Chrystianizacja:

(krótka charakterystyka)

• Była procesem przemian, jakie zostały zapoczątkowane wraz z przyjęciem chrztu przez Mieszka I w 966r. Jest to data początku procesu chrystianizacji państwa polskiego, data symboliczna; tego roku chrzest oprócz władcy przyjęli tylko jego najbliżsi współpracownicy, społeczeństwo nie stało się chrześcijańskie z dnia na dzień, lecz stawało się na przestrzeni lat.

• Po przyjęciu chrześcijaństwa do Polski przybywali duchowni, którzy tworzyli w państwie piastowskim elitę intelektualną, stąd wzorce, wpływy literackiej kultury z zachodu, łacina.

• Ośrodki kultury i postępu gospodarczego – stałe oddziaływanie na ludzi.

znaczenie:

• Wraz z chrześcijaństwem dotarła do Polski łacina, upowszechniająca się dzięki procesowi alfabetyzacji, umożliwiająca (jako czynnik europeizacji) przepływ idei między krajem a Zachodem.

• Przywożono do Polski pisane za granicą kodeksy liturgiczne, roczniki – żona Mieszka II Rycheza przywiozła ze sobą w wianie Psałterz Egberta; Matylda Szwabska dała Mieszkowi II Mszał rzymski (Ordo Romanus); napływały do kraju księgi kościelne np. Sacramentum tynieckie; pochodzenia czeskiego są: Złoty Kodeks, Ewangeliarz gnieźnieński oraz Ewangeliarz płocki (zwany Kodeksem pułtuskim)

• Zbiory lotaryńskie np. Kodeks Perykopy ewangeliczne były dokańczane w Polsce, gdzie powstały niektóre iluminacje, stylem nawiązujące do szkoły mozańskiej – wpływy tej szkoły widoczne w Płocku (niżej przedstawiony Płock jako jedno z centrów kultury umysłowej).

• Początkowo importowano, później też pisano w kraju (zbiory przy katedrach, klasztorach)

• chrystianizacja zapoczątkowała kulturę pisaną – taką postać miały tylko teksty łacińskie, nazwy polskie przenikały tam okazjonalnie (np. nazwy miejscowości, nazwy osobowe).

• Kazanie (jako gatunek) przyczyniło się do rozwoju języka polskiego: zapis nazw osobowych, nazw własnych.

• Duchowni współtworzą dwory książęce wpływ na władzę: uczą i inspirują powstanie dzieł.

• Skryptoria – kopiowano księgi liturgiczne (prawdopodobnie już w XII w.)

• zmiana systemu wersyfikacyjnego: sylabizm.

• Kult świętych – wzorce świętych

• parenetyka (utwory piśmiennicze kształtujące i propagujące określone wzory postępowania związane z odgrywaniem określonych ról społecznych; propagowano przede wszystkim trzy wzorce osobowe: asceta, rycerz – chrześcijanin, władca – obrońca wiary).

• Szkolnictwo w rękach duchowieństwa, służyło przede wszystkim potrzebom Kościoła:

1. XI –XII w. największą rolę odegrały:

+) szkoły katedralne, kształcące przeszłych duchownych, ale otwarte dla świeckich zamożnych rodów oraz

+) szkoły klasztorne, które dzieliły się na: szkołę wewnętrzną (podporządkowana potrzebom duchowieństwa – kształciła nowych zakonników) oraz szkołę zewnętrzną (kształcono w niej młodzież świecką)

1. Nauka po łacinie, język polski pełnił rolę pomocniczą .

2. Nauka elementarna: czytanie, pisanie, śpiew kościelny, teksty na pamięć (zwłaszcza psałterz). Potem trivium (gramatyka, dialektyka, retoryka) i quadrivium (geometria, arytmetyka, astronomia i muzyka) dopiero po nich studia teologii.

3. System kształcenia był oparty na realizowanym na Zachodzie programie edukacyjnym.

4. O kulturze literackiej decydował program nauczania retoryki i gramatyki.

5. Zasięg edukacji wąski i ściśle elitarny.

• W XI, XII w. zaczęły się formować centra kultury umysłowej:

1. Kraków – kopiowanie ksiąg, podtrzymywanie skryptoriów; szkoła katedralna, wybitni Biskupowie np. Stanisław, Wincenty Kadłubek; Kraków był centrum kultury umysłowej, ponieważ był dzielnicą senioralną.

2. Płock – XI w. był stolicą Mazowsza, siedzibą biskupstwa; w XII w. ożywczy ferment kulturowy i intelektualny wywołali bracia Malonne(mecenasi sztuk); przyczynili się do przeniesienia na grunt polski romanizmu – wpływy widoczne w architekturze (Kolegiata w Tumie pod Łęczycą), rzeźbie, malarstwie ściennym i miniatorstwie.

3. Na Śląsku życie kulturowe skupia się głównie we Wrocławiu. Budownictwo świeckie i sakralne rozwija się tam dzięki Piotrowi Włostowicowi – wystawił on opactwo benedyktyńskie, gdzie miał powstać łaciński poemat o fundatorze (Carmen Mauri ).

4. Rozwój Gniezna przerwany najazdem Brzetysława, odbudowa słynnych drzwi gnieźnieńskich (drzwi romańskie) – Gniezno ośrodkiem kultu św. Wojciecha.

• W/w miasta stały się centrami kulturalnymi, ponieważ były to ośrodki biskupstw (Kraków, Płock, Wrocław; Gniezno to arcybiskupstwo)

• Sztuka rozwija się pod wpływem wzorców zachodnioeuropejskich, przyniesionych przez duchowieństwo w Polski: styl romański i gotycki.

• malowidła były przekazami wyznaniowymi.

• Funkcjonowały wspólnoty zakonne – benedyktyni, cystersi.

• Pojawiają się (poprzez Kościół) nowe formy dramatu religijnego:

1. Misterium – w połowie świeckie, w połowie sakralne

2. moralitet

• Polski dialekt ulega wpływom łaciny, stąd, za pośrednictwem języka czeskiego, nowe słownictwo, zwłaszcza dotyczące dziedzin życia religijnego:

łac.: j. czeski: j. polski:

Angelus anjet anjoł

Evangelium evanjelium ewanjelia

• W kalendarzu świąt katolickich pojawia się nowy zestaw świąt (logiczne, zmiana wiary wiąże się ze zmianą kultywowanych tradycji).

BIBLIOGRAFIA:

Michałowska T., Średniowiecze, Warszawa 1997 (sygnatura w czytelni: VIII 91)

Reformacja:

• Reformacja w Rzeczypospolitej Obojga Narodów była ruchem religijnym i społecznym, postulującym zmiany w polskim Kościele. Istniała od lat 20. XVI w. do połowy XVII w., kiedy ostatecznie zwyciężyła kontrreformacja. Polską reformację cechował dynamiczny rozwój od XVI do XVII w., a następnie równie szybki upadek, aż do całkowitej marginalizacji i utraty znaczenia w początkach XVIII w.

• W Polsce reformacja rozwijała się najmocniej za panowania Zygmunta III Augusta (1548 – 1572), jej pierwsze gminy znajdowały się w Krakowie i w Królewcu (na uniwersytecie).

Wpływy:

• powstanie bogatej literatury, głównie religijnej w języku polskim, co skutkowało rozwinięciem i rozpowszechnieniem polskiego języka literackiego.

• Wprowadzenie języka narodowego do literatury polskiej: reformacja walnie przyczyniła się do unarodowienia literatury i na tym polegało głównie jej znaczenie kulturalne. Czyniąc z Pisma Świętego jedyne źródło wiary, reformatorzy tłumaczyli je i usuwali z kościoła łacinę, wprowadzając w jej miejsce języki narodowe. Działacze reformacyjni stawali się pionierami piśmiennictwa narodowego: w Polsce Mikołaj Rej, zapalony kalwin, świadomie podniósł polszczyznę do rangi języka literackiego:

A niechaj narodowie wżdy postronni znają,

Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają.

(narodowie: narody; wżdy: zawsze, jednak; postronni: ościenni)

• Rozpowszechnianie języka polskiego (nie tylko literackiego): zwolennicy reformacji, chcąc mieć posłuch w jak najszerszych masach społeczeństwa, musieli się posługiwać zarówno w mowie jak i w piśmie językiem powszechnie zrozumiałym, a więc ojczystym; musieli przede wszystkim postarać się o to, aby Pismo święte było dla wszystkich dostępne; stąd pierwszy drukowany przekład polski czterech Ewangelii zawdzięcza literatura nasza nie katolikom, lecz protestantom, mianowicie Stanisławowi Murzynowskiemu.

• Tłumaczono Biblię, układano pieśni, wydawano propagandowe broszury i lekturę religijną: lata 1543 – 1565 przyniosły ogromne ożywienie polskich prac nad Biblią, nad jej komentarzami i przekładami. Podjęto je najpierw w Królewcu, głównym początkowo ośrodku reformacji polskiej. W wyniku tych prac w latach 1551 – 1552 w Królewcu Jan Seklucjan wydał pełny tekst Nowego Testamentu w polskim tłumaczeniu Stanisława Murzynowskiego. W roku 1561 drukarz krakowski Szarffenberger wydał całe Pismo święte w tłumaczeniu księdza katolickiego Jana Leopolity; jest to tzw. Biblia Szarffenbergera, czyli Leopolity. W roku 1563 wyszła w Brześciu Litewskim nakładem gorliwego kalwina, Mikołaja Radziwiłła Czarnego, Biblia dla kalwinów - Biblia Brzeska (czyli radziwiłłowska- jedno z pierwszych na świecie tłumaczeń Biblii na język narodowy!). W roku 1572 w Nieświeżu wydano Biblię dla arian w przekładzie Szymona Budnego (Biblia nieświeska, czyli Budnego). Prace polskich biblistów XVI w. przyczyniły się wielce do rozwoju polszczyzny literackiej. Kontynuowane były w latach następnych, czego owocem były Biblia Jakuba Wujka oraz ewangelicka Biblia gdańska. Tłumaczono także pisma Lutra.

• Rozwinęło się piśmiennictwo religijne, które stanowi najbogatszą gałąź literatury polskiej XVI wieku, a na które oprócz przekładów Pisma świętego i pieśni religijnych złożyły się kazania, dzieła teologiczne, a nade wszystko bogata, niezmiernie żywa i gwałtowna polemika religijna (to jest pisma, w których zwolennicy jednego wyznania walczyli z przedstawicielami innego). Polemiki tworzyli m.in. Marcin Czechowic, Andrzej Frycz Modrzewski i Szymon Budny. Pojawiły się pierwsze postylle polskie (to jest kazania pisane, objaśniające teksty Ewangelii) oraz pierwsze kancjonały (to jest zbiory pieśni religijnych z nutami).

• Reformacja przyczyniła się do bujnego rozkwitu niektórych gatunków literackich, zwłaszcza dialogów, literatury polemicznej i parenetycznej; dialogi często przedstawiały osobę pouczającą i pouczoną.

• Spowodowane przez reformację piśmiennictwo religijne, z jednej strony, przyczyniło się w najwyższym stopniu do „wyrobienia” języka polskiego , a z drugiej, do utrwalenia w literaturze języka ojczystego.

• Ruch reformacyjny spowodował rozwijanie i udoskonalanie znanych już gatunków, nie przyczynił się do powstania osobnych, nowych!

• Żywy ruch religijny wywołany przez reformację pobudzając ludzi do zastanowienia się nad sprawami religii i moralności, budził w ich duszach uczucia szlachetne; toteż pełna podniosłych uczuć jest literatura, pełna miłości Boga i człowieka, mówiąca o zasadach moralności chrześcijańskiej. Najpiękniejsze pisma XVI wieku: O naprawie Rzeczypospolitej Modrzewskiego, Treny i Psałterz Kochanowskiego, Kazania sejmowe Skargi

• Indywidualna modlitwa powstawały z niej nowe formy pieśniowe, psałterzowe (obie protestanckie).

• Wyjątkowym zjawiskiem była działalność tzw. arian, czyli braci polskich, których dzieła, głównie książki o tematyce filozoficznej i społecznej postulujące racjonalizm i tolerancję religijną, wywarły duży wpływ na Polskę czy inne kraje europejskie. Niektórzy autorzy takich dzieł: Hieronim Moskorzowski, Faust Socyn, Andrzej Wiszowaty, Piotr Stoiński (młodszy). Arianie doceniali oświatę. Ich szkoły stały na wysokim poziomie, a europejskim rozgłosem cieszyła się Akademia Rakowska (Raków był głównym ośrodkiem braci polskich), zwana również Atenami Sarmackimi. Arianie kładli nacisk nie tylko na wykształcenie, ale przede wszystkim na wychowanie moralne i obywatelskie. Wykazywali także wielką troskę o język polski i jego poprawność.

• Ruch reformacyjny rozbudził życie umysłowe, każdy jako tako wykształcony człowiek, duchowny czy świecki, nie tylko politykował, lecz nadto rozprawiał o religii i Kościele; rozwijał się więc umysł, budził się zmysł krytyczny. Dawniej jedynym niemal środowiskiem życia umysłowego był Kraków, teraz powstawały nowe ogniska: Pińczów, Raków, Lublin, Wilno, Brześć Litewski i inne.

• Reformacja ożywiła ruch wydawniczy – rozwój drukarstwa, w XVI w. działało 20 drukarni innowierczych

• Przyczyniła się do rozwoju szkolnictwa, głównie średniego: powstały luterańskie gimnazja w Toruniu i Gdańsku i kalwińskie w Pińczowie, a także akademie – braci czeskich w Lesznie i braci polskich w Rakowie. Owe placówki oświatowe były znane z wysokiego poziomu nauczania.

• Podważenie autorytetu Kościoła poczucie swobody intelektualnej:

1. inne typy szkolnictwa: gimnazja reformowane, szkoły różnowiercze.

2. nowy model kształcenia, nieoparty na teologii, ale na wiedzy matematycznej, przyrodniczej, fizycznej.

• Reformacja przyczyniła się do powstania kontrreformacji (czyli:) kolejnym skutkiem reformacji było ożywienie i wzbogacenie piśmiennictwa katolickiego, kontrreformacyjnego, które musiało skutecznie konkurować z literaturą protestancką.

Przykłady utworów, na które miała wpływ reformacja:

• Mikołaj Rej Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wojtem a Plebanem, była silnie związana z ówczesną rzeczywistością Polski: krytyka duchowieństwa, a pośrednio także form funkcjonowania instytucji Kościoła, obowiązku składania dziesięcin, a także innych świadczeń przy każdej okazji, zajmują najwięcej miejsca, jednak ważna jest tu także problematyka ogólnospołeczna, dążenie do poprawy obyczajów całej społeczności.

• Mikołaj Rej – Kupiec: utwór ten był inspirowany łacińskim dramatem Mercator, seu Iudicium (Kupiec, czyli sąd), pióra protestanckiego pisarza Thomasa Naogeorgusa Mercatora. Jest to moralitet podkreślający, że zgodnie z doktryną luteranizmu, do zbawienia wystarczą tylko wiara i łaska. Bohater, prosty i zwykły człowiek - staje po śmierci przed sądem Bożym i zdaje relacje z całego swojego życia. Rej w specyficzny sposób wykorzystał gatunek dramatu religijnego (czyli katolickiego) w celach propagandowych, przedstawił idee reform; utwór ten wyraźnie świadczy o reformacyjnych poglądach autora, z resztą Rej ogłosił swe dzieło w Królewcu, będącym wówczas centrum polskiej reformacji, a nie w Krakowie.

• Marcin Bielski – Komedyja Justyna i Konstacyjej (1557): – moralitet – dialogi person. Autor – reformacyjny moralista – we wstępie wyraźnie odcina się od tradycji komedii Terencjusza, które mogą gorszyć ludzi młodych; słowo komedyja oznacza tylko tyle, że utwór kończy się szczęśliwie. Występuje w nim wiele alegorycznych postaci takich jak: Mądrość, Pokora, ale i Pijaństwo, Rozkosz.

• Jan Kochanowski – Czego chcesz od nas Panie: – dzieło ma ponadwyznaniowy charakter (i katolicki, i protestancki).

BIBLIOGRAFIA:

Krajewski K., Piśmiennictwo polskie od średniowiecza do oświecenia, Warszawa 1979

I inne (patrz: bibliografia do zagadnienia kontrreformacja)

Kontrreformacja:

• Kontrreformację zapoczątkował Sobór w Trydencie (1545r.-1563r.)

• To działania podjęte przez Kościół rzymskokatolicki w I Rzeczypospolitej, w reakcji na wystąpienie reformacji na ziemiach polskich. Trwała od połowy XVI w. do połowy XVIII w.

• Była częścią kontrreformacji przeprowadzanej w Europie Zachodniej, jednak jej polską specyfiką był stosunkowo niski poziom represji wobec innowierców, uwarunkowany wiekową tradycją tolerancji w wielowyznaniowym i wieloetnicznym państwie polsko-litewskim

• Rękopiśmienność baroku.

konsekwencje:

• Na soborze sporządzono pierwszy indeks ksiąg zakazanych (źródła podają różne daty początkowe jego obowiązywania, poradzono mi, aby uwzględnić rok 1603!), znalazły się na nim różnorakie dzieła, m.in.: O obrotach sfer niebieskich Mikołaja Kopernika. „Czujność” katolicka wyrażała się również w niszczeniu zakazanych pism, zwłaszcza heretyckich i kościelnych.

1. Początkowo dotyczył on ariańskich druków i książek o myśleniu opozycyjnym (jak wiara, czy kultura sowizdrzalska).

• Kontrreformacja przyczyniła się do podwyższenia poziomu moralnego i wykształcenia duchownych. Zaczęto rozwijać katolickie szkoły, które poziomem nauczania musiały konkurować ze szkołami innowierczymi.

• Rozwijała się literatura katolicka w języku polskim, która początkowo czerpała wzorce z dzieł protestanckich.

• Walka z reformacją, to świadoma polityka duchowieństwa w posługiwaniu się językiem; duchowieństwo katolickie, chociaż niechętnie patrzyło na spolszczanie się literatury religijnej, zrozumiało, że jeśli chce skutecznie walczyć z reformacją, koniecznie musi także posługiwać się językiem ojczystym.

• Język polski coraz bardziej rozpowszechniany.

• Katolicyzm odzyskał wpływy w Rzeczypospolitej.

• Rola Jezuitów (elita intelektualna) – Założony przez św. Ignacego Loyolę zakon dzięki postanowieniom Soboru Trydenckiego odegrał ogromną rolę w reformie Kościoła katolickiego i zwalczaniu reformacji protestanckiej na świecie. Pierwsza szkoła jezuicka na terenie Rzeczpospolitej powstała w 1565r. w Braniewie. Na szkole tej były wzorowane następujące kolegia : W Pułtusku, Wilnie, Poznaniu, Jarosławiu. Niebagatelną rolę w rozwoju kultury polskiej odegrał jezuicki uniwersytet – Akademia Wileńska, którą powołał do życia Stefan Batory w 1579r.

1. Do kolegium jezuickiego w Pułtusku uczęszczał poeta Stanisław Grochowski.

• Literatura dewocyjna – mówi o prawdach wiary, przekonuje do przyjęcia lub powrotu do religii katolickiej – związane z polską poezją metafizyczną, gdyż mówi o istocie człowieka.

• Literatura medytacyjna – pojawiają się książeczki przeznaczone dla każdego, opisujące sposoby medytacji; ćwiczenia duchowe były metodą medytacji stosowaną przez świeckich w celu pobudzenia religijnego myślenia.

• Typ wychowania nacechowany nietolerancją religijną i bigoterią (przesadna, manifestacyjna nadgorliwość w wypełnianiu zewnętrznych praktyk religijnych, połączona z brakiem wewnętrznej religijności i rygoryzmem w stosunku do innych)

• Pojawia się mistycyzm jako odzwierciedlenie nowej świadomości religijnej.

• Zmiana sposobu widzenia świata: świadomość śmierci, powstają utwory o grozie kary piekielnej, wizja nieba (nowy typ Arkadii).

• Literatura zwraca człowieka ku Bogu, religii, życiu duchowemu: Kasper Twardowski Pochodnia miłości Bożej z piącią strzał ognistych, Lekcje Kupidynowe); Naborowski (np. Krótkość żywota), Sęp Szarzyński, Grabowiecki (Setniki rymów duchownych), Baka (Uwagi śmierci niechybnej), Skarga (Kazania Sejmowe),

• Rozwija się hagiografia: Polscy święci i błogosławieni (wśród nich św. Stanisław Kostka)

• Ornamentacyjność architektury, bogactwo ozdób stylu barokowego miały przyciągać wiernych do Kościoła.

• kontrreformacja ukształtowała stereotyp Polaka jako przede wszystkim katolika – skutek negatywny.

• zniszczenie protestanckich środowisk twórczych (np. braci polskich) – skutek negatywny.

• Kryzys szkolnictwa w I połowie XVIII w.: po całkowitym zwycięstwie kontrreformacji w połowie XVII w. nastąpiło wyraźne obniżenie poziomu literatury i kultury polskiej, które trwało aż do epoki oświecenia:

1. obniżenie poziomu literatury było spowodowane powtarzalnością idei, powielaniem tematów i gatunków.

2. literatura nie rozwijała się, gdyż przedsięwzięcia były prowadzone na gruncie prywatnym, nie państwowym.

BIBLIOGRAFIA:

Z przykrością muszę stwierdzić, że zagubiłam kartkę, na której miałam opracowaną bibliografię dotyczącą tego zagadnienia, zapewniam jednak, że były to książki dostępne w czytelni Instytutu Filologii Polskiej, czyli wiarygodne źródła. Jeśli ową kartkę znajdę, dołączę bibliografię w późniejszym terminie.

Religijność oświeconych:

• Człowiek oświecenia: był to racjonalista i encyklopedysta, wolnomyśliciel, wróg ciemnoty i zabobonu, optymista wierzący w siłę ludzkiego umysłu

• Deizm, ateizm, liberalizm – tradycja negacji.

• Wstąpienie Stanisława Augusta na tron w 1764r. – rozpoczyna główną fazę oświecenia w Polsce: oświecenie stanisławowskie.

• Religia istnieje, ale jest „zracjonalizowana” i indywidualna

Skutki:

• Zgodnie z racjonalistyczną i oświeceniową postawą pisarzy literatura klasycystyczna tej epoki miała charakter intelektualistyczny, rozumowy.

• słabnie kult świętych i wcześniej popularne formy religijne; przedkłada się wartość przeżycia nad uczestnictwo (w życiu Kościoła)

• Krytyka kleru: Monachomachia i Antymonachomachia Ignacego Krasickiego,

• Oświeceniowy model wpłynął na religię: mniej spekulacji, więcej naukowego wyjaśniania; więcej nauk przyrodniczych i fizycznych.

• Poezja – liryka religijna:

1. Kniaźnin Franciszek Dionizy Hymn do Boga – przedstawiony tu został rozumny ład przyrody.

2. Karpiński Franciszek Pieśń wieczorna – prośba do Boga o opiekę nad człowiekiem (sentymentalizm).

• Dzieło Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale Wojciecha Bogusławskiego było dyskusją z nowym (zracjonalizowanym) poglądem na religię; sztuka wystawiana w teatrze.

• Sukces w szkolnictwie średnim: Stanisław Konarski podejmuje prace nad założeniem warszawskiego Collegium Nobilium – zostają one zrealizowane.

• Powstaje Kuźnica Kołłątajowska (ten podpunkt został mi zasugerowany przez Panią doktor, z którą tę pracę konsultowałam, jednak kompletnie nie wiem – a szukałam, i to długo – jaki ma to związek z religijnością, więc może ostrożnie z tym skutkiem)

• Polska II połowy XVIII w. – nastąpiło ożywienie w życiu kulturalnym, zaowocowało w postaci powstania nowego typu instytucji naukowych i literackich o charakterze oświeceniowym:

1. Teatr Narodowy

2. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, którego głównym zadaniem było opracowywanie programów i podręczników szkolnych zgodnych z nowym programem edukacyjnym.

• Nastawienie nauk Kościoła na cele publiczne (teatr, szkolnictwo).

• Szkolnictwo stopniowo odchodzi od Kościoła i przechodzi pod opiekę państwa.

• Powstają instytucje edukacyjne o charakterze państwowym:

1. Teatr Narodowy – teatr publiczny, pierwszy [w Polsce] grający po polsku, oparty na założeniach oświeceniowych miał pełnić rolę świeckiej kazalnicy, skąd padałyby hasła przeobrażenia społeczeństwa w nowym duchu. Teatr narodowy stał się instytucją edukacyjną.

2. Z inicjatywy króla i Adama Kazimierza Czartoryskiego powstała Szkoła Rycerska, która stała się zapowiedzią przyszłej, państwowej organizacji szkolnictwa – Komisji Edukacji Narodowej.

1. Wprowadzono inspekcje.

2. Nowe programy edukacyjne: matematyka i fizyka zastąpiła retorykę i inne.

• Przekształcenie Akademii Krakowskiej wg wzorów zachodnich jako eliminacja kontrreformacji.

Bibliografia:

Kilimowicz M., Oświecenie, Warszawa 1998. (Sygnatura w czytelni: VIII 99)