Rozprawa w Lipsku

(czerwiec - lipiec 1519 r.)

Przybicie przez Marcina Lutra na drzwiach kościoła zamkowego w Wittemberdze 95 tez

wywołało szeroki oddźwięk i niemałe zamieszanie w Kościele. Jedną z prób uspokojenia

wzburzenia umysłów, uciszenia Lutra i ośmieszenia jego twierdzeń podjął Jan Eck, profesor

teologii na uniwersytecie w Ingolstadt. Wydał kilka pism, m.in. Obeliski, w odpowiedzi na

które Andrzej Bodenstein, zwany powszechnie Karlstadtem, opublikował tezy broniące Lutra.

Luter milczał na te zaczepki zobowiązany do tego na podstawie zawartego wcześniej

porozumienia z Karolem Milticem, wysłannikiem papieża Leona V. Umowa jednak

zobowiązywała obie strony do milczenia odnośnie kwestii spornych, aż do czasu wydania

rozstrzygającego wyroku o naukach Lutra. Jednak walka na arenie teologii stawała się coraz

bardziej zacięta. Eck rzucił rękawicę szukając sprzyjającej sposobności. Podniósł ją Karlstadt.

Eck ogłosił 13 tez zbijających główne nauki reformatora. Trzynasta teza Ecka brzmiała:

Zaprzeczamy twierdzeniu, jakoby Kościół rzymski dopiero za pontyfikatu papieża Sylwestra

został wywyższony ponad inne kościoły; owszem utrzymujemy, iż wszyscy, którzy na Stolicy

Piotrowej zasiadali i wiarę jego wyznawali, byli po wszystkie czasy następcami Piotra i

namiestnikami Chrystusa.

Papież Sylwester żył za panowania Konstantyna Wielkiego. Eck zaprzeczał temu, że

pierwszeństwo Rzymu pochodziło od cesarza Konstantyna Wielkiego. Rzym zerwał więc

ugodę; co więcej, dając hasło do boju zagaił rozprawę o przedmiocie.

Luter niechętnie podjął wyzwanie rzucone przez Ecka. W liście do księcia elektora napisał:

Widzi Bóg, że koniecznie miałem zamiar milczeć. Naprawdę cieszyłem się na zakończenie tej

sprawy. Umowy, którą z komisarzem papieskim zawarłem, przestrzegałem tak ściśle, że się

ani szyderstwami wrogów, ani namowami przyjaciół nie dałem nakłonić do dania odpowiedzi

Sylwestrowi Preriemu. Ale teraz Doktor Eck zaczepia mię, a to nie tylko moją osobę, ale cały

uniwersytet wittenberski. Tego ja nie mogę znieść, by prawdę tak obrzucano błotem.

Luter pisał list za listem do księcia Jerzego, pod którego berłem było miasto Lipsk, prosząc o

tę łaskę, aby mu wolno było przybyć do Lipska i wziąć udział w dyspucie. Wnuk czeskiego

Podiebrada drżał z powodu tezy Lutra o znaczeniu papieża, lękając się, aby i na saskiej ziemi

nie wszczęła się wojna, której Czechy przez tak długi czas były widownią. Obawa ta

nakłoniła Jerzego do odmówienia prośbie Lutra. Reformator wydał wtedy bliższe wyjaśnienie

do swej trzynastej tezy, ale i to nie zmieniło przekonania księcia, owszem, utwierdziło ono go

w nim. Żadnym sposobem, nie chciał książę na to zezwolić, aby Luter dyskutował; lecz nie

zabraniał mu przybyć do Lipska w charakterze prostego widza. Wyrok powyższy nie

odpowiadał oczekiwaniom Lutra. Kierowany jednak tym życzeniem, by służyć Bogu,

postanowił reformator udać się do Lipska, przypatrzyć sprawie i - czekać.

Co do publicznej dyskusji mającej się odbyć między Eckiem a Karlstadtem, to książę jak

najusilniej jej sprzyjał. Jerzy był zwolennikiem dotychczasowej nauki, ale jako człowiek

szczery, otwarty i sprzyjający zasadzie swobodnego dochodzenia prawdy, nie podzielał on

zdania, jakoby każda nauka już dla tego miała być heretycka, że nie znajdowała w Rzymie

upodobania. Z drugiej strony ulegał Jerzy wpływom Fryderyka. Przedstawienia elektora

utwierdziły go w powyższym przekonaniu, tak iż wydał rozkaz, aby dyskusja się odbyła.

Biskup Mersenburga Adolf, do którego diecezji miasto Lipsk należało, rozumiał lepiej od

Miltica i Kajetana, jak niebezpieczną jest w sprawach tak wielkiej doniosłości, polegać na

niepewnym wyniku dyskusji uczonych. Czy Rzym miałby zdobycze kilkunastu wieków na

tak wielkie narażać niebezpieczeństwo?

Wszyscy teolodzy lipscy, którzy powyższą obawę podzielali, nalegali na biskupa, aby w

sprawie tej poczynił zabiegi. Biskup robił księciu Jerzemu usilne przedstawienia, ale książę

odpowiedział na to bardzo rozsądnie: Dziwię się, jak biskup może odczuwać odrazę do

starodawnego, od ojców przekazanego zwyczaju, według którego w wątpliwych kwestiach

dotyczących wiary dochodzono prawdy na drodze badania i roztrząsania rzeczy. Jeśli

teolodzy nauk swych nie chcą bronić, to niech ich treścią lepiej zajmują się stare baby i dzieci

bawią, które przecież prząść i śpiewać umieją". [...]

Adolf, biskup Mersenburgu, nie mógł opanować swego niepokoju. Dowiedziawszy się o

przybyciu Karlstadta i Lutra, zanim jeszcze reformatorzy z powozu wysiedli, kazał na

drzwiach kościołów przybić ogłoszenie, w którym wszystkim dyskutującym zagroził karą

klątwy. Książę Jerzy zdumiał się bardzo nad zuchwałością biskupa, rozkazał radcy miasta,

aby powyższe ogłoszenie zerwano, i aby sługę, który je przybił, wtrącić do więzienia. Książę

zjechał do Lipska z całym swoim dworem. [...]

Ledwie się Eck o przybyciu Lutra dowiedział, zaraz go odwiedził. "Cóż to - zapytał Eck -

powiadają, że ty ze mną dyskutować nie chcesz!" Luter odpowiedział, że jemu nie wolno,

ponieważ książę Jerzy zabronił dyskutować publicznie. Eck odpowiedział: "Jeśli z tobą nie

mam dyskutować, to i z Karlstadtem dyskutować nie będę. Ja dla ciebie tutaj przybyłem". Po

chwili namysłu zwrócił się do Lutra: "A jeżeli ci u księcia wyrobię pozwolenie, czy wtedy

wystąpisz?" Luter (uradowany): "Wyjednaj mi pozwolenie, a będziemy ze sobą dyskutowali!"

Eck pobiegł do księcia, usiłował wybić mu z głowy jego obawy, oraz przekonać go, że

zwycięstwo będzie na pewno po jego stronie, że powaga papieża nie ucierpi na tym i że nową

okryje się chwałą. "Głowę trzeba złamać. Póki Luter stoi, wszystko stoi; ale niechaj on

upadnie, to wszystko się skończy." Jerzy wydał od siebie stosowne pozwolenie. [...]

Poniższy opis Lutra i Ecka nakreślony został ręką Mosselanusa, jednego z bezstronnych

świadków rozprawy w Lipsku.

Marcin jest człowiekiem średniej postawy. Z powodu ciągłych studiów wygląda na tak

wycieńczonego, iż chyba nietrudno można by policzyć wszystkie jego kości. Znajduje się

prawie w najlepszych latach, ma dźwięczny i doniosły głos. Co zaś do nauki i jego

zrozumienia Pisma Świętego, to nie ma on równego sobie, wszystko zgoła służy mu na

zawołanie. Nie brak mu przedmiotu do mówienia; owszem, wielki ma on zasób i

przedmiotów i wyrazów. W tym chyba można by znaleźć pewien niedostatek, że nie zawsze

takowe potrafi wykorzystać. W życiu i obejściu się z ludźmi jest grzeczny i uprzejmy, nie ma

w sobie nic wymuszonego czy zarozumiałego, i z każdym umie się znaleźć. W towarzystwie

podtrzymuje on ożywioną i przyjemną zabawę, jest wesół i pewien siebie; zawsze w dobrym

usposobieniu pomimo iż przeciwnicy jego ciągle go atakują. Nie można oprzeć się wrażeniu,

że rzeczywiście nie bez Bożej pomocy w tak wielkich działa on sprawach. Prawie wszyscy

zaś zarzucają mu, że w odprawie dawanej innym zachowuje się zbyt szorstko i opryskliwie,

daleko więcej niż przystało na teologa, a tym bardziej na teologa podnoszącego nowe nauki.

[...]

Eck jest człowiekiem wysokiej i barczystej postawy, ma silny, prawdziwie niemiecki głos,

silną budowę tak iż nie tylko do teatru, ale także i na herolda w wojsku by się nadawał.

Jednak głos jego jest bardziej gruby niż doniosły, i nie ma bynajmniej tego czystego dźwięku

jaki Fabiusz i Cycero zachwalają. Usta, oczy i cała twarz jego każą prędzej domyślać się w

nim rzeźnika lub żołnierza niż teologa. Co zaś się jego głowy tyczy to ma on wyborną

pamięć. Gdyby jednak rozum jego był równie wyborny, byłby doskonałym człowiekiem.

Brak mu jednak talentu szybkiego pojmowania rzeczy, tudzież bystrości myślenia, bez czego

wszystkie inne zdolności są niczym. Do tego jeszcze przytacza w czasie dyskusji tyle

wyroków biblijnych, tyle zdań nauczycieli Kościoła i różnych innych argumentów bez

jakiegokolwiek względu na ich treść, bynajmniej o to nie dbając, jak bardzo są one oziębłe,

jak do rzeczy nie pasują, jak są udane i sofistyczne ... Przy tym odznacza się niesłychanym

zuchwalstwem, które potrafi nader podstępnie przykrywać. Znalazłszy się bowiem w kłopocie

porzuca naraz swój temat i natychmiast gada o czymś innym; niekiedy znowu przywłaszcza

sobie nagle zdanie przeciwnika ubierając je w inne słowa, a swoje niedorzeczne twierdzenia z

niezmierną przebiegłością wkłada w jego usta.

Poniżej przedstawiony jest streszczenie przebiegu owej słynnej dyskusji.

Dyskusja między Lutrem a Eckiem rozpoczęła się dnia 4 lipca. [...] Umysły były nie mało

zaciekawione, gdyż przedmiotem była naczelna władza papieża. [...] O godzinie 7 rano stanęli

dwaj przeciwnicy, każdy na swoim miejscu. Naokoło nich zgromadziła się wielka ilość

uważnych słuchaczy.

Luter:

W imię Pana! Amen. Ja oświadczam, że przez bojaźń i uszanowanie do najwyższego kapłana

nie dyskutowałbym, gdyby mnie przezacny Doktor Eck do tego nie zmusił.

Eck:

W twoim imieniu, najsłodszy Jezu! Protestuję ja przed rozpoczęciem boju w waszej

obecności, Jaśnie Wielmożni Panowie, aby wszystkie słowa moje oddano pod sąd najwyższej

stolicy i tego pana, który na niej zasiada. Istnieje w Kościele chrześcijańskim naczelna

władza, od samego pochodząca Chrystusa. Kościół wojujący został ustanowiony na

wyobrażenie Kościoła tryumfującego. Ten zaś jest monarchią, w której istnieją stopnie

hierarchii aż do najwyższego jej naczelnika, którym jest sam Bóg. Z tego powodu ustanowił

Chrystus i na ziemi tenże sam porządek. Kościół nie mający głowy byłby istnym potworem.

Luter:

Prawdą jest to, co Doktor mówi, że Kościół powszechny musi mieć naczelnika. Kto

przeciwnego jest zdania, niechaj powstanie. Co do mnie, to zgoda.

Eck:

Jeżeli Kościół wojujący zawsze miał monarchę, to ja się pytam, kto ma nim być, jeśli nie

papież rzymski?

Luter:

Głową Kościoła wojującego jest sam Chrystus, a nie człowiek. Taka jest moja wiara według

świadectwa Słowa Bożego. "Chrystus musi królować, dopóki nie położy wszystkich

nieprzyjaciół pod stopy swoje" (I Kor. 15, 25). A zatem nie powinniśmy słuchać tych, którzy

Chrystusa z wojującego Kościoła usuwają i przenoszą go do Kościoła tryumfującego. Jego

Królestwo jest Królestwem wiary. My nie widzimy naczelnika, ale mamy go.

Eck nie uważał się za zwyciężonego, przytoczywszy inne jeszcze dowody powiedział dalej,

że z Rzymu, jak mówi Cyprian, wyszła jedność duchowieństwa.

Luter:

Tak jest, ale tylko dla Kościoła zachodniego. Kościół rzymski pochodzi przecież sam od

Kościoła jerozolimskiego, który na początku był matką wszystkich Kościołów.

Eck:

Święty Hieronim pisze, ze jeśliby papieżowi nie została nadana nadzwyczajna, wszystko

przewyższająca władza, to mielibyśmy tyle rozerwania, ile w Kościele jest biskupów.

Luter:

Jeśli nie została by n a d a n a, powiada Hieronim, to znaczy, że według ludzkiego prawa

mogłoby to się stać, gdyby wszyscy wierzący na to się zgodzili. Ja nie przeczę, że gdyby

wszyscy wierzący biskupa Rzymu, albo Paryża lub Magdeburga uznali pierwszym i

najwyższym kapłanem, to już przez wzgląd na taką jednomyślność Kościoła i jej

uszanowanie, należałoby i uszanować jego prawo. Ale taka rzecz nie stała się nigdy, ani się

też nie stanie. Kościół grecki wzbrania się aż do dnia dzisiejszego uznać naczelną władzę

Rzymu. [...]

Eck zapuścił się w pole, które Luter znał od niego lepiej. Nie umiał on jeszcze udowodnić, że

papiestwo istnieje dopiero od czterystu lat. Eck cytował i dawniejsze powagi, przeciwko

którym Luter nie miał nic do powiedzenia. Krytyka nie wzięła jeszcze do badania fałszywych

dekretałów Izydora. Im jednak bardziej się zbliżano do pierwszych wieków, tym bardziej czuł

się pewnym Luter. Eck powoływał się na zdania Ojców Kościoła, a Luter mu na nie

odpowiadał ich zdaniami. Widocznie przewyższał Luter nauką swego przeciwnika; uznać to

musieli wszyscy słuchacze.

Luter:

Że takie było zdanie św. Hieronima, to wynika z listu jego napisanego do Euagriusza, Stoją

tam te słowa: Każdy biskup, czy mieszka w Rzymie, czy w Eugubium, Konstantynopolu czy

Rhegium, w Aleksandrii czy Tunisie, ma równą zasługę i godność kapłańską. Jedynie

znaczenie i niskość ubóstwa stawia jednego biskupa wyżej, a drugiego niżej.

Od pism Ojców Kościoła przeszedł Luter na uchwały soborów, które biskupa Rzymu uważają

jedynie za pierwszego między równymi sobie.

Czytamy w dekretałach soboru afrykańskiego, że: "Biskup pierwszej stolicy nie powinien

nazywać się ani księciem biskupów, ani najwyższym kapłanem, ale jedynie biskupem

pierwszej stolicy". Gdyby monarchiczna władza rzymskiego biskupa polegała na Bożym

ustanowieniu, to powyższa nauka byłaby oczywiście heretycką.

Eck:

Biskup Rzymu, jeśli tak chcecie, nie jest powszechnym biskupem, ale biskupem

powszechnego Kościoła.

Luter:

Na taką odpowiedź wolę milczeć, niechaj ją sami słuchacze ocenią. Wybieg taki niegodny jest

teologa; chyba próżny umysł dysputanta może się nim zadowolić. Je nie na darmo przybyłem

tutaj i nie na darmo tak drogim kosztem tu bawię, bo się nauczyłem, że papież nie jest

powszechnym biskupem, ale biskupem Kościoła powszechnego!

Eck:

Dobrze, wróćmy do rzeczy. Ja mam udowodnić, że pierwszeństwo papieża polega na Bożym

ustanowieniu. Dowodzę tego słowami Chrystusa: "Tyś jest Piotr, a na tej opoce zbuduję mój

kościół". Św. Augustyn tłumaczy to w pewnym liście tak: "Tyś jest Piotr, a na tej opoce, to

jest na Piotrze, zbuduję mój Kościół". Wprawdzie na innym miejscu powiada Augustyn, że tą

skałą jest sam Jezus Chrystus, ale jednak nie cofnął on swego pierwszego tłumaczenia.

Luter:

Jeśli czcigodny Doktor przeciwko mnie walczyć chce, to powinien najpierw wykazać, jakim

sposobem dadzą się pogodzić ze sobą owe sprzeczne zdania Augustyna. To bowiem jest

pewne, że Augustyn bardzo często powiada, że ową opoką jest Chrystus, a chyba w żadnym

miejscu, jakoby był nią Piotr. A chociażby Augustyn i wszyscy Ojcowie Kościoła uczyli, że

Chrystus Pan przez wyraz opoki miał na myśli swego apostoła, to ja na podstawie słowa

apostoła [Pawła], to jest według Bożego prawa, sam jeden występuję przeciwko nim

wszystkim. Albowiem napisane jest: "Fundamentu innego nikt nie może założyć oprócz tego,

którym jest Jezus Chrystus" (I Kor. 3, 11). Piotr sam nazywa Chrystusa tym żywym

kamieniem, na którym w dom duchowy jesteśmy zbudowani. (I Piotra 2, 4.5).

Eck:

Ja podziwiam pokorę i skromność zacnego Doktora, z jaką on sam jeden przeciwko tylu

znakomitym Ojcom występuje i więcej wiedzieć chce niż papieże, sobory, doktorzy i

uniwersytety! Zaprawdę, szczególniejszym byłoby to zrządzeniem, gdyby Bóg przed oczami

tylu świętych i męczenników zakrył prawdę aż do czasu przyjścia przezacnego Ojca!

Luter:

Nauki Ojców nie stoją przeciwko mnie. Najznakomitsi nauczyciele, jak Augustyn i Ambroży,

są tego samego zdania co ja. Św. Ambroży tłumaczy znaczenie onej opoki, na której się

opiera Kościół, i powiada, że na tym artykule wiary założony jest Kościół Chrystusa. Niechaj

więc przeciwnik mój nieco lepiej hamuje swój język. Takimi słowami podnieca się tylko

nienawiść. To nie jest sposób dyskusji prawdziwego doktora.

Eck:

Doktor wystąpił gruntownie przygotowany do boju. Wielmożni Państwo zechcą przebaczyć,

że ja z mojej strony tak dokładnych badań przedłożyć nie mogę. Ja chciałem dyskutować, a

nie pisać księgę. [...]

Głównym dowodem o prawdzie przekonania Lutra było to, iż Grecy nigdy papieża nie

uznawali, a mimo to nigdy nie ogłoszono ich heretykami, oraz że Kościół grecki istniał i

istnieć będzie bez papieża, a nie mniej od rzymskiego jest Kościołem Chrystusa.

Eck dowodził przeciwnie, że Kościół chrześcijański nie sięga dalej niż Kościół rzymski, oraz

że Grecy, czyli członkowie Kościoła wschodniego w ogóle, opuściwszy papieża, tym samym

zaparli się wiary chrześcijańskiej i bezwarunkowo są heretykami.

Luter:

A zatem Grzegorz z Nyssy, Bazyliusz Wielki, Epifaniusz, Chryzostom i wielu innych

greckich biskupów nie dostąpili zbawienia? Oni w to nie wierzyli, żeby Kościół rzymski

ponad inne Kościoły górował. Papież rzymski nie może ustanawiać nowych artykułów wiary.

Chrześcijanin wierzący nie zna żadnego innego autorytetu jak Pismo Święte. Ono jest Bożym

prawem. Ja proszę Doktora o przyznanie tej prawdy, że rzymscy kapłani byli tylko ludźmi,

oraz że nie godzi się uznawać ich za bogów.

Eck:

Przezacny Doktor nie bardzo zna się na tajemnicach kuchni; gotuje bowiem bigos z greckich

świętych i greckich schizmatyków i heretyków, i chce wonnością świątobliwości Ojców

przykryć kłamstwa heretyków

Luter:

Szanowny Doktor zakrawa na hultaja! Chrystus i Belial nie mają według mego zdania nic ze

sobą wspólnego. [...]

Taki był mniej więcej przebieg owych rozmów. [...] Dnia 11 lipca rozmawiano o odpustach.

[...] Eck podzielał zgoła we wszystkim zdanie Lutra. Sam to oświadczył, że prawie we

wszystkim zgadzałby się z Lutrem, gdyby z nim o naczelnej władzy papieża nie dyskutował.

Potem z kolei przechodzili do innych nauk: o pokucie, rozgrzeszeniu, którego udzielają

duchowni, o uczynkach pokutnych, itp. Jak zwykle, tak i tutaj Eck zawsze cytował tylko

zdania scholastyków, dominikanów, oraz odpowiednie ustawy papieskie. Luter wyprowadził

stąd następujący wniosek:

Doktor Eck ucieka widocznie przed Pismem Świętym jak diabeł przed krzyżem. Mimo mego

najgłębszego poszanowania dla Ojców Kościoła, daleko więcej znaczy dla mnie autorytet

Pisma Świętego, które ja przyszłym sędziom polecam.

Tak zakończyła się dyskusja Lutra. Karlstadt rozprawiał jeszcze przez dwa dni z Eckiem o

zasłudze człowieka, i czy człowiek może ją sobie zjednać przez tak zwane dobre uczynki. 16

lipca nastąpił koniec; rektor uniwersytetu lipskiego zamknął dyskusję stosownym

przemówieniem. Po jego zakończeniu zagrzmiała huczna muzyka, po czym zaśpiewano pieśń

Te Deum laudanus (Ciebie Boże wysławiamy).

Ale ten końcowy śpiew nie odbywał się już z takim nabożeństwem, z jakim śpiewano Veni

Spiritus (Przybądź Duchu Święty) na rozpoczęcie dyskusji. Zaczęły się już sprawdzać

niektóre przeczucia. Walka odbyta pomiędzy wyrazicielami dwóch prądów nauki ciężką

zadała ranę papiestwu.

Opracowano na podstawie J. H. Merle d'Aubigne: ""Historia Reformacji XVI wieku" tom

2.