Habsburgów składało się z wielu państw połączonych unią personalną. Kiedy w XVIII w. Karol VI przekazał kraj Marii Teresie (1740 - 1780), Austrii groził rozpad. Maria Teresa przeprowadziła w duchu absolutyzmu reformy państwa; zaczęła od gospodarki, zreformowała prawo i sadownictwo. Ograniczyła polityczne i ekonomiczne prawa kościoła - zniosła przywileje podatkowe duchowieństwa, zakazała wywozu danin na rzecz Rzymu, ograniczyła liczbę świąt kościelnych. Chciała w ten sposób powiększyć dochody państwa. Następca Marii Józef II (1780 - 1790) kontynuował politykę religijną matki. W 1781 r. ogłosił patent tolerancyjny, który zrównał w prawach protestantów z katolikami. Podporządkował kościół państwu, zlikwidował część klasztorów. Była to tzw. reforma „józefińska ”.
Reformy administracji w Rosji
W XVI w. Rosja bardzo różniła się od państw Europy Zach. Piotr I postanowił różnice te wyrównać - podnieść poziom polityczny i cywilizacyjny kraju. Car jeżdżąc po Europie poznał sztukę wojenną, sztukę rządzenia państwem i administrację państw zachodnich. Na wzór Szwecji zreorganizował władze centralne państwa: w miejsce Dumy Bojarskiej wprowadził Senat Rządzący; zniósł patriarchat Cerkwi i stanął na jej czele. Zreformował szlachtę - wprowadził hierarchię urzędniczą i przymus szkolny. Otworzył szkoły wojskowe, inżynieryjne, medyczne i prawnicze. W dziedzinie gospodarki Piotr I prowadził politykę merkantylistyczną (mającą na celu zwiększenie bogactwa państwa), opiekował się handlem i miastami. Dziełem cara była najsilniejsza flota wojenna na Bałtyku oraz dwustutysięczna armia lądowa. Piotr I ufundował w Petersburgu Akademię Nauk. Petersburg był nową stolicą Rosji, zbudowaną przez Piotra I od podstaw . Przybierając w 1721 r. tytuł Imperatora Wszechrosji stworzył Cesarstwo Rosji. Po śmierci Imperatora Piotra I (1725 r.) Rosja znalazła się w okresie tzw. przewrotów pałacowych. Przez ponad trzydzieści lat na tronie zmieniali się panujący. W 1762 r. Katarzyna II dokonała zamachu stanu i przejęła władzę w kraju. Wzmocnił władzę cesarską w Rosji i kontynuowała politykę Piotra I. Imperatorowa wprowadziła jednolity system zarządzania krajem, zniosła samorząd i autonomię Kozaków dońskich oraz zlikwidowała Sicz Zaporoską. Zasługą Katarzyny była kolonizacja Syberii i jej rozwój. Syberia stała się miejscem zesłania, a także miejscem dobrowolnych lub przymusowych przesiedleń. Rozwijało się górnictwo metali kolorowych szlachetnych i żelaza.
POJĘCIE REPUBLIKI OŚWIECONEJ W XVIII WIEKU:
Wskutek poważnego tradycjonalizmu absolutyzmu oświeconego między „oświeconymi" a „nieoświeconymi" monarchiami XVIII w. nie było na tyle dużych różnic, by niemożliwe było łączne charakteryzowanie obu tych postaci monarchii absolutnej. Inne ówczesne formy państwowe wykazywały także wiele cech wspólnych z monarchiami absolutnymi. Na terenie Niemiec istniało zatem w XVIII w. niemało absolutystycznych monarchii stanowych, jak się je czasem nazywa, które znajdowały się jak gdyby między monarchią stanową a absolutną. Uprawnienia polityczne stanów zostały tam poważnie ograniczone, lecz nie całkowicie zlikwidowane. Mógł więc nadal istnieć charakterystyczny dla monarchii stanowej dualizm władzy, z tym że stroną wyraźnie silniejszą była władza monarsza. Ogólnie jednak aparat zarządu prawie nie różnił się od aparatu monarchii absolutnej.
Formę absolutystycznej monarchii stanowej przybierały z reguły państwa małe, choć istotny wyjątek wśród nich stanowiła Saksonia, przez ponad sześćdziesiąt lat powiązana z naszą Rzeczą pospolitą.
Inaczej było z państwami wolnymi, czyli republikami w osiemnastowiecznym znaczeniu tego słowa; republiką nazywano wówczas każde państwo, w którym czynnik społeczny wywierał odczuwalny wpływ na rządy, a nie, jak to ma miejsce dzisiaj, każde przeciwieństwo monarchii. Republiki były bardzo zróżnicowane. Do państw tego typu zaliczano nie tylko republiki w naszym rozumieniu, jak Wenecję, kantony szwajcarskie, Zjednoczone Prowincje Niderlandów czy stany Ameryki po proklamowaniu w 1776 r. niepodległości oraz federację tych stanów — Stany Zjednoczone Ameryki od 1787 r., lecz równiej inne formy państw. Za republiki uważano także nieliczne utrzymujące się monarchie stanowe. Swoistą modyfikację monarchii stanowej stanowiła Szwecja, zwłaszcza w okresie przewagi zgromadzenia stanowego, zwanym okresem wolności (1720-1772). Republiką była również kształtująca się w ramach porządku arystokratyczno-mieszczańskiego po rewolucji Z połowy XVII w. monarchia parlamentarno-gabinetowa Wielkiej Brytanii oraz polska Rzeczpospolita szlachecka ;sama nazwa Rzeczpospolita stanowiła dosłownie tłumaczenie łacińskiego res publica.
Republiki, jak o tym wspomniano, odrzucały długo koncepcję państwa, którą wypracował absolutyzm. Organy ich zarządu działały zatem w tradycyjnym układzie stosunków politycznych i społecznych i same zachowywały nierzadko tradycyjne struktury oraz formy działania.
Wiele jednak republik, adaptując do swoich potrzeb nowożytną koncepcję państwa, przeprowadziło w XVIII w. reformy społeczne, a przede wszystkim administracyjne, wzorowane na rozwiązaniach monarchii absolutnej, zwłaszcza w jej „oświeconym" wydaniu. Odróżniając się od monarchii absolutnej pod względem politycznym, republiki mogły zbliżać się do niej pod względem administracyjnym. Można więc mówić także o oświeconych republikach, a przykładem takiej republiki stawała się Polska w czasach stanisławowskich.