Romantyczny „nadgatunek”

Romantyzm to czas narodzin wielu nowych gatunków literackich, takich jak powieść
poetycka, poemat dygresyjny czy dramat romantyczny. Należy jednak podkreślić, że w
romantycznej świadomości nie było miejsca dla gatunków literackich. W epoce, w której
aspiracje twórczej jednostki sięgnęły zenitu, kwestia formy gatunkowej stanowiła
niedopuszczalne ograniczenie.

Kierując się wizją „poezji transcendentalnej” czy „poezji absolutnej”, nie można jej było
rozpatrywać w odniesieniu do wyznaczników gatunkowych powieści. tragedii czy wiersza
lirycznego. Stąd zrodziła się próba znalezienia niejako jednego „nadrodzaju”/ „nadgatunku”,
jednoczącego w sobie wszystkie rozproszone dotąd formy wypowiedzi poetyckiej. W ujęciu
Friedricha Schlegla takim właśnie „nadrodzajem”/ „nadgatunkiem” miała być powieść,
rozumiana właśnie jako „poezja w ogóle”. Także inni autorzy przypisywali tak rozumianej
powieści – co najmniej werbalnie – szczególną i wiodącą rolę w kształtowaniu literatury
romantycznej.
(Tadeusz Namowicz, Wstęp, w: Pisma teoretyczne niemieckich romantyków, wybrał i oprac.
T. Namowicz, Ossolin, Wrocław 2000, s. LIX.)

Niestety romantykom nie udało się dosięgnąć ideału, jednak gdzie tylko było to możliwe,
łamali reguły gatunkowe, deformowali zastygłe struktury poetyckie. Stąd mowa o
romantycznym synkretyzmie gatunkowym. Tak więc paradoksalnie wydzielając romantyczne
gatunki (co okazuje się nieuniknione w badaniach historycznoliterackich), postępujemy
wbrew założeniom epoki.

Dramat romantyczny

Literatura romantyczna potocznie jest kojarzona przede wszystkim z poezją, z twórczością
liryczną, ale ważne jest, by zdawać sobie sprawę z tego, że dla romantyków ta część ich pracy
pisarskiej stanowiła swoisty margines

działalności

literackiej. Romantycy zgodnie z

założeniami epoki dążyli do stworzenia utworów-syntez, a ich ulubionym gatunkiem
wypowiedzi stał się dramat romantyczny.

Dramat romantyczny możemy sobie natomiast wyobrazić jako wielki obraz, na którym oprócz
postaci i ruchu w większych grupach osób przedstawione jest nie tylko ich najbliższe
otoczenie, lecz również znacząca daleka perspektywa, a wszystko to w magicznym
oświetleniu, które w ten czy inny sposób jest pomocne w wywoływaniu zamierzonego
wrażenia.
(August Wilhelm Schlegel)

Gatunek ten został ukształtowany w opozycji do reguł dramaturgii klasycystycznej, w
nawiązaniu do

doświadczeń

teatru szekspirowskiego i hiszpańskiego (Calderon) oraz

różnorodnych form melodramatu. Dramat romantyczny to wcielenie koncepcji romantycznej
formy otwartej, która charakteryzowała się następującymi cechami:

•

luźna kompozycja – w dramacie romantycznym związki przyczynowo-skutkowe mają
drugorzędne znaczenie,

•

wieloosiowość, wielopoziomowość kompozycji,

•

zatarcie początkowej i końcowej ramy kompozycyjnej.

Inną ważną ideą realizowaną w dramacie romantycznym jest synkretyzm rodzajowy
przejawiający się w swobodnym łączeniu elementów dramatycznych z epickimi oraz
lirycznymi, co skutkowało tym, że obok monumentalnych scen zbiorowych występowały
wspaniałe monologi liryczne. Ponadto dla romantyków normą było splatanie wątków
realistycznych z fantastycznymi, tragizmu z komizmem, patosu z groteską. Dramat
romantyczny cechuje się swoistym rozmachem – autorzy nie licząc się z możliwościami
technicznymi teatrów tworzyli dramaty bardzo trudne bądź wręcz niemożliwe do wystawienia
na scenie (tzw. dramat niesceniczny), co spowodowało, że wiele z nich po raz pierwszy
pojawiło się w teatrach dopiero w XX wieku (tutaj wiele zasług przypada Stanisławowi
Wyspiańskiemu).

Do najważniejszych twórcy tego gatunku należą m.in. V. Hugo (np. Hernani), A. de Musset
(np. Lorenzaccio), A. Mickiewicz (Dziady), J. Słowacki (Kordian), Z. Krasiński (Nie-Boska
komedia).

Ballada

Ballada (z włoskiego ballare – tańczyć) to gatunek literacki z pogranicza epiki, liryki oraz
dramatu, silnie zakorzeniony w tradycji. Początków ballady należy upatrywać w epickich
pieśniach ludowych o rodowodzie celtyckim, rozwijających się już od XII wieku (szczególnie
silnie między XIII a XVI) na gruncie angielskim i szkockim. Ballada w wersji szkocko-
angielskiej, czyli tzw. ballada szkocka, to przede wszystkim pieśń epicka o tematyce
złowrogiej i tragicznej, podejmująca popularne tematy nieszczęśliwej miłości, zdrady czy
zemsty; cechowało ją nasycenie elementami fantastycznymi, wprowadzającymi nastrój
posępny i tajemniczy. Protoplastów romantycznej ballady trzeba również doszukiwać się
prowansalskich lirycznych pieśniach ludowych, które rozwinęły się w XIV-XV w. na terenie
Włoch i Francji w nowe formy lirycznej wypowiedzi artystycznej (Ich realizacją jest np.
twórczość słynnego Villona). Do popularyzacji i rozwoju tego gatunku przyczyniły się
szczególnie dwa dzieła z drugiej połowy XVIII wieku:

•

Reliques of Ancient English Poetry (1765) Thomasa Percy'ego (biskup i folklorysta
szkocki, żyjący w latach 1729-1811);

•

Volkslieder (1778/ 79) Johanna Gottfrieda Herdera (pisarz i filozof niemiecki żyjący w
larach 1744-1803).

Przełom XVIII i XIX wieku to czas, kiedy ballada za sprawą tłumaczeń Juliana Ursyna
Niemcewicza przedostaje się do polskiej literatury. Tutaj na kształtowanie się polskiej wersji
tego gatunku ma duży wpływ duma (gatunek epicki, uprawiany m. in. przez Niemcewicza).

Kanoniczny zespół cech właściwych polskiej balladzie romantycznej wyznaczył Adam
Mickiewicz w swoim tomie Ballady i romanse. Mickiewiczowskie ballady stały się nie tylko
pretekstem do zagorzałej dyskusji między klasykami a romantykami o kształt literatury, ale
również uczyniły z tej formy wypowiedzi literackiej sztandarowy gatunek romantyzmu
polskiego, a w szczególności pierwszej fazy tej epoki. Według Klainera w tym czasie
utrwaliła się postać klasyczna ballady, definiowanej jako:

(...) krótki wierszowany utwór epicki na temat niezwykłego zdarzenia, o zabarwieniu
lirycznym i o tendencji do dramatycznego, dialogowego ujęcia.
(J. Kleiner)

Ten rodzaj ballady uprawiali poza Mickiewiczem Aleksander Chodźko (1804-1891), Stefan
Witwicki (1801-1847), Antoni Edward Odyniec (1804-1885) oraz Władysław Syrokomla
(1823-1862).

Ballada w sposób nierozerwalny łączy się z ludowością, to realizacja idei „pieśni gminnej”, w
której krył się autentyczny duch narodu i z tego względu była tak ważna dla romantyków.

Cechy gatunkowe polskiej ballady romantycznej:

•

forma: pieśń o charakterze epicko-lirycznym nasycona elementami dramatycznymi;

•

temat: niezwykłe wydarzenia legendarne lub historyczne;

•

szkicowa fabuła (zazwyczaj jeden wiodący watek) przeważnie z wyeksponowanymi
momentami tajemniczymi, zagadkowymi, „cudownymi”; niekiedy pojawia się
ingerencja sił nadprzyrodzonych; bardzo często fabuła przybiera charakter sensacyjny
(np. Lilie Mickiewicza);

•

postaci: z reguły silnie stypizowane, o wyeksponowanej jednej, wiodącej cesze
charakteru; najczęściej postaci te są ze sobą silnie skontrastowane;

•

narracja w dużej mierze zsubiektywizowana, często pojawiają się partie dialogowe;

•

narrator ma cechy aktywnego odbiorcy widowiska - żywo reaguje na obserwowane
zdarzenia, ujawnia swoje reakcje emocjonalne (wykrzyknienia oraz domysły);

•

obecność konwencjonalnych ujęć i

środków

: paralelizm składniowy, stałe epitety,

porównania, powtórzenia i refreny;

•

najczęściej występuje stroficzna budowa utworu.

Popularność ballad w romantyzmie przedlistopadowym spowodowała wybuch
swoistej balladomanii, której wiele owoców na charakter ściśle grafomański. Szybka
konwencjonalizacja tego gatunku doprowadziła do tego, że ten czołowy
romantyczny gatunek stał się przedmiotem parodii, np. w wykonaniu Kornela
Ujejskiego czy Juliusza Słowackiego. Po upadku powstania listopadowego ballada
powoli zaczęła traciła swą rangę, w obrębie tego gatunku zaczęły powstawać nowe
podgatunki, w których do głosu dochodził element realistyczny: ballada
patriotyczna, społeczna, powstańcza. Ponadto w tym czasie ballada pozostawała pod
wpływem innego gatunku zaczynającego swą ogromną karierę w latach 30. XIX w.,

tj. gawędy.

Powieść poetycka

Powieść poetycka, romantyczny wariant poematu epickiego, określany tą nazwą od 2 połowy
XIX wieku; współcześnie używano terminu „powieść”, który zgodnie z ówczesnym jego
rozumieniem, oznaczać miał nie tylko fabularność, ale i autentyczność

relacji

, w

przeciwieństwie do „literackiego” poematu.
(Marian Maciejewski, hasło: Powieść poetycka, w: Literatura polska. Przewodnik
encyklopedyczny, t. 2, pod red. J. Krzyżanowskiego, PWN, Warszawa 1984, s. 219-220.)

Powieść poetycka to gatunek wywodzący się z literatury angielskiej. Za prekursora tej formy
literackiej wypowiedzi uznaje się Waltera Scotta. Jego utwory o tematyce historycznej (m.in.
Pieśń ostatniego minstrela, Pani jeziora ) zyskały niezwykłą popularność na początku XIX
wieku, wywierając tym samy olbrzymi wpływ na literaturę europejską. Jednak ostatecznie to
George Byron stworzył wzór gatunkowy powieści poetyckiej, w takich utworach jak Giaur,
Korsarz, Narzeczona z Abydos, Oblężenie Koryntu, Więzień Chillonu. Zasługi Byrona dla
powieści poetyckiej to:

•

wprowadzenie orientalnej scenerii;

•

stworzenie nowego typu bohatera: bohater bajroniczny (obdarzony tajemniczą
biografią, skłócony ze światem, owładnięty silnymi namiętnościami);

•

intensyfikacja składnika lirycznego w tekście.

W Polsce teksty Byrona tłumaczyli Antoni Edward Odyniec oraz Adam Mickiewicz.

Cechy gatunkowe powieści poetyckiej:

•

synkretyzm gatunkowy: połączenie elementów epickich i lirycznych;

•

rozbudowany utwór wierszowany;

•

fabuła o luźnej, fragmentarycznej kompozycji, nasycona momentami dramatycznymi;
obecność luk i zakłóceń chronologicznych, wiele miejsc tajemniczych i
niedopowiedzianych;

•

subiektywizacja opowiadania i opisu;

•

nikły dystans między narratorem a bohaterem;

•

obecność zwrotów kierowanych wprost do czytelnika;

•

narrator oceniający postawę bohatera, obnażający swój emocjonalny stosunek do
zdarzeń;

•

postać narratora często stanowi maskę dla samego twórcy.

Najważniejsze polskie powieści poetyckie doby romantycznej:

•

Maria (1825) Antoniego Malczewskiego;

•

Konrad Wallenrod (1828) Adama Mickiewicza;

•

Zamek kaniowski (1829) Seweryna Goszczyńskiego;

•

Wczesne powieści poetyckie Juliusza Słowackiego: Mnich (1832) , Jan Bielecki
(1832), Arab (1832), Żmija (1832), Lambro (1833).

Powieść poetycka podobnie jak poemat dygresyjny to gatunek silnie związany z epoką
romantyzmu, poza jego granicami stracił możliwość rozwoju. Kolejne próby wskrzeszania tej
formy wypowiedzi wyraźnie miały charakter epigoński lub były nastawione na stylizację
artystyczną.

Sonet

Sonet nie jest gatunkiem stricte romantycznym, stanowi on formę wypowiedzi o tradycji
renesansowej, szeroko stosowaną przez autorów wszystkich następnych epok. Gatunek ten
ukształtował się w XIII wieku w poezji włoskiej (na Sycylii), prawdopodobnie na jego kształt
miały wpływ gatunki poezji arabskiej i prowansalskiej. Początkowo sonet był mocno związany
z włoską poezją ludową. W Polsce sonety pisali najpierw Jan Kochanowski oraz Mikołaj Sęp-
Szarzyński, potem m. in. Sebastian Grabowiecki i Andrzej Morsztyn. XVIII wiek był okresem
prawie całkowitego zaniku tego gatunku, dopiero romantyzm dokonał jego rehabilitacji.

W Polsce popularyzacja sonetu odbyła się za sprawą Mickiewicza i jego dwóch cykli
sonetowych: Sonetów krymskich oraz tzw. sonetów odeskich (ten cykl został wydany pod
tytułem Sonety, razem z Sonetami krymskimi w 1826 roku w Moskwie). Poza Mickiewiczem
sonety pisali m. in. Słowacki i Goszczyński.

Wyznaczniki gatunkowe sonetu mają przede wszystkim charakter formalny: jest to utwór
poetycki składający się z czternastu wersów, podzielonych na cztery strofy o regularnej
budowie, w

zależności

od rodzaju sonetu strofy mogą występować w następujących układach:

•

sonet włoski – z dwiema strofami czterowersowymi (tetrastychy) z układem rymów
abba cddc oraz z dwiema tercynami o różnych kombinacjach rymów (np. eee fff, efg
efg);

•

sonet francuski – zbudowane z trzech strof czterowesowych z rymami abba abba
cdcd i końcowym dystychem o rymach gg;

•

sonet angielski – różniący się od francuskiego nieco odmiennym układem rymów:
abab cdcd efef gg; takie sonety pisał m.in. Szekspir.

Dwie pierwsze zwrotki (osiem wersów) zawierają zazwyczaj część opisową i narracyjną, zaś
pozostałe to część refleksyjno-uogólniająca. Przy czym ostatnio strofa „stanowi zwykle
kulminację przebiegu znaczeniowego, przynosząc uogólniające sformułowanie nadrzędnego

sensu utworu”. Sonet to forma kunsztowna na wielu poziomach:

Kunsztowność kompozycji stroficznej wiąże się często z wykwintnością układu
językowego, stąd sonet chętnie wykorzystuje wymyślne powtórzenia słowne, niezwykłe
kompozycje rymowe (np. sonet na jeden lub dwa rymy), anafory, paralelizmy, gradacje
itp. Rozmiar sylabiczny różny dla różnych języków, zazwyczaj dłuższy (np. w poezji pol.
jedenasto- i trzynastozgłoskowiec), pozwala na kunsztowne rozwiązania składniowe i
częste wprowadzanie rymów w średniówce, pomysłowo układanych. (...) Symetrie i
asymetrie kompozycji stroficznej prowokują do wygrywania paraleli i kontrastów
obrazowych między odpowiadającymi sobie strofami. Ta wielostronna kunsztowność
sprawiła, że sonet od początku związał się zarówno z tematyką salonowo-erotyczną, jak z
poważną problematyką refleksyjno-filozoficzną.

Dla romantyków sonet był przestrzenią nie tyle wirtuozerii poetyckiej (choć i tej nie
brakowało), co poszukiwania syntezy, nieskończoności, filozoficznego i metafizycznego

doświadczenia

. Sonet romantyczny próbował dotknąć tajemnic wszechświata.

Poemat dygresyjny

Poemat dygresyjny to jeden z najważniejszych i najciekawszych gatunków stricte
romantycznych. Nawiązywał on do tradycji poematów Ariosta (żartobliwa technika
narracyjna), poematów heroikomicznych (elementy parodystyczne i satyryczne) oraz
twórczości Sterna (swobodna kompozycja). W obrębie tej formy literackiej występują
elementy wypowiedzi:

•

epickiej,

•

lirycznej,

•

dyskursywnej.

Mamy więc po raz kolejny do czynienia z romantycznym synkretyzmem gatunkowym. Za ojca
poematu dygresyjnego (podobnie jak powieści poetyckiej) uważa się George'a Byrona. W
literaturze polskiej niedoścignionym mistrzem tego gatunku był Juliusz Słowacki.
Najważniejsze poematy dygresyjne:

•

Georg Byrona Childe Harold, Don Juan;

•

Aleksander Puszkin Eugeniusz Oniegin;

•

Juliusz Słowacki Beniowski, Podróż do ziemi świętej z Neapolu.

Cechy gatunkowe poematu dygresyjnego:

•

rozbudowany utwór wierszowany;

•

występuje prosta i niezbyt rozbudowana fabuła; najczęściej kanwę utworu stanowi
podróż głównego bohatera, ukazywana jako szereg niezwiązanych ze sobą epizodów;
stąd luźna, fragmentaryczna kompozycja;

•

w utworze na pierwszy plan (przed fabułę) wysuwa się dominująca postać narratora,
dla którego opowiadana historia jest jedynie pretekstem do licznych wypowiedzi na

inne tematy; stąd liczne dygresje, refleksje, wtręty, w których podmiot mówiący
wypowiada swe opinie na temat filozofii, ideologii, polityki, obyczajowości, literatury;
często pojawiają się odniesienia do współczesności, niekiedy bardzo złośliwe;

•

narrator posługuje się ironią, żartem, szczególnie w odniesieniu do osoby głównego
bohatera;

•

demonstracyjnie swobodny narrator prowadzi swoistą grę z czytelnikiem; zwraca się
do niego bezpośrednio; traktuje jako dyskutanta w sporach ideowych, literackich, itp;
objawia mu proces tworzenia dzieła (wypowiedzi metatekstowe).

Poemat dygresyjny skończył swoją karierę wraz z końcem romantyzmu. W literaturze
współczesnej próbą wskrzeszenia (niezbyt udaną) tego gatunku podjął Julian Tuwim, pisząc
Kwiaty polskie.

Najbardziej znanym poematem dygresyjnym jest Beniowski Juliusza Słowackiego.

Główne tematy i motywy literatury
romantycznej

Polskie utwory romantyczne pełne są rozmaitych motywów, podejmują różne tematy. W
dziełach z epoki można spotkać na przykład wątki apokaliptyczne (Nie-Boska komedia), by
już u innego autora czytać o sielskim i pozbawionym trosk życiu (motyw arkadii w Panu
Tadeuszu).

Najbardziej rozpowszechnionym i najczęściej eksploatowanym „romantycznym” tematem
jest chyba miłość. Twórcy uwzględnili jej wszystkie odmiany. Mamy na przykład miłość do
ojczyzny (Konrad Wallenrod, Sonety krymskie, Pan Tadeusz, Dziady cz. III, Kordian, Grób
Agamemnona), miłość do kobiety w dwóch wariantach: spełnioną (Pan Tadeusz) oraz tę
trudniejszą (Faust, Dziady cz. IV). Jest także miłość w odniesieniu do śmierci. Jednym razem
wygrywa walkę z odwiecznym porządkiem życia (Romantyczność, Dziady cz. IV), by kiedy
indziej po prostu współistnieć obok (Konrad Wallenrod, Kordian).

Ważnym motywem jest także ojczyzna, realizowana w różnych perspektywach, np. w
kontekście mesjanizmu (Dziady cz. III, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego,
Kordian) czy poszanowania dla tradycji, jaką zaszczepiło w nas przebywanie w Polsce (Pan
Tadeusz, Konrad Wallenrod).

Często także pojawiają się tematy związane z bohaterem romantycznym, a raczej z jego

zdefiniowaniem. Chodzi tu o bunt jednostki nieprzystosowanej do otoczenia (Oda do
młodości, Dziady cz. IV, Pan Tadeusz), podróż jako element biografii (Faust, Dziady cz. II,
Sonety krymskie, Kordian) czy samotność (Konrad Wallenrod, Romantyczność, Kordian).

Irracjonalizm

Irracjonalizm jest poglądem właściwym filozofii romantycznej. Jest to przekonanie o tym, że
byt (rozumiany jako świat) można poznać pozarozumowo, wystarczy mieszanka wiary,
uczucia i intuicji, z odrobiną nutki szaleństwa i wizjonerstwa. Pogląd ten przeciwstawia się
racjonalnemu sposobowi poznania świata, postulując zastąpienie go środkami
pozarozumowymi. Przykładem utworu, w którym obecny jest irracjonalizm, jest
Romantyczność Adama Mickiewicza.

Ludowość

Ludowość jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech światopoglądu romantyków,
którzy – zmęczeni nachalną indoktrynacją nowości – postanowili zwrócić się ku korzeniom
ludowym. Skupiono się na analizie starych podań, mitów, baśni i legend, z których tacy
twórcy, jak Adam Mickiewicz czy Ignacy Krasicki – wybrali to, co sprawiło, że literatura
romantyczna jest pełna magii i nieokreślonego pierwiastka cudowności. Dlatego też pełno jest
w tych tekstach elementów ludowej moralności, cech kultury mieszkańców wsi i pogranicza.

Przykładami utworów o tematyce ludowej, powstałych wskutek fascynacji twórczością,
językiem, obyczajami, wszystkim ty, co nieznane i zapomniane, są dzieła Adama
Mickiewicza (Ballady i romanse, Dziady część II i IV Adama Mickiewicza).

Fantastyka

Fantastyka była kolejnym tematem i motywem literatury romantycznej. Widać ją na trzech
płaszczyznach utworu: czasu (akcja rozgrywa się często w nocy, kiedy jest ciemno i czytelnik
boi się tego, co przeczyta w kolejnym zdaniu), miejsca (zazwyczaj fabuła toczy się w
miejscach odludnych, pustynnych) i postaci (bohaterowie często są bez biografii, którą autor
ujawnia stopniowo, np. Konrad Wallenrod Mickiewicza czy Giaur Byrona).

Wszystkie

nadprzyrodzone, niezwykłe zjawiska i istoty inspirowały twórców, oczarowanych światem
kreowanym przez Williama Szekspira (w romantyzmie istniał szekspiryzm, czyli fascynacja
dziełami Anglika) do pisania kolejnych opowieści o duchach czy czarownicach, Tajemniczość
jest częstym elementem w literaturze tej epoki, a wyobraźnia ulega gloryfikacji, stając się
często niejako prawdziwą rzeczywistością.

Przykładami dzieł posiadających pierwiastki fantastyczne są Ballady i romanse Adama
Mickiewicza, Balladyna czy Kordian Juliusza Słowackiego, a także Król Olch Goethego.

Orientalizm

Orientalizm to częsty motyw literatury romantycznej, zarówno europejskiej (Giaur Byrona),
jak i polskiej (Stepy akermańskie oraz Sonety krymskie Mickiewicza).

Autorzy, pozostając pod wpływem zachwytu filozofią, tradycjami i obyczajami wschodnimi
(arabskimi, perskimi, chińskimi, japońskimi, hinduskimi), egzotyką tamtych rejonów
(językiem, kuchnią, religią), sytuowali postaci swych dzieł w odległych krainach,
wprowadzali motywy związane z kulturą Wschodu, umożliwiając tym samym kreację
tajemniczego, niezwykłego bohatera.

Historyzm

Historyzm dobrze odnalazł się w romantyzmie, w którym tak dużą wagę przykładano do
historii własnego narodu. Dlatego też autorzy przenosili akcję w czasy największych
sukcesów ojczyzny, najczęściej w średniowiecze.

W ich utworach widać poszukiwanie odskoczni od racjonalizmu, postulowanego z taką siłą w
oświeceniu, od harmonii i ładu, jakie propagowali twórcy poprzedniej epoki. Rolę
wspomnianej odskoczni pełniły "mroki średniowiecza", z których romantycy czerpali wiedzę
oraz inspirację, co najpełniej widać w wierszach Cypriana Kamila Norwida.

Patriotyzm

Patriotyzm to postawa, jaką prezentowali zarówno autorzy, jak i bohaterowie romantyzmu –
epoki, w której Polska nie istniała na mapie świata, była w niewoli, cierpiała z powodu
rozdarcia między trzech zaborców. Jej obywatele, nękani koniecznością przyswojenia obcej
kultury, poddania się nieznanej administracji, nauczenia się i posługiwania językiem zaborcy,
chętnie sięgali po literaturę propagującą patriotyzm.

Zaliczyć można do niej takie dzieła,

jak Konrad Wallenrod, Pan Tadeusz, III część Dziadów Adama Mickiewicza, Kordian czy
Grób Agamemnona Juliusza Słowackiego. To z nich Polacy czerpali nadzieję na poprawę
swego losu, odnajdywali informacje na temat metod walki (konspiracyjna czy otwarta),
wspominali sukcesy, odniesione podczas wszystkich bitew.

Indywidualizm

Poczucie odrębności towarzyszy wszystkim bohaterom utworów romantycznych (oraz ich
autorom). Te oryginalne jednostki były przekonane o tym, że zostały stworzone do wyższych
celów, że mają do wykonania zadania bardziej znaczące, niż reszta śmiertelników.

Konrad Wallenrod czy Kordian dążyli do zrealizowania swych zamierzeń, mimo iż nie
mieściło się to w ogólnie przyjętych kanonach i normach społecznych. Nie bacząc na
osamotnienie, wyobcowanie dalej wierzyli w to, że zostali natchnieni, że są wyjątkowi i
pozostaną niezależni.

Mesjanizm

Teoria historiozoficzna o nazwie mesjanizm przeniosła się do literatury polskiej poprzez Koło
Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego, pod wpływem którego przez długie lata pozostawali
i tworzyli Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Seweryn Goszczyński.

Według założeń mesjanizmu, odwołującego się do judaistycznej koncepcji Mesjasza,
wybitna jednostka lub cały naród ma misję posłannictwa wobec ludzkości, misję zbawienia
świata poprzez ofiarę, cierpienie i śmierć. Dlatego też często człowiek dla ogólnej idei
poświęca własne życie, a naród cierpi, aby odkupić winy innych krajów. Twórcą odmiany
XIX-wiecznego mesjanizmu określa się Adama Mickiewicza. Stworzył on w III części
Dziadów rozdział Widzenie księdza Piotra, w którym przedstawił ideę mesjanistyczną.
Według niej Polska to ukrzyżowany Chrystus narodów, który poprzez własne cierpienie
zbawi, oczyści i wyzwoli inne ludy.

Mistycyzm

Mistycyzm jest typową postawą przedstawicieli epoki romantyzmu, zakładającą możliwość
duchowego kontaktu z bóstwem, z siłami pozaziemskimi i stawiającą wyżej poznanie
intuicyjne niż rozumowe. Autorzy i bohaterowie przez nich tworzenie wyznawali pogląd, że
dzięki odpowiednie silnemu uczuciu, wyostrzonej intuicji i pełnej wierze religijnej możliwe
jest całkowite, nierozerwalne połączenie się z Bogiem i z naturą.

Postawa ta w konsekwencji

sprawia, że w obrębie świata przedstawionego istnieją zjawy, pojawiają się duchy, a
śpiących bohaterów nawiedzają prorocze sny, co jest widoczne w twórczości William’a
Blake’a, Juliusza Słowackiego czy Adama Mickiewicza (Romantyczność).

Gotycyzm

Gotycyzm jest węższą odmianą historyzmu, skupiającą zainteresowanie nie na całej
przeszłości, lecz tylko na średniowieczu. Podobnie jak w tej mrocznej, tajemniczej epoce,
tak i w romantyzmie powstawały utwory pełne niedopowiedzeń, zagadek, zbrodni
rozgrywających się w ogromnych zamkach, do których nie przedostawał się promyk słońca.
Przykładem literatury romantycznej, w której obecny jest motyw gotyku, jest powieść
Wichrowe wzgórza Emily Brontë oraz ballada Król Olch Goethego.

Tyrteizm

Tyrteizm jest postawą romantyków, która zakładała aktywność poety w stosunku do
obserwowanych zdarzeń. W myśl jej założeń twórca nie powinien być tylko obserwatorem,
lecz także uczestnikiem życia społecznego. Powinien połączyć swój talent z czynem, z
działaniem, na wzór spartańskiego wodza Tyrteusza.

Idee tyrtejskie widać w wielu utworach

epoki. W Dziadach części III Adam Mickiewicz chciał wzbudzić w społeczeństwie
ciemiężonym przez cara opór i chęć walki z Rosją. Z kolei Juliusz Słowacki w Kordianie
zachęca poprzez postać Osoby II do podjęcia działania, by potem w Grobie Agamemnona
postawić rodakom za wzór bohaterskich Spartan.