Reformacja i kontrreformacja – przebieg skutki
Celem niniejszej pracy było ukazanie przebiegu ruchu kontrreformacyjnego w państwie Polskim, omówienie najistotniejszych aspektów przyjęcia uchwał Soboru Trydenckiego oraz sytuacji, jaka wykształciła się w Polsce pod koniec XVI wieku, zarówno sytuacji politycznej, kulturalnej, jak i społecznej.
Swoją pracę rozpoczęłam od momentu samodzielnych rządów Zygmunta Augusta i stosunków panujących w tym czasie w Polsce. Następnie przeszłam do prób zjednoczenia ruchu reformacyjnego m.in. do ugody sandomierskiej. Dużo miejsca poświęciłam sprawie konfederacji warszawskiej i roli, jaką odegrała w stosunkach wewnętrznych w Polsce. Kolejnym omawianym problemem była sytuacja protestantów w 2 poł XVII wieku oraz kwestia wprowadzania postanowień Soboru Trydenckiego. Następnie omówiłam przyczyny niepowodzenia ruchu reformacyjnego i sprawę unii kościoła prawosławnego z łacińskim, by swoje rozważania zakończyć przedstawieniem sytuacji w Kościele polskim w okresie potrydenckim.
Do rozważań przydatna okazała się literatura Stanisława Litaka „Od Reformacji do Oświecenia. Kościół katolicki w Polsce nowożytnej’’, Janusza Tazbira „Reformacja, kontrreformacja, tolerancja” oraz Zbigniewa Nowaka „Kontrreformacyjna satyra obyczajowa w Polsce XVIII wieku”.
Reformacja w Polsce weszła w najważniejszy okres swojego rozwoju w momencie objęcia samodzielnych rządów przez Zygmunta Augusta. Zaczęła wówczas dojrzewać w Polsce sprawa Kościoła narodowego, poruszona na sejmie w 1550 roku. Na Sejmie Piotrkowskim, zwołanym w 1552 roku, król zobowiązał się do zwołania soboru narodowego za zgodą Stolicy Apostolskiej, jednak poselstwo wysłane do Rzymu nie zostało przychylnie przyjęte przez papieża. Na kolejnym Sejmie Piotrkowskim w 1555 roku powróciła sprawa utworzenia Kościoła narodowego w Polsce, na którą coraz przychylniej patrzył król, a także biskup włocławski Jan Drohojowski. Uchwalono wówczas projekt zwołania soboru narodowego oraz wyznanie wiary składające się z 24 artykułów, ułożone przez posłów różnowierczych i bazujące na konfesji augsburskiej, jednak uchwała ta nie oznaczała zerwania z Rzymem. W roku następnym zostało wysłane do stolicy Apostolskiej poselstwo żądające papieskiej zgody na: wprowadzenie języka narodowego w liturgii, Komunii Świętej pod dwiema postaciami, zerwanie z zasadą celibaty księży i zwołania soboru powszechnego, na który zostaną zaproszeni protestanci. Gdyby ostatni postulat okazał się niemożliwy do wykonania, w celu uporządkowania spraw religijnych w Polsce, domagano się zwołania soboru narodowego z udziałem legata papieskiego – papież jednak odpowiedział odmownie. Próba utworzenia Kościoła narodowego przez króla Zygmunta Augusta spowodowana była koniecznością uspokojenia waśni religijnych, które były groźne dla wielonarodowościowej Rzeczypospolitej.1
Od połowy lat 50. XVI wieku w obozie protestanckim pojawiają się wysiłki zmierzające do zjednoczenia różnych nurtów reformacji. W 1555 roku w Koźminku została zawarta unia między małopolskim zborem kalwińskim a Jednotą Braci Czeskich, której efektem miało być połączenie obu wyznań, jednak nie weszła ona w życie, a zbliżenie obu Kościołów było możliwe dopiero pod koniec XVII wieku. Kolejną próbę zjednoczenia ruchu reformacyjnego podjął Jan Łaski, który dążył do zorganizowania jednego Kościoła reformacyjnego, mogącemu przeciwstawić się katolicyzmowi i antytrynitaryzmowi. Wyznanie wiary tego Kościoła mogło stać się podstawą zjednoczenia różnych nurtów protestantyzmu oraz Kościoła narodowego w Polsce. Plany Łaskiego zakończyły się niepowodzeniem, a spory dogmatyczne wśród kalwinistów doprowadziły do ich dalszych podziałów. Pośmiertnym rezultatem działalności Łaskiego była tzw. Zgoda Sandomierska, zawarta 2 marca 1570 roku między luteranami, kalwinami i braćmi czeskimi. Było to porozumienie w sprawach odbywania wspólnych synodów, których celem było omówienie kwestii obrony przed wzmagającą się kontrreformacją katolicką oraz uregulowanie wszelkich spraw spornych i problemów oświaty i opieki społecznej wszystkich trzech wyznań, ale nie udało się porozumieć w kwestiach teologicznych. Zgoda nie została zatwierdzona przez sejm i chociaż formalnie obowiązywała do 1595 roku, nie była ściśle przestrzegana przez jej sygnatariuszy, ale odegrała ważną rolę w dziejach tolerancji religijnej w Polsce.
Zabezpieczeniem egzystencji innowierców w Rzeczypospolitej okazała się uchwalona na sejmie konwokacyjnym 29 stycznia 1973 roku Konfederacja Generalna Warszawska, której celem było utrzymanie kompromisu między innowiercami a hierarchią katolicką. W skład piętnastoosobowej komisji, zajmującej się opracowaniem postanowień Konfederacji wchodzili m.in. biskup włocławski Stanisław Karnkowski, biskup krakowski Franciszek Krasiński, prymas Uchański, Piotr Zborowski i Hieronim Ossoliński. Katolicy, protestanci oraz ludność prawosławna zawierali między sobą pokój religijny, bacząc, by różnice religijne nie doprowadziły do wybuchu wojny domowej. Jej postanowienia odnosiły się jednak tylko do szlachty oraz uregulowały także stosunek różnowierców do państwa. Akt konfederacji miał duże znaczenie dla reformacji, która musiała zrezygnować ze zmiany oblicza wyznaniowego w Polsce. Jej postanowienia zostały zaprzysiężone w 1574 roku przez Henryka Walezego oraz w 1576 roku przez Stefana Batorego w czasie koronacji i weszły w skład artykułów Henrykowskich, które miały charakter zasadniczych norm prawnych. Konfederacja Warszawska stała się zatem jednym z podstawowych praw kraju, obowiązujących do końca Rzeczpospolitej szlacheckiej. Dobrowolne podpisanie tego aktu było wydarzeniem unikalnym w nękanej wojnami religijnymi Europie, gwarantowało pokój religijny w państwie oraz umożliwiało ewentualną walkę z wpływami Kurii Rzymskiej w Polsce. Konfederacja została jednak w całości odrzucona przez sejmiki mazowieckie oraz kler katolicki, który podjął walkę o jej unicestwienie, obrzucając nawet klątwą w czasie synodu piotrkowskiego w 1577 roku. Tylko nieliczni duchowni m.in. biskup Krasiński, Piotr Myszkowski, czy arcybiskup lwowski Jan Solikowski podjęli się prób jej obrony. Zwolennicy spokoju religijnego znajdowali się początkowo także wśród jezuitów, ale już w latach 90. XVI wieku przeciwnikami tolerancji religijnej i Konfederacji Warszawskiej, co było związane ze wzrostem sił obozu katolickiego. Na skutek oporu duchowieństwa i szlachty Konfederacja nie uzyskała przepisów wykonawczych, chociaż była przestrzegana przez późniejszych królów, mimo że na skutek wojen w XVII wieku jej znaczenie osłabło. W całym jednak okresie reformacji do połowy XVII wieku w Polsce w wyniku prześladowań religijnych zginęło tylko 20 osób, podczas gdy w Europie prześladowania przybierały charakter masowy.2
Sytuacja protestantów pogarsza się w miarę wzrostu sił Kościoła katolickiego i podupadania reformacji. Dochodzi do tumultów w Krakowie, Poznaniu i Wilnie oraz ograniczania praw innowierców np. konstytucja sejmowa z 1632 roku zakazała dysydentom budowy nowych zborów i publicznego odprawiania nabożeństw w miastach królewskich. Do częstszych wystąpień przeciwko innowiercom przyczyniła się polityka króla szwedzkiego Karola Gustawa w Polsce, której celem było przeciągnięcie innowierców polskich na stronę szwedzką poprzez głoszenie tolerancji religijnej i postulatów wolności wyznania, skutkiem czego było przejście arian na stronę szwedzką.3 Król Jan Kazimierz, chociaż nastawiono wrogo do innowierców, którzy trwali nadal przy Karolu Gustawie, dążył jednak do uspokojenia wystąpień dysydenckich wydając dwa manifesty: w Bieczu i Zamościu w 1656 roku. Mimo to arianom zarzucano spowodowanie najazdu Jerzego Rakoczego na Polskę w 1657 roku. W związku z tym w 1658 roku sejm podjął decyzję o wypędzeniu arian z Polski, która była naruszeniem postanowień Konfederacji Warszawskiej. Dalszym przejawem fanatyzmu religijnego było uznanie w 1668 roku apostazji za przestępstwo, zabronienie nadawania indygenatu i nobilitacji niekatolikom, surowo karano ateizm, pozbawiono protestantów prawa budowy świątyń, piastowania urzędów i dostępu do sejmu. Ustawy te nie były ściśle egzekwowane - ludność miast pruskich cieszyła się całkowitą swobodą wyznania, wielu innowierców osiedlało się w majątkach szlacheckich, także prześladowani w carskiej Rosji staroobrzędowcy. Chociaż formalnie Konfederacja Warszawska obowiązywała do rozbiorów, w powszechnym przekonaniu Polak czy Litwin powinien być katolikiem, Niemiec mógł być luteraninem, a Rusin wyznawcą prawosławia. Nie prześladowano Żydów, Tatarów czy Karaimów.
Równocześnie z rozwojem reformacji w latach 1550 – 1564 następowało budzenie się sił starego Kościoła, które zawdzięcza opracowaniu przez Hozjusza obszernego katolickiego wyznania wiary, będącego odpowiedzią na innowiercze konfesje powstałe w XVI wieku oraz rozpowszechnione katechizmy luterańskie. Dzieło Hozjusza było wykładem dogmatyki katolickiej, w którym bronił jedności Kościoła. Symbolem Kościoła był, według niego, nieomylny w wierze i obyczajach papież oraz sobór powszechny, bronił także autorytetu duchowieństwa. Wydarzeniem, które wzmocniło pozycję Kościoła to uformowanie się w Polsce w 1555 roku stałej nuncjatury papieskiej, dzięki której Stolica Apostolska mogła lepiej orientować się w stosunkach polskich.4 Nuncjusze przyczynili się do reformy duchowieństwa polskiego, wywierając bezpośredni wpływ na biskupów, króla i magnaterię.
Umocnienie się Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej spowodowane było także przyjęciem dekretów Soboru Trydenckiego oraz sprowadzeniem na Warmię jezuitów przez Hozjusza. Początkowo jednak, wobec tendencji do utworzenia Kościoła narodowego, przyjęcie owych dekretów było rzeczą trudną, ale konieczną wobec chęci przeprowadzenia reformy kościelnej. Przeciwko nim opowiadała się bowiem znaczna część duchowieństwa, niechętna znacznym ograniczeniom ich pozycji majątkowej. Formalne przyjęcie dekretów soborowych przez metropolię gnieźnieńską nastąpiło dopiero w 1577 roku. Zaczęła intensywnie rozwijać się wówczas działalność synodalna. W jednym z listów biskupa Maciejowskiego z synodu krakowskiego zostały wyłożone potrydenckie zasady teologii pastoralnej, zaś dzieło Pawła Piaseckiego z 1611 roku o systemie beneficjów i uprawnieniach biskupich należało do najbardziej znanych na zachodzie dzieł teologiczno – prawnych.
Wzrost znaczenia Kościoła spowodował głębokie przemiany w Polsce począwszy od XVI wieku, przyczyniając się do odbudowy organizacji kościelnej oraz wychowania i wykształcenia nowych kadr duchowieństwa.
Przyczyn upadku reformacji upatruje się w działalności biskupów, którzy wprowadzili cenzurę wydawnictw oraz systematycznie przeprowadzali wizytacje diecezji. Sprzyjało temu opowiedzenie się króla za katolicyzmem oraz zmiana szlachty do nowych prądów religijnych, która w Kościele potrydenckim upatrywała czynnik jedności wielonarodowościowego państwa polsko – litewskiego. Dochodziło do rekatolizacji szlachty polskiej i litewskiej, co pośrednio przyczyniło się także do polonizacji wyższych warstw społeczeństwa rusko – litewskiego, choć w Wielkim Księstwie Litewskim proces ten zachodził wolniej. Ponadto władza państwowa w Polsce od samego początku była przeciwna ruchowi reformacyjnemu, nie mogącemu liczyć na poparcie słabo rozwiniętych miast, które na Zachodzie stanowiły centra kultury i ostoję protestantyzmu. Konserwatywne społeczeństwo Rzeczypospolitej nie było przygotowane na rewolucyjne zmiany, a reformacja w Polsce nie objęła najliczniejszych warstw chłopskich i drobnoszlacheckich, wśród których intensywną działalność prowadzili jezuici. Wydaje się także, że protestantyzm nie odpowiadał mentalności Polaków. Kościół katolicki silnie ugruntował swoją pozycję wśród różnych warstw społecznych przyjmując, obok dekretów trydenckich, także pewne elementy sarmackiej kultury szlacheckiej, co spowodowało, ze stał się on narodowy i polski, podczas gdy luteranizm kojarzył się z niemieckością. Duchowieństwo protestanckie nigdy też nie uzyskało takiego statusu społecznego, jak kler katolicki, reformacja polska nie wydała wybitnych teologów, którzy zyskali posłuch. Również szkoły protestanckie z punktu widzenia protestanckiej myśli teologicznej nie mogły się równać z Akademią Krakowską oraz powstałą w 1579 roku Akademią Wileńską. Reformacji szkodził radykalny ruch braci polskich, a jej słabością był brak jedności działania poszczególnych odłamów.5
Od końca XVI wieku liczba protestantów w Rzeczypospolitej stale malała, a w czasach Zygmunta III Wazy zwolennicy reformacji przestali odgrywać większą rolę w życiu politycznym. Podjęta przez króla Władysława IV próba zjednoczenia protestantów zakończyła się niepowodzeniem.
W ogólnej perspektywie zmian w Kościele polskim w okresie potrydenckim znalazła się też sprawa unii z Kościołem prawosławnym a Kościołem ormiańskim, których struktura wykształciła się już w średniowieczu. Kościół prawosławny w XVI wieku znajdował się z kryzysie spowodowanym niskim poziomem intelektualnym i moralnym duchowieństwa, brakiem szkół, zanikiem życia wspólnego mnichów oraz zanikiem celibatu. Reformy Cerkwi ruskiej podjął się wojewoda kijowski Konstanty Ostrogski, powołując wspólnie z królem Stefanem Batorym Akademię Ostrogską, która przyczyniła się do podniesienia oświaty na Rusi, jednak Cerkiew traciła wielu wyznawców na rzecz szerzącego się protestantyzmu oraz katolicyzmu. W celu ratowania tożsamości upadającej Cerkwi, książę Ostrogski próbował nawiązać stosunki z nuncjuszem, który jednak jako warunek reformy Cerkwi podawał jej zjednoczenie z Rzymem, na co nie chciał się zgodzić książę. W XVI wieku, pod znacznym wpływem pism jezuickich, zaczęła powoli kiełkować wśród biskupów prawosławnych myśl zjednoczenia Cerkwi z Kościołem łacińskim, popierana początkowo tylko przez biskupa łuckiego Bernarda Maciejowskiego. Pertraktacje w sprawie unii trwały długo, a w decydującą fazę weszły w roku 1590, gdy w czasie synodu biskupów prawosławnych w Brześciu opowiedzieli się oni za związkiem z Rzymem, jednak z zachowaniem obrządku greckiego. Unię poparł metropolita prawosławny w Kijowie i dzięki wsparciu Zygmunta III Wazy doszło w 1595 roku w Watykanie do uroczystego aktu unii Kościoła łacińskiego z Kościołem prawosławnym. W Polsce unia została ostatecznie ogłoszona na synodzie w Brześciu w 1596 roku, a Kościół unicki stał się od tej pory jedynym legalnym Kościołem ruskim w Rzeczypospolitej, choć zachowano w stosunku do prawosławnych tolerancję.6 Pozycja Kościoła prawosławnego stale się jednak umacniała, a pod koniec życia Zygmunta III zdano sobie sprawę, że całkowitej jedności Kościoła ruskiego nie da się osiągnąć. Aż do śmierci króla nie została załatwiona sprawa legalizacji hierarchii prawosławnej, dopiero Władysław IV wznowił prawosławną metropolię w Kijowie i związane z nią biskupstwa. Unia nie ziściła pokładanych w niej nadziei, ponieważ nie była przedsięwzięciem udanym, zarówno pod względem kościelnym, jak i politycznym. Zamiast ściślej związać ludność ruską z Rzeczypospolitą przyczyniła się do jeszcze większego pogłębienia różnic.
Reforma katolicka, postulowana przez papiestwo oraz Sobór Trydencki, realizowana była w Polsce w dwóch aspektach: kontrreformacyjnym i reformatorskim i miała na celu ograniczenie wpływów reformacji. Prawne podstawy reformy kościelnej, kierunek i metody jej realizacji, zostały stworzone przez pierwszych biskupów potrydenckich, których zaangażowanie w sprawy Kościoła spadło jednak pod koniec XVII wieku. Sprawnym narzędziem do walki z reformacją okazały się stare struktury kościelne, nieprzychylna wobec protestantyzmu postawa warstw ubogich, które były przywiązane do starych obrzędów kościelnych oraz polityka Zygmunta III, eliminującego innowierców z urzędów państwowych.7 Nastąpiły jednak zmiany w organizacji diecezjalnej Rzeczypospolitej, podporządkowanej metropoliom lwowskiej i gnieźnieńskiej, spowodowane sprotestantyzowaniem diecezji kamieńskiej i lubuskiej, upadkiem biskupstwa pomezańskiego oraz ograniczeniem terytorium diecezji warmińskiej. W związku z przyłączeniem do Polski Inflant powstała diecezja z siedzibą w Wenden, a z polską organizacją kościelną powiązane zostało biskupstwo mołdawskie oraz wrocławskie. Ponadto w Polsce nie straciły na znaczeniu archidiakonaty, ponieważ w warunkach polskich archidiakon nie zagrażał pozycji biskupa, stając się jego pomocnikiem, choćby jako wizytator parafii. Duże stary poniósł natomiast Kościół katolicki w sieci parafialnej, gdyż przechodząca na protestantyzm szlachta zamieniała kościoły na zbory innowiercze, często zagarniając uposażenie kościołów.8
Duża rola w realizacji reformy kościelnej i zwalczaniu reformacji przypadła zakonom, które chyliły się ku upadkowi w pierwszej połowie XVI wieku. Zmiany nastąpiły dopiero pod koniec XVI wieku w związku z umacnianiem pozycji Kościoła, które dotyczyły przede wszystkim zakonów nastawionych na pracę duszpasterską i misyjną. Na początku XVII wieku pojawiają się w Polsce nowe kongregacje zakonne, powstałe w czasach potrydenckich m.in. karmelici bosi (1605), reformaci (1622), jezuici (1564) i pijarzy (1642). Rozkwit zakonów następuje w latach 20. i 30. XVII wieku, gdy w Rzeczypospolitej wygrał katolicyzm, wzrasta bowiem liczba fundowanych klasztorów oraz liczba zakonników. Do rozwoju sieci zakonów przyczyniły się w głównej mierze miasta, ale też fundacje możnych. Wśród starych formacji zakonnych na terytorium Polski najprężniej rozwijały się zakony żebracze, zwłaszcza dominikanie i bernardyni, którzy najlepiej przetrwali kryzys doby reformacji. Klasztory stanowiły bowiem ważne centra życia religijnego, kulturalnego i obyczajowego, utrzymywały drukarnie na potrzeby prasy religijnej. Kościoły klasztorne były zaś miejscem obrad, zjazdów i sejmików szlacheckich. Zakonnicy zajmowali się nauczaniem w szkołach oraz duszpasterstwem, wielu z nich prowadziło parafie własnych zgromadzeń, bądź zastępowało księży świeckich. Szczególną rolę w okresie kontrreformacji w Polsce odegrali jednak jezuici.9
Jezuici zostali sprowadzeni do Polski przez kardynała Hozjusza w 1564 roku i osiedlili się w Braniewie, chociaż już w latach 50. XVI wieku Polska znajdowała się w kręgu wpływów wiedeńskiego kolegium jezuickiego. W 1567 roku powstało w Braniewie ich pierwsze kolegium wraz z seminarium duchownym. Szkolnictwo jezuickie od samego początku budziło w Rzeczypospolitej duże zainteresowanie, stąd tak intensywny rozwój zakonu. Swoje placówki fundowali w najważniejszych centrach życia politycznego oraz miejscach, gdzie silne były wpływy protestantyzmu. Najważniejsze z nich to m.in. Wilno, gdzie w latach 1578 – 1579 utworzono Akademię Wileńską, która stała się wielkim centrum intelektualnym zakonu jezuitów w Rzeczypospolitej, Poznań, Kalisz i Lublin10. Charakterystycznymi cecha szkół jezuickich były: nowoczesność, wykwalifikowana kadra, dobre uposażenie i zaopatrzenie w pomoce dydaktyczne oraz bezpłatność. Kształcono zarówno duchownych, jak i osoby świeckie, zwłaszcza młodzież szlachecką.11 Przyczynili się także do podniesienia poziomu studiów teologicznych w Polsce, prowadzili działalność duszpasterską i misyjną.12 Nauczali podstawowych prawd wiary i modlitw, udzielali sakramentów. Wiele placówek jezuickich zostało jednak zniszczonych w okresie wojen XVII wieku, co przyczyniło się do zahamowania działalności jezuickiej.
Zakony odegrały też wybitną rolę w dziedzinie rozwoju literatury religijnej, która docierała zarówno do elity możnowładczej, jak i ubogiego społeczeństwa. Najwięcej zawdzięczamy działalności dwóch jezuitów: Jakuba Wujka, który dokonał przekładu Biblii na język polski oraz Piotra Skargi, znanego głównie ze swoich „Kazań sejmowych”13 oraz „Żywotu świętych Starego i Nowego Testamentu. Rozwija się również religijna twórczość literacka, nie związana jednak z kręgami zakonnymi. Są to m.in. dzieła Jana Kochanowskiego, Mikołaja Sępa Szarzyńskiego i Sebastiana Grabowieckiego. Powstają także nowe pieśni religijne, kolędy i pieśni wielkanocne. Również literaturze pięknej nawiązuje się do problemów religijnych Kościoła potrydenckiego. Odżywają wątki średniowieczne, biblijne i apokryficzne. Życie zostaje przedstawione jako wędrówka do Boga, a świat jako marność. Literatura zyskuje charakter dydaktyczny, pojawiły się tzw. Opowieści biblijne o charakterze moralizatorskim.
W przeciwieństwie do protestantów, Kościół wykorzystywał także sztukę, zwłaszcza architekturę, rzeźbę i malarstwo, które miały być Biblią dla analfabetów.14 Zgodnie z postanowieniami Soboru Trydenckiego, sztuka powinna być jasna i realistyczna, miała zachwycać i wzruszać, przede wszystkim jednak pouczać, przekonywać do modlitwy i pobożności.15
Kontrreformacja miała na celu wzmocnienie pozycji kościoła, przeprowadzenie w nim szeregu reform oraz odzyskanie wpływów w tych państwach, w których pojawiła się reformacja. Główny cel i zakres działania kontrreformacji został przyjęty wedle uchwał soboru trydenckiego, obradującego w latach 1545 – 1563. Jej skutkiem było rozpoczęcie działalności Zakonu jezuitów, wprowadzenie Indeksu ksiąg zakazanych (znalazło się tutaj chociażby dzieło M. Kopernika „ O obrocie ciał niebieskich”) oraz wprowadzenie instytucji Inkwizycji, zajmującej się zwalczaniem herezji w kościele.
Reformacja i kontrreformacja w Polsce miała swoje pozytywne i negatywne aspekty. Do pozytywnych aspektów zaliczyć należy niewątpliwie: brak wojen religijnych w państwie, tolerancję religijną, możliwość życia i mieszkania na terytorium państwa polskiego przedstawicieli innej narodowości. Do negatywnych aspektów reformacji i kontrreformacji w Polsce możemy zaliczyć natomiast: brak jednego przywódcy, krótkotrwały okres rozwoju reformacji i kontrreformacji. Po rozpoczęciu rządów przez Zygmunta III Wazę częściowo zrezygnowano z tolerancji religijnej i część wyznawców innych religii musiała opuścić Polskę.
S. Litak, Od reformacji do oświecenia. Kościół katolicki w Polsce nowożytnej, Lublin 1994, str. 49 – 52.↩
J.Tazbir, Reformacja, kontrreformacja, tolerancja, Wrocław 1996, str. 127.↩
Ibidem, str. 148 – 156.↩
S. Litowski, op.cit, str. 51 – 52.↩
Ibidem, str. 62.↩
J. Tazbir, op.cit, str. 131.↩
Ibidem, str. 135 – 136, 151 – 152.↩
Ibidem, str. 143.↩
S. Litak, op.cit., str. 92.↩
Z. Nowak, Kontrreformacyjna satyra obyczajowa w Polsce XVII wieku, Gdańsk 1968, str. 14-15.↩
Ibidem, str. 94.↩
Ibidem, str. 42.↩
J. Tazbir, op.cit., str. 177.↩
S. Litak, op.cit., str. 101.↩
J. Tazbir, op.cit., str. 171.↩