REFORMACJA I KONTRREFORMACJA W POLSCE

Reformacja w Niemczech, Anglii, we Francji pokazała, że poza problemami

religijnymi jakie w tym czasie istniały u podłoża reformacji leżały także

przyczyny gospodarcze, społeczne. Podobnie jak w innych krajach europejskich

przyczyny reformacji występują takie same w Polsce. Kościół polski znajdował

się można powiedzieć w stanie rozkładu. Biskupi bardziej zajmowali się

sprawami polityki aniżeli swoimi obowiązkami duszpasterskimi. W kościele

zanikła dyscyplina, liczyło się przede wszystkim czerpanie korzyści

majątkowych, a nie opieka duszpasterska. Sławne jest zdanie jednego z

biskupów polskich : „niech sobie w gusła wierzą, byle by płacili”. Nie był to

odosobniony przypadek takiego podejścia. Pod względem moralnym także było

wiele do zarzucenia. Nagminne łamany był celibat, poziom wykształcenia

szczególnie duchowieństwa niższego ograniczał się do odprawiania mszy.

Wśród duchowieństwa wyższego, którego wywodziło się z warstwy

szlacheckiej, magnackiej często pojawiało się zjawisko symonii. Biskupi chcieli

podporządkować sobie szlachtę. Wielu biskupów nie zdawało sobie sprawy z

zagrożenia jakim jest dla Kościoła reformacja. Nieliczni biskupi chcieli podjąć

dzieło reformy. Co prawda nikt z duchowieństwa nie opowiedział się oficjalnie

po stronie reformacji, ale byli wśród biskupów tacy hierarchowie, którzy

sympatyzowali z protestantami. Niższe duchowieństwo w ogóle nie czuło się

związane z Kościołem. Było niezadowolone ze swojej sytuacji materialnej.

Ponieważ ani biskupi, ani niższy kler nie zajmował się pracą duszpasterską,

dlatego ludność zaczęła wracać do religii pogańskiej. Wierzono w przesądy.

Kościół jednocześnie dbał o swoje przywileje. Przywileje dla duchownych

budziły niezadowolenie szlachty. Szlachta traciła swoją pozycję w państwie na

rzecz duchowieństwa. Przywileje dla duchowieństwa:

- kler nie podlegał „służbie wojskowej”,

- większość podatków nie obejmowała duchownych,

- szlachta buntowała się przeciwko dziesięcinie kościelnej

Biskupi z urzędu zasiadali w senacie. Sądownictwo kościelne obejmowało

niektóre stany świeckie. Pierwszą oznaką niezadowolenia było jeszcze w XV w.

wystąpienie husytów. Król wykorzystał te rozruchy i uzyskał prawo w zamian

za pokój do obsadzania stanowisk biskupich bez pytania Rzymu. Te nominacje

królewskie przyjmowane były w sposób formalny. Do walki z bogactwem

Kościoła przystąpiła także szlachta. Szlachta doprowadziła do wydania ustawy

zabraniającej przekazywania własnego majątku w testamencie na rzecz

Kościoła. Kościół był bogaty. Szlachta chciała Kościoła ubogiego. Podobne

postulaty wypłynęły ze strony mieszczaństwa. Było to związane także z tym, że

przepisy kościelne blokowały rozwój miast. Chodziło tu zwłaszcza o lichwę,

pożyczki. Warstwy najuboższe oczekiwały Kościoła, który zajął by się

najuboższymi. Husyci dotarli do Polski jeszcze za panowania Władysława

Jagiełły. W państwie Habsburgów rozpoczęły się prześladowania. W czasie

soboru w Konstancji husyci przybywają do Polski i znajdują to schronienie, na

terenie Wielkopolski. Luteranizm w Polsce pojawił się bardzo szybko, głownie

w tych ośrodkach gdzie byli Niemcy. Główne centra luteranizmu to tereny

Śląska, Wielkopolski i Pomorza. Pierwszym miastem które przyjęło luteranizm

był Wrocław. Nastąpiło to w 1521 r. Na terenie Prus dzięki sekularyzacji zakonu

krzyżackiego luteranizm znalazł tam silne oparcie. Z trenu byłego państwa

krzyżackiego luteranizm oddziaływał na całe Pomorze. Na Śląsku luteranizm

natrafił na opory. Przyjęty został przede wszystkim przez mieszczan. Ponieważ

na Śląsku duży wpływ mieli Habsburgowie nie można o zwycięstwie

luteranizmu na tych ziemiach. Na ziemiach polskich nie pojawiły się ruchy

społeczne. Luteranizm gdy trafiał na ziemie polskie wprowadzał zmiany w

doktrynie Kościoła, ale nie brał strony ubogich. W ogóle nie podejmował

problematyki społecznej. Zygmunt I Stary był przeciwnikiem religijnych

nowinek. W 1520 r. Zygmunt I wydał dokument w którym zakazał głoszenia

nauki Lutra. Pojawiła się w Polsce cenzura kościelna. Ale z drugiej strony nie

stosowano żadnej represji wobec tych którzy łamali te postanowienia. Właściwe

do 1543 r. pojawiły się coraz to nowe dekrety przeciwko reformacji, natomiast z

ich stosowaniem było różnie. Najczęściej nie były one stosowane. Później

groźby osłabły. Stało się to za sprawą Zygmunta Augusta, który był bardziej

tolerancyjnym władcą. Skłaniał się nawet w kierunku nowinek religijnych.

Otoczył się ludźmi związanymi z protestantyzmem. Za panowania Zygmunta

Augusta coraz większe znaczenie w Polsce zaczyna odgrywać kalwinizm.

Luteranizm objął mieszczaństwo, natomiast szlachta wobec luteranizmu

pozostawała obojętna. Natomiast kalwinizm był popierany zarówno przez

drobna szlachtę jak i magnaterie. Było to związane z tym, że kalwinizm jawił się

jako pewien nurt demokratyczny. Co prawda była to demokracja ograniczono do

warstwy szlacheckiej, ale jednak demokracja. Kalwinizm dawał możliwość

ograniczenia praw dworu, dawał możliwość oporu przeciwko nadużyciom

władzy. Dlatego też znalazł poparcie wśród szlachty, która w tym okresie

walczy o jak największe godności w państwie. Najwięcej zwolenników

kalwinizm zdobył na terenie Małopolski i na Litwie. Poparcia udzieliły mu

prądy magnackie. W Polsce stała się powszechną praktyka zamieniania

kościołów na zbory. Hierarchii kościelnej okazywano lekceważenie. W 1552 r.

kalwini wystąpili z projektem stworzenia kościoła narodowego w Polsce.

Kościół miał być podporządkowany państwu i miał jednoczyć wszystkie

wyznania. Tu wzorem miała być Anglia. Hierarchia kościelna miała być

utrzymana, miały być utrzymane urzędy poszczególnych wyznań.

Zwierzchnikiem kościoła narodowego miał być król, a najwyższą władzę miał

spełniać sobór narodowy. Wielkim orędownikiem działaczy kościoła

narodowego był Jan Łaski. W 1555 r. pojawiła się propozycja zwołania soboru

narodowego. Jako główny cel sobór stawiał sobie zadanie zniesienia rozbicia

wyznaniowego. Ten projekt znalazł uznanie u króla i wśród duchowieństwa

wyższego. Król wysłał do papieża prośbę o pozwolenie na zwołanie soboru oraz

na odprawianie mszy w języku polskim. Ponadto w petycji królewskiej znalazły

się postulaty o zniesieniu celibatu, o udzielaniu komunii po dwiema postaciami.

Rzym jednak prośbę odrzucił. W Polsce idea kościoła narodowego i soboru

narodowego została przyjęta. Przestano płacić świętopietrze na rzecz Rzymu (1

denar od głowy). Tym co zaskakuje w polskiej reformacji jest to, że nie

domagano się likwidacji majątków kościelnych. Próbowano powstrzymać

rozrost tych majątków, ale nie domagano się ich likwidacji. W niedługim czasie

po przybyciu na ziemie polskie, kalwinizm polski uległ podziałowi. Było to

związane z tym, że w obrębie kościoła kalwińskiego obok bogatej magnaterii

znaleźli się przedstawiciele mieszczaństwa, a także chłopów, a więc różne

warstwy społeczne, których interesy były sprzeczne. Pojawiło się

niezadowolenie z braku reform społecznych. Faktyczna przyczyna rozłamu jest

spór o dogmaty, szczególnie chodziło o dogmat Trójcy Świętej. Dogmat o

Trójcy Św. mówi, że jest Bóg w trzech osobach, natomiast kalwini ten dogmat

odrzucali, mówili, że Bóg jest jeden, natomiast Chrystus i Duch Św. nie są

osobami boskimi. Na tym tle doszło do podziału. W 1562 r. kościół kalwiński w

Polsce rozłamał się na : zbór większy kalwinów i zbór mniejszy arian. Wśród

arian znaleźli się chłopi, mieszczanie i drobna szlachta. Natomiast zbór większy

kalwinów obejmował warstwy bardziej zamożne: magnaterię i bogatą szlachtę.

Fakt, że wśród arian znalazły się przede wszystkim warstwy uboższe wpłynęło

na to, że głosili oni bardziej radykalne hasła, w tym również dotyczące reform

społecznych. Przede wszystkim arianie chcieli znieść różnice klasowe jakie

panowały w społeczeństwie polskim. Arianie głosili pogląd mówiący, że

wszyscy ludzie są braćmi. Nikt nie powinien być panem drugiego i żyć kosztem

drugiego. Każdy powinien żyć z pracy własnych rąk. Arianie odmawiali także

służby wojskowej. Z radykalnymi hasłami szły również radykalne ustawy,

zwalniano chłopów z pańszczyzny. Wraz ze szlachtą chłopi użytkowali

wspólnie ziemię. Dzielono się plonami. Arianie apelowali do innych

przedstawicieli warstwy szlacheckiej, by wyrzekli się swoich majątków, znieśli

poddaństwo chłopa, pieniądze pochodzące z majątków miały być przeznaczone

dla ubogich. Hasła te doprowadziły do powstania w 1569 r. pierwszej w Polsce

gminy ariańskiej w Rakowie. W 1570 r. wyznania protestanckie w Polsce

zawarły ugodę w Sandomierzu zwaną ugodą sandomierską. W tej ugodzie

wszystkie wyznania protestanckie gwarantowały sobie współpracę. Ale ta ugoda

objęła luteran, kalwinów, husytów. Ostatecznie zostali wyłączeni arianie jako ci,

którzy głoszą zbyt radykalne hasła. Celem ugody sandomierskiej była wspólna

obrona wobec kontrreformacji. Ta ugoda sandomierska stanowiła pierwszy krok

na drodze ku pełnej tolerancji w Rzeczypospolitej. Działania szlachty

innowierczej znalazły swoje uwieńczenie w 1573 r. w okresie bezkrólewia,

kiedy to szlachta zebrana w sejmie mającym zadecydować o następcy tronu

zawarła pakt konfederacji warszawskiej. Nastąpiło to 28 stycznia. Z jednej

strony konfederacja warszawska głosiła pełną tolerancję, szlachta

zobowiązywała się, że nie będzie toczyć żadnych wojen na tle religijnym, co

więcej, kiedy jakakolwiek władza próbowałaby ograniczyć swobodę kultu

jakiegoś wyznania to szlachta wystąpi wspólnie przeciwko takiej w władzy, z

drugiej strony w konfederacji warszawskiej znalazł się wyraźny zapis przeciwko

arianom, że tolerancja religijna nie znosi poddaństwa chłopów. Ta konfederacja

warszawska weszła z czasem do artykułów henrykowskich i była zaprzysięgana

przez każdego nowo wybranego monarchę. Był to dokument nie spotykany w

ówczesnej Europie. Kardynał Hozjusz, który był z jednym z prekursorów

kontrreformacji w Polsce bardzo dobrze wypowiedział się o tolerancji, zarazem

wydał opinię także Polsce. Koniec XVI w. to początek kontrreformacji w

Polsce. W 1563 r. kończy swoje obrady sobór trydencki, podjął on dzieło

reformy Kościoła. W Polsce uchwały soboru przyjęto w 1577 r., ale faktycznie

wprowadzenie w życie nastąpiło dopiero po 1589 r. Głównym działaczem

kontrreformacji był kardynał Stanisław Hozjusz. W 1551 r. właśnie on

przygotował dokument Confessio fidei catholiquere cristianae - czyli wyznanie

wiary katolickiej chrześcijańskiej. W 1564 r. do Polski zostali sprowadzeni

jezuici. W krótkim czasie jezuici zdobyli obie dobrą pozycję na dworze

królewskim, zakładali kolegia o wysokim poziomie nauczania. Dzięki tym

szkołom rywalizowali z protestantami. Duże znaczenie wśród jezuitów polskich

zdobył sobie Piotr Skarga – kaznodzieja królewski, a także ks. Jakub Wujek,

który przełożył Biblię na język polski. Podniesiony został poziom

kaznodziejstwa. Wprowadzono systematyczną katechezę. Choć nie było takiego

zapisu, król starał się obsadzać urzędy katolikami. W niektórych miastach

pojawiły się wystąpienia przeciwko protestantom, niszczono zbory

protestanckie. Szlachta zaczęła wracać do katolicyzmu. Najgorzej

kontrreformacja nasiliła się za panowania Zygmunta III Wazy. Poza

protestantyzmem na ziemiach polskich od czasów unii polsko-litewskiej istniał

jeszcze kościół prawosławny, kościół który raz był tolerowany, raz nie – ale

istniał, nikt nie kwestionował faktu jego istnienia. W XVI-XVII w. kościół

prawosławny przeżywa poważny kryzys. Wówczas to wśród hierarchii kościoła

prawosławnego pojawiło się dążenie do zawarcia unii z kościołem katolickim,

który zaczynał się odradzać. Dzieło unii pomiędzy kościołem prawosławnym a

katolickim popierał także król polski. W ten sposób bowiem można było

ograniczyć wpływ Moskwy na politykę polską. Ten problem Moskwa często

wykorzystywała by oddziaływać na patriarchów prawosławnych. Istniała

obawa, że prawosławni dojdą do porozumienia z protestantami, co

doprowadziło by do osłabienia pozycji kościoła katolickiego w Polsce. Dlatego

też król opowiadał się za unią. Właściwie połączenie się kościoła

protestanckiego z kościołem prawosławnym wydawało się bardzo bliskie,

ponieważ reformacja zrealizowała część postulatów kościoła prawosławnego,

choćby komunię pod dwoma postaciami, zniesiono celibat. W wyniku tego

kościół katolicki zgodził się na zawarcie unii z prawosławiem. W 1596 r.

powstał kościół greko-katolicki zwany kościołem unickim. Można powiedzieć,

że unia z 1596 r. nie jest połączeniem dwóch kościołów. W wyniku unii powstał

kościół trzeci – greko-katolicki, niezależny zarówno od kościoła

prawosławnego, jego jurysdykcji i zwierzchności i niezależny od kościoła

katolickiego w swym obrządku. Biskupi kościoła greko-katolickiego uznali

papieża za głowę kościoła, ale zachowali obrządek wschodni. Problem polegał

na tym, ze kościół unicki nie został zrównany w prawach z kościołem

katolickim. Biskupi uniccy nie mieli zagwarantowanego miejsca w senacie. W

niedługim czasie miało okazać się, że był to jeden z głównych błędów unii

brzeskiej. W XVII w. fakt upośledzonej pozycji kościoła unickiego doprowadzi

do kryzysu państwowego. Unię poparli biskupi i kler diecezjalny kościoła

prawosławnego, natomiast przeciwko opowiedziało się duchowieństwo zakonne

i szlachta prawosławna. Przeciwnikom unii król odmówił prawa do posiadania

własnych organizacji kościelnych. Dopiero walki w XVII w. doprowadziły do

tego, że prawosławie odzyskało swoje prawa. Do walki po stronie prawosławia

później przystąpią Kozacy, którzy będą się domagali swobody kultu. Kościół

prawosławny nigdy nie pogodził się z faktem istnienia kościoła grekokatolickiego.

Istnienie tego kościoła będzie źródłem konfliktów. Z punktu

widzenia polskiej racji stanu próba połączenia dwóch kościołów była

nieopłacalna. Ale na pewno miała znaczenie religijne, była po 1054 r. czyli po

wielkiej schizmie wschodniej pierwszą próbą zjednoczenia kościoła.