Wielka koalicja antyhitlerowska (1941 - 1945) - narodziny i funkcjonowanie, polityczne aspekty II wojny światowej, konferencje przedstawicieli mocarstw w okresie II wojny światowej, geneza ONZ. Oprac. RM
The Grand Alliance
1. Stany Zjednoczone wobec wojny w Europie w latach 1939 - 1941.
deklaracja neutralności z 5 IX 1939 oraz embargo na dostawy broni obu stronom wojny w Europie (decyzja ta wynikała z przedwojennej zasady izolacjonizmu USA wobec Europy)
wpływ na amerykańską opinię publiczną zatopienia przez Niemców brytyjskiego statku pasażerskiego „Ahenia”, z obywatelami USA na pokładzie (IX 1939)
zniesienie przez USA zakazu sprzedaży broni Wielkiej Brytanii i Francji 3 XI (dostawy broni do Europy były zgodne z interesami amerykańskiego przemysłu)
2. Deklaracja „czterech wolności” prezydenta F.D. Roosevelta z 6 I 1941 r.
powojenny świat ma być oparty na 4 podstawowych wolnościach ludzkich:
wolności słowa, wolności wyznania, wolności od strachu, wolności od niedostatku
3. „Lend - lease act” ( ,,ustawa o pożyczce - dzierżawie”) Kongresu USA z III 1941 - prezydent ma prawo udzielać pomocy w postaci sprzętu wojskowego i innych towarów państwom, którym udzielenie tej pomocy zgodne jest z interesami USA, w ramach lend - lease USA udzieliły pomocy 42 państwom Wielkiej koalicji na sumę 50,6 mld dol (w tym W. Brytanii 30 mld dol. - w tym 25 tys. czołgów, 30 tys. samolotów, ZSRR - 11 mld dol. , w tym 7,5 tys. czołgów, 18 tys. samolotów, 4,4 tys. ton żywności
4. Karta Atlantycka - amerykańsko - brytyjska deklaracja podpisana 14 VIII 1941 r. przez Churchilla i Roosevelta (na pokładzie brytyjskiego pancernika „Prince of Wales” u wybrzeży Nowej Funlandii)
Karta Atlantycka określała wspólne zasady polityki zagranicznej, cele wojny przeciw „państwom osi”, była początkiem istnienia Wielkiej koalicji antyhitlerowskiej, do zakończenia wojny została podpisana przez rządy 47 państw, które wraz z jej podpisaniem stawały się one członkami Koalicji antyhitlerowskiej, państwa podpisujące Kartę Atlantycką deklarowały oparcie swojej polityki na następujących zasadach: 1.wyrzeczenie się ekspansji terytorialnej, 2.nieakceptowanie zmian terytorialnych bez zgody zainteresowanych narodów, 3.prawo wszystkich narodów do wybrania sobie formy rządu, 4. równego dostępu wszystkich państw do handlu światowego, 5.międzynarodowej współpracy gospodarczej, mającej na celu postęp i rozwój ekonomiczny, 6. pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego po statecznym zniszczeniu dyktatury nazistowskiej, 7. swobodnej żeglugi po zakończeniu wojny, 8. dążenia do wyrzeczenia się przemocy w stosunkach międzynarodowych, 9. rozbrojenia państw agresywnych
5. Deklaracja Narodów Zjednoczonych (podpisana 1I 1942 r. w Waszyngtonie przez 26 państw - sygnatariuszy Karty Atlantyckiej, do 25 IV 1945 przystąpiło do niej kolejne 21 państw, po raz pierwszy w oficjalnym dokumencie międzynarodowym pojawia się zaproponowana przez Roosevelta nazwa „narody zjednoczone”, treść Deklaracji: potwierdzenie obowiązywania zasad zawartych w karcie Atlantyckiej, wzajemne współdziałanie państwa w wojnie przeciw państwom osi, zobowiązanie do niezawierania z państwami osi separatystycznego zawieszenia broni lub traktatu pokojowego
6. Konferencja w Casablance (styczeń 1943) - spotkana Roosevelta i Churchilla, rozmowy dotyczyły m.in. zakończenia wojny w Afryce, inwazji aliantów na Sycylii i na południu Płw. Apenińskiego, ustalono , że wojna będzie toczyć się do bezwarunkowej kapitulacji „państw osi”, tzw. drugi front zostanie utworzony w 1944 r. w wyniku inwazji wojsk alianckich we Francji przez kanał La Manche, mianowano gen. Dwighta Eisenhowera głównodowodzącym wojsk alianckich, zaś gen. Harolda Alexandra jego zastępcą
7. Konferencja w Quebecku (VIII 1943), kolejne spotkanie Roosevelta z Churchillem
porozumienie dotyczące współpracy w badaniach nad bombą atomową
Churchill próbował przekonać Roosevelta (bezskutecznie) do inwazji aliantów na Bałkanach, z celu niedopuszczenia aby ta część Europy znalazła się po wojnie w radzieckiej strefie wpływów
wystosowanie przez Roosevelta i churchilla Listu do Stalina z propozycja trójstronnego spotkania (w Fairbanks na Alasce)
Stanowisko Stalina w tej sprawie (Stalin odwlekał termin trójstronnego spotkania, ponieważ jego późniejszy termin oznaczał silniejszą jego pozycję w rozmowach z Rooseveltem i Churchillem - z uwagi na kolejne zwycięstwa Armii Czerwonej z Niemcami i jej przesuwanie się na zachód
8. Konferencja w Moskwie (19 X - 30 X 1943) - spotkanie ministrów spraw zagranicznych W. Mołotowa, A. Edena, Cordell Hull
przygotowanie pierwszego spotkania „wielkiej trójki” w Teheranie
przyjęcie deklaracji: w sprawie niepodległości Austrii, demokratyzacji Włoch, ukarania nazistowskich zbrodniarzy wojennych, stworzenia po wojnie systemu bezpieczeństwa zbiorowego (utworzenia międzynarodowej organizacji dla wszystkich państw „miłujących pokój”, odebranie Niemcom obszarów zajętych od 1938 r.
odrzucenie przez ZSRR dwóch brytyjskich propozycji: ponownego nawiązania przez ZSRR stosunków dyplomatycznych z rządem RP, utworzenia po wojnie w Europie Środkowej federacji polsko - czechosłowackiej
9. Konferencja w Kairze (XI 1943) - spotkanie Roosevelta, Churchilla z prezydentem Chin - Czang Kai - szekiem, w sprawie azjatyckiego dalekiego Wschodu i odebrania Japonii po wojnie m.in. Mandżurii, Tajwanu, Korei, wysp na Pacyfiku
10. Konferencja w Teheranie (21 XI 1943 - 1 XII 1943)
pierwsze spotkanie tzw. „wielkiej trójki”
utworzenie po wojnie organizacji międzynarodowej stojącej na straży zachowania pokoju w świecie
rozmowy na temat podziału powojennych Niemiec (Roosevelt proponował podział na 5 państw, strefa kanału kilońskiego, Zagłębia Ruhry i Saary miałyby znaleźć się pod zarządem międzynarodowym, Churchill proponował podział na dwa państwa niemieckie - Prusy na północy, federacja dunajska na południu, Stalin opowiadał się za utrzymaniem jednego państwa niemieckiego)
uzgodniono ścisłe współdziałanie aliantów z ZSRR w sprawie pokonania Niemiec hitlerowskich
uzgodniono utworzenie tzw. drugiego frontu w Europie po 1 V 1944 w wyniku inwazji aliantów we Francji przez kanał La Manche
jedno z 5 tajnych porozumień dotyczyło Jugosławii (Churchill obiecał Stalinowi wstrzymanie przez Wielką Brytanię wsparcia dla czetników gen. Michajlowicia)
sprawa polska na konferencji w Teheranie (jedno z 5 tajnych porozumień dotyczyło sprawy polskiej)
• „Przyjęto w zasadzie, że siedziba państwa i narodu polskiego powinna znajdować się między tzw.
linią Curzona a linią rzeki Odry, z włączeniem w skład Polski Prus Wschodnich i prowincji
opolskiej. Jednakże ostateczne wytyczenie granic wymaga dokładniejszych studiów i w niektórych
punktach ewentualnego rozsiedlenia ludności” - tekst ten na prośbę Roosevelta pozostał tajny
(Roosevelt nie chciał bowiem zrażać do siebie amerykańskiej Polonii, krótko przed wyborami
prezydenckimi)
• Churchill i Roosevelt próbowali skłonić Stalina do ponownego nawiązania przez ZSRR
stosunków dyplomatycznych z rządem RP, Stalin odpowiedział gwałtownym atakiem na rząd
polski: „Agenci rządu polskiego przebywający w Polsce są powiązani z Niemcami. Zabijają oni
partyzantów. Nie możecie sobie wyobrazić co oni tam wyprawiają”
znaczenie konferencji w Teheranie
trzy mocarstwa podejmują decyzje dotyczące innych państw i narodów, nie pytając ich o swoje stanowisko, przesądzona została wschodnia granica Polski wzdłuż linii Curzona, niektóre postanowienia konferencji w Teheranie były zatem sprzeczne z zasadami Karty Atlantyckiej (np. z zasadą poszanowania granic)
11. Konferencja w Bretton Woods „narodów zjednoczonych” (1 - 22 VII 1944) w sprawach walutowych i finansowych - rządy 45 państw podpisują porozumienie w sprawie utworzenia Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju (tzw. system Bretton Woods)
12. Konferencja w Quebecku (11 - 19 IX 1944) - kolejne spotkanie Roosevelta i Churchilla
rozpatrzenie tzw. Planu Morgenthaua - pozbawienie powojennych Niemiec przemysłu i ich agraryzacja, w wyniku realizacji planu Morgenthaua Niemcy miałyby stać się „krajem pól i pastwisk”
Roosevelt i Churchill odrzucili Plan Morgenthaua już na konferencji w Quebecku
13. Konferencja w Dumbarton Oaks k. Waszyngtonu (21VIII -7 X 1944)
w pierwszej fazie konferencji uczestniczyli przedstawiciele USA, Wielkiej Brytanii i ZSRR ,
w fazie drugiej zaproszono delegację Chin,
uzgodniono wiele istotnych kwestii w sprawie utworzenia ONZ,
przyjęto nazwę ONZ, wstępnie ustalono statut, wewnętrzną strukturę ONZ - powołanie
Zgromadzenia Ogólnego, Rady Bezpieczeństwa, Sekretariatu Generalnego, Międzynarodowego
Trybunału Sprawiedliwości, przyjęto wewnętrzną strukturę Rady Bezpieczeństwa ONZ (5 + 6)
14. Wizyta Churchilla w Moskwie (X 1944)
• Churchill i Stalin rozmawiali m. in. o podziale powojennej Europy Środkowo - Wschodniej na
dwie strefy wpływów : radziecką i brytyjską
Grecja w 90 % pod wpływem W. Brytanii, Rumunia w 90 % pod wpływem ZSRR
Bułgaria w 75 % pod wpływem ZSRR, Jugosławia 50 %, Węgry 50 %
• sprawa polska na konferencji moskiewskiej w październiku 1944 r.
razem z Churchillem do Moskwy przybył premier rządu RP - Stanisław Mikołajczyk,
został poinformowany przez Mołotowa o tajnym porozumieniu konferencji w Teheranie w sprawie
wschodniej granicy Polski wzdłuż linii Curzona, gdy premier Mikołajczyk nie zaakceptował tej
decyzji, wtedy Churchill zwrócił się do niego słowami „Nie macie poczucia odpowiedzialności. Nie
myślicie o przyszłości Europy. Macie na myśli tylko swój własny pożałowania godny interes”
15. Konferencja w Jałcie (4 - 11 II 1945)
- ustalenia dotyczące zakończenia wojny w Europie (m.in. uzgodniono, że Berlin będzie zdobywany
przez Armię Czerwoną, a nie przez wojska aliantów)
postanowienia w sprawie Niemiec: podział Niemiec na cztery strefy okupacyjne, podział Berlina na cztery sektory, utworzenie Sojuszniczej Rady Kontroli, demilitaryzacja, denazyfikacja Niemiec, nałożenie na Niemcy reparacji wojennych
sprawy Dalekiego Wschodu: ZSRR przystapi do wojny z japonią trzy misiące po zakończeniu wojny w Europie, Japonia utraci na rzecz ZSRR południową część wyspy Sachalin, Wyspy Kurylskie, Mongolia i północna część Korei znajdą się w radzieckiej strefie wpływów
sprawa utworzenia ONZ: ustalono, że konferencja założycielska ONZ rozpocznie się w San Francisco 25 IV 1945, wezmą z niej udział państwa, które przed 1 III 1945 podpiszą Deklarację narodów Zjednoczonych oraz wypowiedzą wojnę Niemcom
ustalono, że stali członkowie Rady Bezpieczeństwa ONZ będą mieli prawo weta (a zatem decyzje na forum Rady Bezpieczeństwa pięć mocarstw będzie podejmować jednomyślnie)
ustalenia dotyczące Jugosławii (ma powstać rząd koalicyjny złożony z komunistów i polityków prozachodnich z emigracji; rząd taki nigdy nie powstał)
ustalenia w sprawie granic Włoch z Austrią i Jugosławią
sprawa polska na konferencji jałtańskiej
• sprawa ustroju politycznego w Polsce:
powinien powstać rząd koalicyjny („Polski Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej”) -
utworzony w wyniku „przekształcenia” działającego w kraju Rządu Tymczasowego „na
szerszej podstawie demokratycznej z włączeniem przywódców demokratycznych z samej Polski i
od Polaków z zagranicy” , rząd ten „będzie miał obowiązek przeprowadzenia możliwie
najprędzej wolnych i nieskrępowanych wyborów” (...), w których „będą brały udział i
wystawiały kandydatów wszystkie partie demokratyczne i antynazistowskie”
• sprawa granic Polski:
wschodnia granica polski ma przebiegać wzdłuż linii Curzona, z odchyleniami od 5 do 8 km
na rzecz Polski, „Polska powinna uzyskać znaczny przyrost terytorialny na Północy i na
Zachodzie”(...) we właściwym czasie trzeba będzie zasięgnąć opinii nowego Polskiego Rządu
Tymczasowego Jedności Narodowej co do wielkości tego przyrostu (...) z ostatecznym
wyznaczeniem zachodniej granicy Polski należałoby zaczekać aż do Konferencji Pokojowej”.
konferencja jałtańska w polskiej tradycji historycznej i świadomości zbiorowej Polaków (Polacy przyjęli tezę, że mocarstwa zachodnie w Jałcie zdradziły Polskę i zgodziły się na przejęcie w niej władzy przez komunistów oraz jej podporządkowanie ZSRR - w ramach tzw. porządku jałtańskiego i podziału Europy na dwie strefy wpływów)
Znaczenie konferencji jałtańskiej
konferencja „trzech” czy „dwóch i pół”? (postanowienia i przebieg konferencji świadczą o spadku znaczenia Wielkiej Brytanii wobec USA i ZSRR, są zapowiedzią powstania układu dwubiegunowego w powojennym świecie, w którym W. Brytania będzie miała mniejsze znaczenie od USA i ZSRR)
początek tzw. układu dwubiegunowego w powojennym świecie (dwóch supermocarstw i ich stref wpływów)
ustanowienie po wojnie w Europie i w świecie tzw. porządku jałtańskiego” (podziału Europy i świata przez USA i ZSRR na dwie strefy wpływów, narzucenie przez te dwa supermocarstwa swoich uzgodnień innym państwom i narodom)
Jałta stała się zatem symbolem narzucania przez mocarstwa swoich decyzji innym państwom i narodom, było to sprzeczne z postanowieniami Karty Atlantyckiej
konferencja jałtańska w polskiej tradycji historycznej i świadomości zbiorowej Polaków (Polacy przyjęli tezę, że mocarstwa zachodnie w Jałcie zdradziły Polskę i zgodziły się na jej podporządkowanie ZSRR)
16. Konferencja założycielska ONZ w San Francisco (25 IV - 26 VI 1945)
początkowo obradowała z udziałem delegacji 46 państw - sygnatariuszy Karty Atlantyckiej i
Deklaracji Narodów Zjednoczonych z 1 I 1942, w trakcie obrad zaproszono przedstawicieli
Argentyny, Danii, Ukrainy, Białorusi
ustalono ostatecznie kompetencje Zgromadzenia Ogólnego, Rady Bezpieczeństwa, potwierdzono wewnętrzną strukturę Rady Bezpieczeństwa (5+6), ustaloną na konferencji w Dumbarton Oaks
w ostatnim dniu konferencji (26 VI 1945) uroczyście podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych (podstawę działalności ONZ), weszła w życie 24 X 1945 (24 X - światowy dzień ONZ)
Sprawa polska na arenie międzynarodowej w związku z konferencją w San Francisco
delegacji polskiej nie było na konferencji założycielskiej ONZ, mimo że rząd RP podpisał zarówno Kartę
Atlantycką jak i Deklarację Narodów Zjednoczonych (były bowiem wtedy dwa polskie rządy: rząd RP w
Londynie uznawany przez USA i W. Brytanię, tzw. Rząd Tymczasowy w Warszawie uznawany przez ZSRR),
Polska podpisała Kartę narodów Zjednoczonych dopiero 16 X 1945
17. Konferencja w Poczdamie (17 VII - 2 VIII 1945) - Truman, Stalin, Churchill (od 28 VII
nowy premier, labourzysta Clement Attlee)
- określono cele okupacji Niemiec (przyjęcie tzw. „polityki 4 D”)
demilitaryzacja (likwidacja armii niemieckiej, niemieckiego przemysłu zbrojeniowego)
denazyfikacja (ukaranie nazistowskich zbrodniarzy wojennych, rozwiązanie instytucji i organizacji
nazistowskich, wprowadzenie zakazu propagandy nazistowskiej)
demokratyzacja (demokratyzacja życia politycznego powojennych Niemiec, propagowanie demokracji i
jej wartości wśród Niemców)
dekartelizacja (demonopolizacja) - decentralizacja przemysłu (likwidacja karteli i monopoli)
dokonano podziału Niemiec na 4 strefy okupacyjne oraz Berlina na 4 sektory (uzgodnienia z konferencji jałtańskiej)
powołano Sojuszniczą Radę Kontroli (najwyższa władza na obszarze okupowanych Niemiec, tworzyli ją dowódcy czterech armii okupacyjnych)
określono sposób ściągania z Niemiec i podziału reparacji wojennych (każde z 4 państw okupacyjnych miało zarekwirować część majątku ze swojej strefy okupacyjnej - było to m.in. wyposażenie niemieckich fabryk)
postanowiono powołać Radę Ministrów Spraw Zagranicznych (5 mocarstw), m.in. w sprawie opracowania traktatu pokojowego z Niemcami i ich sojusznikami (Włochy, Rumunia, Węgry, Bułgaria, Finlandia)
postanowiono wysiedlić ludność niemiecką z Polski (w nowych granicach), Czechosłowacji, Węgier
przyjęto, że wysiedlenia mają się odbywać „ w humanitarnych warunkach”
Sprawa polska na konferencji w Poczdamie
trzy mocarstwa uznały TRJN (Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej) za jedyny polski legalny rząd
wytyczenie granicy polsko - niemieckiej wzdłuż Nysy Łużyckiej i Odry (z włączeniem do Polski Szczecina, wyspy Wolin i części wyspy Uznam)
ustalono, że ostateczne określenie granicy polsko - niemieckiej nastąpi w traktacie pokojowym z
Niemcami, do tego czasu tereny na wschód od Odry i Nysy łużyckiej będą znajdować się „pod
administracją” Polski
- podjęto decyzję o wysiedleniu ludności niemieckiej z Polski (w nowych granicach),
1