2. Romantyzm w Europie (Anglia, Francja, Niemcy, Rosja).

I. Romantyzm w Europie - wstęp.

Romantyzm jako prąd kulturalny jest zjawiskiem historycznym ogromnie złożonym, m.in. dlatego, że ogarnął wszystkie dziedziny życia (sztukę, filozofię, politykę, obyczajowość), a poza tym przybierał różne kształty w poszczególnych krajach Europy, zależnie od panujących tam stosunków politycznych, społeczno-obyczajowych, itp. Nie wszędzie narodził się w tym samym czasie i nie wszędzie objawiał się w podobny sposób.

Narodził się i rozwijał ten prąd pod wpływem zjawisk wywołanych przez rewolucje burżuazyjne, przy czym największe znaczenie miała oczywiście Wielka Rewolucja Francuska. Najwcześniej pojawiły się pierwsze jaskółki nowego kierunku w Anglii, gdzie rewolucja miała miejsce już w latach 1640-60. W Rosji natomiast rewolucji burżuazyjnej w ogóle nie było, dlatego romantyzm ma tu inny charakter niż w zachodniej Europie. Podobnie w Polsce kierunek ten przybrał odmienne cechy uwarunkowane brakiem niepodległego bytu i dominującym znaczeniem drobnej szlachty, która u nas odgrywała podobną rolę do tej, jaką miało mieszczaństwo na Zachodzie.

W niektórych krajach Europy romantyczny kierunek rozwijał się ewolucyjnie, bez specjalnych wstrząsów (np.: Anglia, Niemcy), w innych miały miejsce tzw. przełomy romantyczne (np.: Francja, Polska). Wszystko to zależało od warunków historycznych danego kraju.

Rewolucje burżuazyjne zupełnie zmieniały strukturę społeczną krajów, w których się odbywały. Do głosu doszła nowa warstwa społeczna - mieszczaństwo, dotychczas usuwana od życia politycznego i kulturalnego przez uprzywilejowane klasy feudalne. Powstał w ten sposób nowy krąg społeczny odbiorców kultury, musiała więc nastąpić także zmiana w samej kulturze, gdyż gust i potrzeby kulturalne nowej warstwy były inne niż panującej poprzednio elity dworskiej i feudalnej. Tym nowym kierunkiem w kulturze stał się właśnie romantyzm.

Rozwój romantyzmu związany był z ruchami rewolucyjnymi i wolnościowymi, które szerzyły się w pierwszej połowie XIX wieku, po upadku zdobyczy Wielkiej Rewolucji, spowodowanym zwycięstwem reakcyjnych sił (monarchia burżuazyjna Ludwika Filipa we Francji, rządy Świętego Przymierza w Rosji, Austrii i Prusach). Najważniejsze zrywy rewolu- cyjno-wolnościowe to kolejno : powstanie greckie w 1824r., powstanie dekabrystów z 1825r., powstanie listopadowe z 1831r.

II. Romantyzm w muzyce.

- Ludwig van Beethoven - niemiecki kompozytor, autor koncertów na instrumenty solowe z towarzyszeniem orkiestry, uwertur, poematów symfonicznych, pieśni, a przede wszystkim dziewięciu monumentalnych symfonii

- Karol Maria Weber - twórca romantycznej opery, autor "Wolnego strzelca", w której wystąpiły fantastyczne motywy ludowe

- Meyerbeer - twórca tzw. Wielkiej Opery, autor "Hugenotów"

- Franz Schubert - autor pełnych rom. liryzmu utworów symfonicznych i fortepianowych oraz nastrojowych pieśni

- Feliks Mendelssohn - Bartholdy - autor dzieł symfonicznych i fortepianowych oraz lustrator muzyczny Szekspirowskiego "Snu nocy letniej" (stąd pochodzi właśnie znany marsz weselny)

- Robert Schuman - twórca pieśni, utworów symfonicznych i fortepianowych, a także typowo romantycznego koncertu na fortepian z orkiestrą

- Ferenc Liszt - wirtuoz gry fortepianowej, rozpowszechnił poemat symfoniczny i wprowadził do muzyki motywy zaczerpnięte z węgierskiego folkloru

- Fryderyk Szopen - autor nowych form pianistycznych - ballad muzycznych, a także polskich mazurków i polonezów, etiud

- Hector Berlioz - pogłębił tzw. muzykę programową, mającą odtworzyć konkretne treści obrazowe, przeżyciowe, a nawet epicko-narracyjne, autor "Symfonia fantastyczna"

- Richard Wagner - reformator muzyki operowej w kierunku zmiany tradycyjnej opery na "dramat muzyczny"

III. Romantyzm w malarstwie.

- Joseph William Turner - wybitny pejzażysta, malarz obrazów o nastroju impresjonistycznym

- John Constable - romantyczny pejzażysta, pokazujący przyrodę w jej "codziennym" wyglądzie

- Eugene Delacroix - wybitny portrecista, ale i autor obrazów o tematyce historycznej (np.: "Wolność wiodąca lud na barykady"

- Theodor Gericault - pejzażysta, autor obrazów przedstawiających ludzkie dramaty

IV. Romantyzm w Anglii

- William Szekspir - prekursor angielskiego preromantyzmu, stworzył nowy typ teatru i dramatu; przez romantyków był uznany prekursorem nowego nurtu

- Samuel Richardson - autor utworów sentymentalnych (np.: "Klaryssa, czyli historia młodej damy", "Pamela, czyli cnota nagrodzona"),

- James MacPherson - autor "Pieśni Osjana" - motywy zaczerpnięte ze staroceltyckich pieśni ludowych, charakterystyczny dla angielskiego preromantyzmu jest kult wieków średnich

- Thomas Percy, Samuel Coledridge i William Wordsworth - autorzy "Ballad lirycznych" i twórcy manifestu nowej poezji oraz twórcy kierunku zwanego "szkołą jezior" - nastrojowość, melancholijna zaduma, sięganie do pieśni ludowych, tendencja do wzorowania się w poezji na mowie potocznej

- Walter Scott - twórca nowoczesnej powieści historycznej - "Waverley", "Rob Roy", "Hrabia Robert z Paryża"

- George Byron - autor poematów ("Wędrówki Childe Harolda"), powieści poetyckich ("Giaur") i dramatów, twórca nowego typu bohatera romantycznego uosabiającego zasadnicze konflikty epoki; wprowadził do poezji orientalizm

- Charles Dickens - powieściopisarz realistyczny, autor powieści obyczajowych zawierających krytycyzm niesprawiedliwych praw angielskich; w jego powieściach odnajdujemy ostrą satyrę i łagodny humor - "śmiech przez łzy" - "Opowieść wigilijna" , "David Copperfield", "Klub Pickwicka"

V. Romantyzm w Niemczech.

- Johann Wolfgang Goethe - sentymentalistyczny poeta, w którego twórczości dominowały nastroje buntu i dążenia do odzyskania dawnej potęgi Rzeszy prowadzące do kultu średniowiecza oraz postawa "bólu istnienia"; autor dramatów : "Goetz von Berlichingen", "Faust", powieści "Cierpienia młodego Wertera", ballad o charakterze ludowym ( "Śpiewak", "Król elfów")

- Friedrich Schiller - autor dzieł , w których jako przedstawiciel młodej generacji Niemców najdobitniej wyraził dążenia wolnościowe ("Zbójcy", "Intryga miłości"); autor ballad ("Rękawiczka") nawiązujących do wieków średnich

- Johann Gottfried Herder - przedstawiciel nurtu ludowego w preromantyzmie niemieckim, autor pieśni ludowych z całego świata - "Głosy ludów w pieśniach"

- Johann Gottlieb Fichte - filozof niemieckiego romantyzmu - w sztuce widział w pewnym stopniu realizację "absolutu", tj. pierwotnego i powszechnego pierwiastka warunkującego byt, a w artyście widział postać natchnionego geniusza

- August Wilhelm Schlegel - poeta i krytyk literacki, a jednocześnie wybitny filolog, tłumacz Szekspira i Calderona; dokonał podziału literatury na starożytną i nowożytną (przy czym do tej drugiej zaliczył lit. chrześcijańską); w poezji rom. Schlegel widział "zbliżenie rzeczy najbardziej przeciwnych";

- Friedrich Hegel - twórca zasady dialektycznej tzw. triady heglowskiej TEZA - ANTYTEZA - SYNTEZA

- Friedrich von Hardenberg ( ps. Novalis) - autor nie dokończonej powieści "Heinrich von Ofterdingen"

- Ludwig Tieck - teoretyk dramatu i entuzjasta Szekspira oraz tłumacz jego dzieł; najbardziej znane jego utwory to udramatyzowane baśnie ludowe, np.: "Kot w butach"

- Heinrich Kleist - wybitny dramaturg - "Rozbity dzban", "Książe Homburgu", "Bitwa w lesie toutoburskim"; twórczość Kleista to : patriotyzm oraz nurt realistyczny

- Ernest Theodor Amadeus Hoffmann - autor fantastycznych powieści, w których występują motywy diabelskie, a bohaterowie przeżywają stany psychopatyczne ("Diabelskie eliksiry"), a także kompozytor ("Ondyna" - ludowo fantastyczna opera)

- Heinrich Heine - poeta, autor utworów lirycznych, poematów i powieści oraz pamiętników; popierał idee Rewolucji Francuskiej, Napoleona ("Grenadierzy") i sprzeciwiał się despotyzmowi pruskiemu, za co, po klęsce cesarza Francuzów, został uznany za zdrajcę i udał się na emigrację do Paryża; poezja Heinego to : ironia, przełamywanie nastroju, nastrój romantyczno-poetycki często załamywany motywami prozy i brzydoty ("Rozmowa w stepach Paderbornu"); Heine nie był zdecydowanym zwolennikiem poezji rom., której krytyczną ocenę dał w szkicu "Szkoła romantyczna"; jako poeta wolności był sympatykiem Polski (szkic "O Polsce")

VI. Romantyzm we Francji.

- Jean Jacques Rousseau - prekursor romantyzmu francuskiego, autor romansu "Nowa Heloiza", zwolennik idei powrotu do natury, idei demokratycznych i kultu uczucia

- Germaine de Staael - poetka rewolucyjna, wrogo odnosząca się do cesarstwa Napoleona i z tego powodu emigrowała do Szwajcarii; podróżowała po całej Europie - "O Niemczech" , "O literaturze i jej powiązaniach z instytucjami społecznymi"; podzieliła literaturę europejską na : lit. Południa ( poezja starożytnej Grecji i Rzymu oraz poezja klasyków XVII-wiecznych) i Północy (niemiecka, angielska i skandynawska)

- Francois Rene de Chateaubriand - zaciekły monarchista i papista, w trakcie rewolucji przebywał w Ameryce; autor opowiadania "Rene" oraz monumentalnych dzieł ("Geniusz chrystianizmu, czyli piękno religii chrześcijańskiej", "Męczennicy"), w których dowodził wyższość legend chrześcijańskich nad mitami pogańskimi, tak uwielbianymi przez klasyków

- Alphonse de Lamartine - poeta, prozaik, w młodości przyjmował postawę bierną, często przybierającą charakter kontemplacyjnej ucieczki od rzeczywistości (zbiory wierszy "Medytacje", "Nowe medytacje"), a w latach dojrzałych wybitny polityk (rozprawa "Historia żyrondystów")

- Victor Hugo - największy z romantyków francuskich, dokonał przełomu romantycznego we Francji, np.: dramat "Cromwell" stanowił swego rodzaju manifest romantyczny i przykład nowego typu dramaturgii; ideowo dramaturgia Hugo wyraża tendencje republikańskie i demokratyczne; Hugo był autorem licznych powieści ("Nędznicy", "Katedra Marii Panny w Paryżu", Człowiek śmiechu") i wierszy (zbiory "Ody i ballady", "Liście jesienne", "Pieśni o zmierzchu")

- Alexander Dumas (ojciec) - autor powieści historycznych - przygodowych i awanturniczych - twórca romansu historycznego

- George Sand - autorka przesyconych liryzmem powieści "Indiana" , "Leila", w późniejszym okresie skierowała się ku sprawom społecznym i emancypacji kobiet

- Prosper Merimee - autor prozy powieściowo-nowelistycznej i dramatów (zbiór krótkich utworów dramatycznych "Teatr Klary Gozul" - krytyka arystokracji i klerykalizmu) oraz powieści historycznych, a także tłumacz Gogola, Puszkina

- Alfred de Vigny - pisarz i poeta-pesymista uciekający od rzeczywistości w sferę ideałów, które znajdował w feudalnej przeszłości (przeciwieństwo Hugo), autor powieści "Cinq Mars", "Niewola i wielkość żołnierza"

- Alfred de Musset - poeta zamknięty w kręgu liryki elegijnej, m.in. zbiór wierszy miłosnych "Noce" oraz autor powieści autobiograficznej "Spowiedź dziecięcia wieku"

VII. Romantyzm w Rosji.

- Aleksander Bestużew, Paweł Muchanow, Eugeniusz Oboleński, Aleksander Odojewski, Konrad Rylejew - grupa poetów związanych z dekabrystami, którzy wysuwali najśmielej hasła wolnościowe

- Aleksander Puszkin - przez pewien czas związany z dekabrystami, stąd w jego poezji często powtarzają się idee wolnościowe ("Pismo na Sybir") i poematów ("Eugeniusz Oniegin", "Rusłan i Ludmiła"); proza Puszkina to : opowiadania "Córka kapitana", "Dama pikowa"; Puszkin to także autor dramatu romantycznego "Borys Godunow"

- Michał Lermontow - w jego poezji charakterystyczny jest silny nurt ludowości (poemat "Demon"); autor powieści, np.: "Bohater naszych czasów"

- Mikołaj Gogol - autor ukraińskich opowiadań ludowych pełnych fantastyki ludowej oraz opowiadań i powieści ( "Nos", "Szynel", "Martwe dusze") i komedii ("Rewizor", "Ożenek")

- Taras Szewczenko - wybitny poeta i pisarz romantyczny pochodzenia ukraińskiego oraz uzdolniony malarz był bojownikiem o wolność polityczną i społeczną swego narodu; w swej poezji ukazywał piękno ziemi ukraińskiej w nastrojowych romantycznych obrazach; za swą działalność (współpracował z rosyjskimi i polskimi spiskowcami) i przekonania został skazany na zesłanie; spopularyzował także w poezji rom. formę ludowej ukraińskiej dumy i dumki;

5. Klasycystyczny a romantyczny model liryki.

"Pieśń IX" J. Kochanowskiego

- klasycystyczny model poezji - dominują reguły klasyczne - normy gatunku, którym podporządkowany był temat wypowiedzi, język i styl utworu (wzniosły w hymnie, patetyczny w odzie, zabawny we fraszce, melancholijny w trenie i elegii)

- istotną cechą poetyki klasycystycznej jest wyrazistość podmiotu i puenty lirycznej

- konstrukcja utworu polega na harmonijnym powiązaniu obrazu świata przedstawionego z bezpośrednim wyznaniem podmiotu, czyli z puentą liryczną

- w "Pieśni IX" występuje paralelizm (dwuwartościowość, równoległość występowania, np.: dwa światy) obrazu i puenty lirycznej

- obraz przemian zachodzących w przyrodzie odwzorowany jest ze świata rzeczywistego, istnieje samodzielnie, niezależnie od przeżyć podmiotu i stanowi bodziec wywołujący reakcję "ja" lirycznego

- podmiot w klasycyzmie jest niezindywidualizowany, wypowiedzi jego dotyczą spraw ogólnych, są nieosobiste i obiektywne, a niekiedy brzmią jak sentencje

- zasada mimezis

"Żegluga" A. Mickiewicza

- romantycy programowo mieszali rodzaje i gatunki literackie (synkretyzm rodzajowy i gatu- nkowy)

- istotą liryki romantycznej jest subiektywizm i emocjonalizm

- literatura miała być wyrazem osobowości autora, jego przeżyć i uczuć

- liryka miała być "mową uczuć", toteż na plan pierwszy wysuwa się funkcje ekspresywne (skierowane na nadawcę)

- słowo miało być narzędziem przeżyć poety

- romantyzm rozbija tradycyjny paralelizm obrazu i puenty lirycznej

- obraz przesycony pierwiastkami subiektywnymi traci samodzielność, przygotowuje puentę liryczną, wzmacnia się jego ekspresyjność

- w sonecie "Żegluga" obraz żeglugi nie jest wzorowany ze świata rzeczywistego, jak w cytowanej "Pieśni IX", ale jest tak ukształtowany, aby najpełniej wyrazić stan psychiczny "ja" lirycznego - poczucie mocy, dynamicznej radości, swobody

- zauważamy personifikację i animizację okrętu : dąsa się, zrywa z wędzidła, przewala, nurkuje, wznosi kark

- personifikacja informuje o doznaniach podmiotu:

- poczucie mocy : wznosi kark, zdeptał falę, dąsa się

- radość i dynamikę : przewala się, nurkuje

- swobodę, wolność : leci, chwyta wiatr pod skrzydła

- metaforyzowany jest nie tylko obraz żeglugi, wyznanie podmiotu lirycznego konsekwentnie rozwija krąg metafor : "mój duch masztu lotem buja", "wyobraźnia jak warkocz żagli", "padam na piersi okrętu"

- powiązanie między stanem psychicznym podmiotu a "stanem psychicznym" okrętu, który jest konsekwentnie personifikowany najpełniej występuje w wyznaniu : "zdaje się, że pierś moja do pędu go nagli"

- sonet Mickiewicza zachowuje więc paralelizm obrazu i puenty lirycznej, ale traci swoją samoistność, stanowi także ukrytą formę wyznania podmiotu, jest subiektywną wizją świata, poprzez którą "ja" liryczne wyraża swoje emocje, swoją osobowość

7. Pierwiastki klasycystyczne i romantyczne w "Odzie do młodości" A. Mickiewicza - uniwersalność ody.

ODA - utwór wierszowany o charakterze pochwalno-panegirycznym o patetycznym stylu; opiewa wybitną osobistość, wydarzenie, instytucje lub idee; szczególnie eksponowane miejsce zajmowała oda w literaturze klasycystycznej; oda klasycystyczna to utwory okolicznościowe, opiewały doniosłe wydarzenia i czyny wybitnych osobistości, charakterystyczne dla ody klasycystycznej są : motywy mitologiczne, patos i dążność do hiperbolizacji; starożytna tradycja ody to grecka liryka chóralna - Kapullus, Kwindor, Horacy, a oświeceniowa to Voltaire, Boilleau, Trembecki, Naruszewicz, Koźmian; romantyczne ody pisali V. Hugo, G.G. Byron, A. Puszkin, A. Mickiewicz, J. Słowacki; w romantyzmie oda stała się rozbudowanym utworem poetyckim o charakterze patetycznego manifestu światopoglądowego;

Pierwiastki klasycystyczne

- klasycystyczny gatunek - oda;

- ideały - wolność, równość, braterstwo;

- służba jednostki dla dobra społeczeństwa;

- ideały utylitarne i jakobińskie;

- motywy mitologiczne : Herkules, nić Ariadny, Syzyf, ambrozja i nektar;

- poetyka klasycystyczna wg Boilleau:

- nierówny wiersz dla oddania falujących uczuć

- przemyślana kompozycja ( 2 wątki - młodość i starość)

- styl retoryczny splata się ze stylem emocjonalnym

Pierwiastki romantyczne:

- nowy pogląd na świat - sięganie, gdzie wzrok nie sięga, łamanie, czego rozum nie złamie

- nowe obrazowanie poetyki - używanie obrazów przeczących zasadzie klasycznego, dobrego smaku - "płaz w skorupie" , "wody trupie" oraz nowe, szersze znaczenie słowa "duch"

- romantyczny motyw lotu - nawiązanie do orła

- miłość największą siłą i mocą motywującą człowieka do działania

- heroizm i ideały wolnościowe

- egocentryzm i samotnictwo

- profetyzm - "musimy patrzeć oczyma duszy"

- kontrasty - dobro-zło, młodość-starość

- wywyższanie młodości

- nowe pojęcie romantyczne - "mierz siły na zamiary"

- słownictwo nacechowane emocjonalnie i subiektywizm w widzeniu świata

- bunt przeciw światu i żądza dopełnień