Romantyzm w Europie
Bramy epoki, zwanej romantyzmem, wyznaczają przełomowe wydarzenia społeczno -polityczne, które doprowadziły do niesamowitych zmian w Europie, a mianowicie:
Wielka Rewolucja Francuska (1789r.) i Wiosna Ludów (1848r.).
Romantyzm ukształtował się w wyniku buntu i rozczarowania młodego pokolenia wobec świata kultury oświecenia, który posługując się rozumem nie potrafił rozwiązać konfliktów społecznych. Idee romantyczne przeciwstawiały się przekonaniom oświeceniowym i głosiły wiarę w powszechna wolność, sprawiedliwość i dążenie do szczęścia. Odrzucały rozum jako wartość nadrzędną, a poznawały świat poprzez uczucia
i intuicję.
W romantyzmie wystąpiły liczne ruchy niepodległościowe:
w Niemczech;
w Grecji;
powstanie dekabrystów w Rosji;
powstanie lipcowe we Francji;
powstanie listopadowe w Polsce.
Ich nadrzędnym celem była walka o niepodległość.
Romantyzm nie jest jednolitą epoką, ponieważ oprócz nowych idei funkcjonowały także stare - np. konserwatyzm.
Literatura odrzuciła poetykę klasyczną, a w jej miejsce wstawiła poetykę romantyczną pełną swobody twórczej, która zniwelowała granicę między gatunkiem
a rodzajem literackim (synkretyzm) i wytworzyła gatunki pośrednie.
Twórcy romantyczni interesowali się kulturą ludową i orientalną (ludowość
i orientalizm). Do literatury wprowadzili wątki fantastyczne, w konsekwencji powstały nowe gatunki literackie:
balladę,
powieść poetycką,
powieść epistolarną,
dramat romantyczny.
Ponadto mieli silne poczucie wolności narodu. Odkrywali także duszę przyrody-pragnęli z nią obcować i napawać się jej pięknem.
W epoce nastąpiło odrodzenie idei średniowiecznych rycerzy oraz religijności opartej na wierze.
Geneza nazwy „romantyzm”:
„Romantyczny” używany w Anglii i we Francji, oznacza malowniczy, niezwykły, fantastyczny.
„Romański” - związany z językiem galijskim (romańskim) - fikcyjna opowieść
o wojennych i rycerskich przygodach.
„Romanticus” oznacza rzymski.
„Romance” - powieść o niesamowitych, awanturniczych i fantastycznych przygodach.
XVII i XVIII wieku termin „romantyczny” stał się określeniem krajobrazu (zwłaszcza górskiego) i w tym znaczeniu dotarł do Polski (styl romantyczny ogrodowy).
Ludwik Tiech napisał w latach 1799-1800 „Poematy romantyczne” mające charakter baśniowy. Termin „romantyzm” pojawił się po raz pierwszy właśnie w tym tytule.
Jean Paul określił romantyzm jako „piękno bez określonych granic”: nieograniczone, pełne tajemniczości i grozy, wymykające się wszelkiej kontroli.
W 1818 roku Kazimierz Brodziński napisał utwór literacki .„O klasyczności
i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej”.
Współcześnie „romantyczny” powszechnie znaczy tajemniczy, baśniowy, zagadkowy, niezwykły.
Romantyzm w Niemczech
W XVIII wieku Niemcy okupowane były przez wojska napoleońskie. Gdy Napoleon Bonaparte poniósł klęskę a państwo niemieckie odzyskało niepodległość, która wywołała zastój w rozwoju państwa oraz doprowadziła do zahamowania wszelkich reform, naród niemiecki ogarnęło skrajne niezadowolenie i pesymizm. Patriotyzm przerodził się
w nacjonalizm, nastąpiło rozdrobnienie państwowe. Był to tzw. okres „burzy i naporu” („Sturm und dranperiode”) - okres preromantyczny.
Przedstawiciele:
Heinrich Heine - urodził się 13 grudnia 1797 roku w Dusseldorfie, a zmarł 17 lutego 1856 roku w Paryżu. Był poetą wyrastającym z niemieckiej „szkoły romantycznej”, przeciwnikiem pruskiego despotyzmu, radykalnym rzecznikiem wolności narodów, sympatykiem polskich „męczenników wolności”.
Jego utwory są zaangażowane polemicznie w problematykę społeczną i polityczną epoki, niejednokrotnie ścigane przez cenzurę; cechuje je bystra obserwacja, błyskotliwość skojarzeń i sformułowań oraz mistrzostwo w operowaniu ironią. Twórczość:
pieśń „Lorelei”,
proza „Obrazy z podróży” (1823-1831),
„Księga pieśni” (1827 r.),
„Atta Troll - Sen nocy letniej” (1843r.),
„Neue Lieder” (1844r.),
„Niemcy - Baśń zimowa“ (1844r.),
„Romanciro” (1851r.),
„Letiti Gedichte” (1869r.).
Friedrich Schiller - urodził się 10 października 1759 roku, a zmarł 9 maja 1805 roku
w Weimarze. Jest twórcą nowoczesnego dramatu. Był wyrazicielem ideałów wolności i sprawiedliwości oraz romantycznego buntu jednostki przeciw ograniczającym ją społeczno-kulturowym zasadom feudalnym. Był współtwórcą - przypadającej na lata 1773-1784 - „rewolucji kulturalnej”, nazywanej od tytułu dramatu Klinergera („Sturn und Drang”) burzą i naporem. Pisarze tego nurtu, eksponujący wartość praw natury
i jednostkowego geniuszu stworzyli dzieła opozycyjne wobec oświeceniowego klasycyzmu, racjonalizmu i feudalnego porządku. Twórczość:
dramat „Zbójcy” (1781r.),
„Sprzysiężenie Fiesca w Geniu” (1783r.),
„Intryga i miłość” (1784r.),
„Hymn do wolności” (1785r.),
„Don Carlos” (1787r.),
„Historia oderwania się zjednoczonych Niderlandów od korony Hiszpańskiej” (1788r.),
„O sztuce tragicznej” (1792r.),
„Historia wojny trzydziestoletniej” (1793r.),
„Obóz Wallensteina”(1798r.),
„Maria Stuart“ (1800r.),
„Dziewica Orleańska“ (1801r),
ballada* „Rękawiczka”.
Akcja utworu „Rękawiczka” rozgrywa się podczas igrzysk. Trwa krwiożercza walka lwów, tygrysów i lampartów, która stanowi pełną wrażeń rozrywkę dla króla i dworzan.
W krytycznym momencie jedna z dam, żądając od partnera dowodu miłości, rzuca na arenę białą rękawiczkę, która opada pomiędzy zwierzęta.
Enrod z narażeniem życia spełnia niebezpieczny kaprys dziewczyny, lecz - wbrew oczekiwaniom widzów - rzuca „zgubę” w twarz kobiety i odchodzi. Marta postąpiła lekkomyślnie wystawiając rycerza na śmiertelnie niebezpieczną próbę - jednak dzięki temu wydarzeniu mężczyzna zrozumiał, iż narzeczona go nie kocha. Znieważa ją, mszcząc się okrutnie.
Wyznaczniki romantyzmu:
nastrój grozy i tajemniczości (relacje między partnerami),
akcja związana ze średniowiecznymi turniejami,
dramatyczna sytuacja, w której znajduje się rycerz,
zaskakujące zakończenie z morałem,
orientalizm (walka zwierząt),
kobieta siłą fatalną, przyczyną nieszczęść,
synkretyzm rodzajowy;
Johann Wolfgang Goethe - urodził się 28 sierpnia 1749 roku we Frankfurcie nad Menem, a zmarł 22 marca 1832 roku w Weimarze. Pochodził z rodziny radcy carskiego. Staranne wykształcenie i wychowanie zawdzięczał swojemu ojcu - Janowi Goethe - doktorowi praw, oraz nauczycielom prywatnym. Studiował prawo na uniwersytecie w Lipsku a także słuchał wykładów z literatury i pobierał lekcje rysunku. W 1771r. ukończył studia prawnicze w Strasburgu. Ponadto studiował literaturę angielską i grecką; zajmował się twórczością ludową.
W 1771r. otworzył kancelarię adwokacką we Frankfurcie. Podczas praktyk w Weimarze, nieszczęśliwie zakochał się w narzeczonej swojego przyjaciela - Charlocie Buff.
We Frankfurcie, wspólnie z Herderem i Merckiem, wydawał programowe czasopismo okresu „burzy i naporu” o nazwie „Franfurter Gelehrten Anzeigen” (1772r.). Zaręczył się
z córką bankiera - Lili Schonemann, lecz wkrótce związek zakończył. W 1775r. wyjechał do Szwajcarii. Następnie przybył do Weimaru na zaproszenie księcia saskoweimarskiego - Karola Augusta; odtąd zaczął pełnić w rządzie księstwa Sachsen - Weimar - Eisenach odpowiedzialne funkcje publiczne. Prowadził studia przyrodnicze i filozoficzne. W latach 1777-1784 odbył szereg podróży: w góry Marzu i Harz, do Berlina i Szwajcarii. Wyjazd do Włoch oraz związane z nim przeżycia natury estetycznej roznieciły zainteresowania Goethego sztuka antyczną. W 1788r. poznał Chistianę Vulupius, dziewczynę plebejskiego pochodzenia, którą poślubił w 1806r.
Apogeum jego osiągnięć w zakresie twórczości literackiej przypada na okres
1789-1805. Lata 1805-1816 były dla pisarza okresem wielkiej sławy, a zarazem głębokiego osamotnienia - poczucie pustki wzmocniło się z chwilą śmierci żony w 1816r.
Do ważniejszych wydarzeń ostatnich lat jego życia należą: spotkanie z Napoleonem Bonaparte (1812r.), miłość o Marianny von Wilmer, nieudana próba małżeństwa
z młodziutką Ulryką von Levetzow (1823r.), wizyta Adama Mickiewicza oraz śmierć syna Augusta w 1830r.
Goethe pochowany został w weimarskiej Krypcie Książęcej.
Bogata i wszechstronna twórczość Goethego przypada na okres największego rozkwitu mieszczańsko - humanistycznej kultury niemieckiej. Zasłużył się nie tylko na polu literackim -j ego twórczość obejmuje wszystkie gatunki literackie - ale również
w dziedzinie malarstwa, sztuk plastycznych, teorii sztuki i literatury, a także filozofii, historii oraz nauk przyrodniczych. Twórczość:
ballady (m.in. „Rybak” i „Król Olszyn”)
Akcja utworu „Król Olszyn” rozgrywa się podczas zamieci. Mężczyzna, wraz z ciężko chorym chłopcem, mkną na koniu przez las w poszukiwaniu pomocy dla dziecka. Ich drodze towarzyszy tajemnicza sceneria - wiatr, wijąca się niczym wąż mgła, stare drzewa przybierające apokaliptyczne kształty, szum liści przypominający kroki - która tworzy przerażający, baśniowy nastrój pobudzający wyobraźnię chłopca. Rozgorączkowane dziecko widzi postaci fantastyczne - rozmawia z Królem Olch, początkowo łagodnie kuszącego bohatera zabawą z „córkami”, po czym jego spokojna perswazja przeradza się w groźbę,
tym samym ujawniając złowieszczy charakter władcy, pragnącego zabrać chorego do swojej krainy. Ojciec nie spostrzega walki syna - pośrednika między światami; niewidzialny pojedynek ze śmiercią kończy się tragicznie.
Wyznaczniki romantyzmu:
sceneria pobudzająca wyobraźnię, nastrój utworu;
elementy fantastyczne,
baśniowa rzeczywistość,
konstrukcja psychiczna bohatera,
tragiczne zakończenie.
Elementy liryki:
budowa stroficzna, czterowesowa, występowanie rymów;
plastyczny język opisowy,
zastosowanie dużej ilości epitetów i porównań.
Elementy epiki:
dialogi,
narracja,
fabuła.
Elementy dramatu:
akcja,
tragiczne zakończenie.
„Ifigenia w Taurydze” (1787r.),
„Torguato Tasso” (1789r.),
„Lata nauki Wilhelma Meistra” (1796r.),
„Herman i Dorota” (1798r.),
„Faust” (1808r.),
„Powinowactwa z wyboru” (1809r.),
„Lata wędrówki Wilhelma Meistra” (1812-1829),
liryki „Dywan zachodu i wschodu” (1829r.)
„Cierpienia młodego Wertera” (1774r.).
Genezę utworu literackiego pt. „Cierpienia młodego Wertera” stanowią dwa elementy odzwierciedlające życie autora - mianowicie jego nieszczęśliwa miłość do zaręczonej Charlotty Buff oraz samobójstwo przyjaciela, sekretarza poselstwa brunszwickiego, bezgranicznie zakochanego w zamężnej kobiecie i w konsekwencji odrzuconego przez arystokrację i musztrowanego przez przełożonych. Bohater powstał jako kreacja przeżyć
i zapewne z tego powodu powieść ta tak silnie oddziaływała na odbiorców.
„Cierpienia młodego Wertera” to powieść epistolarna składająca się z osiemdziesięciu czterech listów głównego bohatera do przyjaciela Wilhelma, dwóch do Lotty oraz jednego do Alberta. Forma powieści jest bardzo intymna, ponieważ Werter opisuje w w/w listach swoje najgłębsze przeżycia; ponadto wyznaje adresatowi nie tylko przyczynę swych udręk psychicznych, ale również swoje przemyślenia natury filozoficznej, moralnej i społecznej - na tej podstawie można stwierdzić, że charakter listów jest autentyczny.
Akcja utworu rozgrywa się w niemieckim, wiejskim miasteczku - swoistym „raju dla duszy”- do którego przybywa bogaty młodzieniec, pragnący zapomnieć o przykrych przeżyciach związanych z niedawno zakończonym, niefortunnym romansem. Niebawem jednak zakochuje się w pięknej Lottcie, narzeczonej przystojnego Alberta, z którym się zaprzyjaźnia. Jego rywal okazuje się idealnym kandydatem na męża: jest uczciwy, spokojny, tolerancyjny, pracowity, stateczny, wyrozumiały...Mimo iż Werter ma świadomość, iż jego pragnienia nie zostaną zaspokojone, a Albert wie o jego uczuciach, mężczyźni wciąż darzą się szacunkiem i zaufaniem. Narzeczenie pobierają się, a zrozpaczony Werter wyjeżdża, by przerwać pasmo udręk i zapomnieć o ukochanej. Całą swoją energię i myśli stara się skoncentrować wyłącznie na pracy, lecz nie jest w stanie ostudzić żaru miłości i wraca. Albert - zaniepokojony stanem umysłu przyjaciela - usiłuje ograniczyć jego spotkania z żoną. Tymczasem rozmiłowany chłopak stopniowo traci kontakt ze światem: ignoruje otoczenie, wszelkie zło czy nieszczęścia nie zwracają jego najmniejszej uwagi. Miłość staje się męką, którą paradoksalnie pielęgnuje. Traci przytomność z głodu, żalu i lubości. Ból psychiczny kumuluje się...Ogromny ładunek emocjonalny wybucha - Werter wyjawia swoje tęsknoty
i nie panując nad swoim porywem, całuje ukochaną. Po chwili przytomnieje; ogarnięty wstydem i nieustającym cierpieniem postanawia odejść. Popełnia samobójstwo, lecz nawet śmierć jest dla niego męczarnią.
Tragiczne zakończenie powieści dodaje jej pikanterii i niezwykłego dramatyzmu,
a postać Wertera rodzi współczucie i litość, które znajdują ujście w zakończeniu zaaprobowanym przez odbiorców.
Największą siłą romantyczną jest potęga miłości - doprowadza do zniszczenia ciała, lecz na zawsze pozostaje w mentalności osób dotkniętych niecodziennym uczuciem
i tragedią.
Werteryzm
model postawy bohatera literackiego, a zarazem wzór zachowań - utrwalony
w literaturze i obyczajowości końca XVIII wieku i pierwszej ćwierci XIX wieku za sprawą „Cierpień młodego Wertera” Goethego. Jego zasadnicze składniki to: widzenie świata przez pryzmat marzeń i poezji, wybujała uczuciowość, niezgoda na konwencje obyczajowe i normy moralne, której towarzyszy pesymistyczne poczucie bezcelowości życia-wyraża się ono najczęściej w tzw. bólu istnienia kulminującym w geście samobójczym.
W/w utwór oddziaływał na ukształtowanie się specyficznego stylu uczuciowości wywołując manię samobójstw poprzedzonych jego lekturą.
W Polsce werteryzm przejawiał się w licznych powieściach sentymentalnych oraz
w twórczości romantyków (np. „Dziady” Adama Mickiewicza).
Romantyzm we Francji
Przedstawiciele romantyzmu we Francji:
Jan Jacgues Rousseau - urodził się 28 czerwca 1712 roku, a zmarł 2 lipca 1778 roku w Ermenorille. Pisarz i filozof, którego nauka opierała się na założeniu, że człowiek z natury jest dobry, tylko wszelkie objawy cywilizacji opartej na własności go deprawują. Twórczość:
„Rozprawa o naukach i sztukach” (1750r.),
„Nowa Heloiza” (1761r.),
„Umowa społeczna” (1762r.),
„Emil” (1762r.),
„Uwagi o rządzie polskim” (1772r.).
Victor Hugo - urodził się 26 lutego 1802 roku w Besancon, a zmarł 23 maja 1885 roku. Był poetą, dramaturgiem oraz politykiem; za swoje przekonania
o demokracji przebywał na dobrowolnym wygnaniu - m.in. w Brukseli. Jego przedmowa do „Granwella” zsyntetyzowała główne założenia dramaturgii romantycznej.
Twórczość:
„Katedra Marii Panny w Paryżu”(1831r.),
„Nędznicy” (1862r.).
Romantyzm w Rosji
Przedstawiciele romantyzmu w Rosji:
Aleksander Puszkin - urodził się 28 maja 1799 roku, a zmarł 29 stycznia 1837 roku
w Petersburgu. Poeta, dramaturg i prozaik, którego twórczość- początkowo pozostająca pod wpływami klasycyzmu - wprowadziła literaturę rosyjską w krąg oddziaływania wzorców romantycznych. W każdej uprawianych przez siebie dziedzin pozostawił dzieła, niewątpliwie wpływające na ówczesny rozwój techniki literackiej. Twórczość:
dramat romantyczny „Borys Gudunow” (1824r.),
„Mozart i Salieri” (1832r.),
powieść poetycka „Eugeniusz Oniengin” (1833r.),
powieść obyczajowa „Dama pikowa” (1834r.),
powieść historyczna „Córka kapitana” (1836r.).
Michał Lermontow - urodził się 15 października 1814 roku w Moskwie, a zmarł
27 sierpnia 1841 roku w Piatigorsku. Pochodził z zamożnej rodziny szlacheckiej. Studiował na Uniwersytecie Moskiewskim, a następnie w petersburskiej szkole podchorążych gwardii. Twórczość:
dramat „Hiszpanie” (1830r.),
„Maskarada” (1835r.),
powieść poetycka „Saszka” (1835r.),
nowela „Księżna Ligarska” (1836r.).
Romantyzm w Anglii
Przedstawiciele romantyzmu w Anglii:
James Macpherson - urodził się w 1736 roku, a zmarł w 1796 roku. Inspirator polskich romantyków. Poeta. Twórca cyklu poematów zatytułowanych „Pieśni Osjana”.
Walter Scott - urodził się 15 sierpnia 1771 roku w Edynburgu, a zmarł 21 września 1832 roku w Abbotsford. Poeta i powieściopisarz. Podejmując szkocką tematykę stworzył oryginalną literacką wizję historii, budowaną z uwzględnieniem kolorytu czasu i miejsca. Efekt ten uzyskiwał dzięki wprowadzeni autentycznych szczegółów z życia codziennego, wydarzeń historycznych, typów ludzkich, obyczajów, strojów, pejzaży itd. Taki sposób literackiego rekonstruowania historii wzbudził w całej Europie zainteresowanie przeszłością i życiem prowincji. Twórczość:
powieść poetycka „Pieśń ostatniego minstrela” (1805r.),
„Pani jeziora” (1810r.),
powieść historyczna „Wererley”(1814r.).
George Gordon Byron - urodził się w 1788 roku w Londynie. Był jedynym synem „Szalonego Jacke`a” i jego drugiej żony - Catherine Gordon, pochodzącej
z zamożnej szkockiej rodziny. Jego ojciec wyjechał do Francji, umykając wierzycielom, a matka - wraz z przyszłym poetą- do Aberdeen w Szkocji. Lord Byron zmarł pozostawiając żonę i trzyletniego synka bez środków do życia. Artystę wychowała niezrównoważona psychicznie matka, która na przemian darzyła swoje kalekie dziecko miłością i nienawiścią. W 1798r. chłopiec odziedziczył po dziadku wujecznym tytuł i posiadłości Byronów. Wkrótce rozpoczął naukę w Harrow, następnie przeniósł się do Trinity Cllege
w Cambridge. W 1807r. wydrukował i rozdał znajomym tomik poezji „Fugitive Pieces” i „Hours of Idleness”, które spotkały się z przyjaznym przyjęciem.
W 1809r. napisał satyrę „English Bards and Scotch Reviwers” w odpowiedzi na krytykę Broughama. Gdy osiągnął pełnoletność zasiadł w Izbie Lordów. Również w tym roku wyjechał na Wschód; za granicą spędził ponad rok czasu. Wrażenia
z obserwacji życia i pejzaży Hiszpanii, Portugalii i Półwyspu Bałkańskiego głęboko wpłynęły na jego twórczość. Sławę przyniósł mu powstały w 1812r. poemat dygresyjny „Wędrówki Childe Harolda”. W 1815r. ożenił się z Miss Anne Millbanke, która po urodzeniu córki Ady - na początku 1826r. - opuściła męża. Byron przez potworze języki i za mocą wielu intryg został wygnany z kraju. Nigdy nie zobaczył już żony, córeczki ani ojczyzny. Jego nowym domem stała się Wenecja.
Ostatni interesujący okres życia rozpoczął się w 1821r., gdy Grecy podjęli walkę
o wyzwolenie z niewoli tureckiej; poeta zdecydował się bronić sprawy greckiej. Zmarł 19 kwietnia 1824 roku, podczas wyprawy wojennej, na gorączkę reumatyczną,. Jego śmierć była ciężkim ciosem dla Grecji i pogrążyła naród w głębokim smutku. Jego ciało przywieziono do Anglii. Twórczość:
powieść poetycka „Giaur”(1812r.),
„Korsarz” (1814r.),
dramat „Manfred” (1817r.),
„Kain” (1821r.).
* ballada - pierwotnie śpiewany utwór liryczny znany w folklorze wielu krajów (zwłaszcza w Szkocji i Anglii. Od XVIII wieku rozpowszechniony jako krótki utwór poetycki i budowie stroficznej opowiadający niezwykłe zdarzenie, legendę ludową czy podanie historyczne. Dla ballady znamienne jest zmieszanie elementów lirycznych (nastrój niesamowitości, emocjonalność), epickich (narracyjność, retrospekcja) i dramatycznych (bohaterowie w działaniu i sytuacji). Fabuła jest ramą, w którą wpisana jest sytuacja jednostki wobec losów
i problemów moralnych (zbrodnia i kara, wierność i zdrada). Ballada stała się jednym z charakterystycznych gatunków przełomu romantycznego. W Polsce jej wątki pojawiły się w twórczości Juliana Ursyna Niemcewicza. Romantycy programowo sięgali po wątki ludowe, ukazując czynniki ograniczające swobodny rozwój jednostki (konwencje społeczne).