1. Renesans
2. Wielkie odkrycia geograficzne
3. Kapitalizm
4. Reformacja i kontrreformacja
5. Rosja, Francja, Anglia
6. Barok
1. Renesans:
a) czas trwania: początek we Włoszech w XIV w.; w Europie: połowa XV wieku - XVI wieku
b) odrodzenie (renesans) - kierunek zapoczątkowany we Włoszech, odznaczający się fascynacją antykiem, spontanicznym stosunkiem do człowieka i świata go otaczającego, rozwojem humanizmu i laicyzmu, rozkwitem nauki, przyrodoznawstwa, techniki, muzyki, indywidualizmem i docenieniem roli artysty w kształtowaniu kultury; ważną rolę pełnili wówczas mecenasi (opiekunowie artystów)
c) architektura opierała się na idealnych proporcjach, stosowano w niej antyczne elementy dekoracyjne; ważne dzieła: kopuła bazyliki we Florencji (Filippo Brunelleschi), kopuła bazyliki św. Piotra w Rzymie (Michał Anioł); odkrycie perspektywy; malarstwo charakteryzowało się naśladowaniem wzorów antycznych, istotne były przede wszystkim perspektywa, światłocień, proporcje;
d) ważne dzieła: M. Anioł: freski na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej, Sąd Ostateczny; Rafael: Madonna Sykstyńska; Leonardo da Vinci: Mona Lisa, Ostatnia wieczerza (też: projekty machiny latającej, spadochronu, łodzi podwodnej)ważna postać: Erazm z Rotterdamu
2. Wielkie odkrycia geograficzne:
a) Przyczyny: chęć ominięcia kupców arabskich oraz tureckich; wysokie ceny towarów - sprowadzanych z Azji; pragnienie poznania świata, krzewienia chrześcijaństwa i zdobycia bogactw
b) Przebieg wypraw: wyprawa K. Kolumba (1492, odkrycie przez Kolumba wyspy na Bahamach, Kuby i Haiti) - podróż A. Vespucciego (opisanie nowo odkrytych ziem) - wyprawa Vasco da Gamy (odnalezienie drogi morskiej do Indii, 1497) - podział terenów w basenie Oceanu Atlantyckiego pomiędzy Portugalię i Hiszpanię (1494, Ameryka dla Hiszpanii; Afryka, Brazylia, morska droga do Indii dla Portugalii) - wyprawa Magellana dookoła świata (1519-1522)
c) Skutki: Na podbitych ziemiach...- utworzenie kolonii; zniszczenie cywilizacji Majów, Azteków i Inków; zakładanie plantacji, kopalń srebra i złota; zmuszanie do pracy Indian, a także sprowadzanych z Afryki niewolników; importowanie do Europy towarów kolonialnych.
3. Kapitalizm:
a) Kapitalizm - jego podstawę stanowi własność prywatna i wolna przedsiębiorczość. Powstanie: na przełomie XV i XVI w. w Europie Zachodniej. Ważne czynniki: rozwój techniki i technologii, praca wolnych robotników najemnych otrzymujących wynagrodzenie i mających prawo do rezygnacji z pracy, rozwój handlu i bankowości (weksle, raty, ubezpieczenia)
b) Zjawiska u podłoża kapitalizmu:
1) XVI-wieczne przemiany społeczne i gospodarcze: wzrost liczby ludności w Europie, wzrost liczby ludności w miastach, wzrost zapotrzebowania na wyroby rzemiosła, napływ srebra i złota z Ameryki
2) rozwój dwóch systemów gospodarczych w Europie: Europa Zachodnia - rozwój rzemiosła - rolnictwo oparte na gospodarce czynszowej; Europa Wschodnia - rozwój rolnictwa - rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej
3) rozwój systemu nakładczego (nakładca dostarczał rzemieślnikom potrzebnych środków
i odkupywał towar po niższej cenie, a potem sprzedawał z zyskiem) i manufaktur (rzemieślnicy w określonym miejscu wytwarzali wyroby na prostych urządzeniach, z reguły dzięki pracy rąk)
4. Reformacja i kontrreformacja:
a) Reformacja: przyczyny kryzysu Kościoła: hulaszcze życie papieża, zepsucie stanu duchownego; pobieranie przez Kościół opłat; sprzedawanie odpustów
- Niemcy - ogłoszenie przez Marcina Lutra 95 tez przeciwko odpustom (1517, Wittenberga) - konflikt z papieżem, potępienie Lutra przez sejm Rzeszy Niemieckiej - stworzenie przez Lutra Kościoła luterańskiego - wojny religijne w Niemczech (katolicki cesarz-luterańscy książęta) - pokój w Augsburgu (1555; zasada „czyja władza, tego religia”, brak tolerancji, podział Niemiec na część protestancką i katolicką)
- Szwajcaria - utworzenie przez Jana Kalwina Kościoła kalwińskiego (Genewa) - rozdzielenie Kościoła od państwa
- Francja - wrogi stosunek władców Francji do reformacji - prześladowanie hugenotów - wojny religijne - Noc św. Bartłomieja (23/24 sierpnia 1572) - Henryk IV królem (1589), przejście nowego władcy na katolicyzm („Paryż wart jest mszy”)
- Anglia - pragnienie Henryka VIII, by uniezależnić Anglię od papiestwa i uzyskać od papieża rozwód - wystąpienie króla z Kościoła katolickiego - Henryk głową narodowego kościoła anglikańskiego (1534)
b) Kontrreformacja:
- Sobór trydencki (1545-1563); powstanie Świętego Oficjum - najwyższego sądu w sprawie odstępstw od wiary; powstanie inkwizycji - tępienie heretyków; spalenie na stosie Giordana Bruna (1600); wydanie indeksu ksiąg zakazanych; brak tolerancji; tortury, procesy o czary
- Utworzenie Towarzystwa Jezusowego (1534, Ignacy Loyola; 1540 - uznanie zakonu jezuitów przez papieża)
5. Rosja, Francja, Anglia:
a) Rosja
1) Rosja („Trzeci Rzym”): powstanie Rusi Kijowskiej - rozbicie dzielnicowe Rusi (XII w.) - atak Mongołów (XIII w.)
2) Ruś Kijowska w niewoli mongolskiej - Ruś podzielona na dwie części (XIV w.): jedna pod panowaniem Litwy i druga pod panowaniem Mongołów (tu Wielkie Księstwo Moskiewskie) - bitwa na Kulikowym Polu (1380, zwycięstwo wojsk moskiewskich nad Mongołami) - koniec panowania Mongołów nad Rusią (1480) - przyjęcie przez księcia Iwana III tytułu cara - panowanie cara Iwana IV Groźnego (1547-1584 zapoczątkował centralne rządy w państwie rosyjskim, pozbawił bojarów wpływu w państwie za pomocą gwardii przybocznej (opriczników)) - powiększanie się państwa moskiewskiego (wojny z Polską i Litwą; zdobycie Smoleńska, podbój Syberii; próba zdobycia Inflant).
b) Francja
1) Francja: Ludwik XIII - tworzenie się ustroju absolutystycznego; ważne postacie: pierwsi ministrowie królewscy (A. Richelieu, J. Mazarini); wprowadzanie absolutyzmu: zaprzestanie zwoływania Stanów Generalnych, odebranie przywilejów innowiercom, prześladowanie opozycji, stała armia; gospodarka: merkantylizm; Ludwik XIV (Król Słońce) - pełny absolutyzm: król przewodniczy radzie państwa, jego decyzji nie można podważyć, posiada armię, tajną policję i system więzień; za jego czasów: rozwój gospodarki, floty, systemu obronnego, nauki, kultury, koniec tolerancji religijnej we Francji; dwór: Wersal.
c) Anglia: władza monarchy i parlamentu;
1) Elżbieta I Wielka (1558-1603) - rozwój gospodarczy i kulturalny Anglii, pierwsze kolonie zamorskie;
2) król Jakub I Stuart (1603-1625); król Karol I Stuart (1625-1649) - próba wprowadzenia władzy absolutnej przez tych władców; sprzeciw parlamentu; próba ograniczenia władzy króla przez parlament; początek rewolucji w Anglii (1640-1660); wojna domowa - zwycięstwo parlamentu i purytan, skazanie króla Karola I Stuarta na śmierć (1649);
3) Anglia republiką;
4) dyktatura wojskowa w Anglii (rządy Olivera Cromwella);
5) powrót Stuartów na tron, zakończony „sławetną rewolucją” (1688);
6) oddanie władzy Wilhelmowi III Orańskiemu - zaprzysiężenie Deklaracji praw (ograniczenie władzy króla, ustrój: monarchia parlamentarna).
6) Barok:
a) czas trwania: od 2. poł. XVI w. do połowy XVIII w.cechy charakterystyczne: dynamizm, przepych, monumentalizm, nieregularność kształtów, wielość zdobień, gra światła i cienia
b) Architektura - jezuicki kościół Il Gesù w Rzymie wzorem dla innych budowli w Europie. Cechy: monumentalność, dynamika, łączenie architektury, malarstwa i rzeźby, wykorzystywanie światłocienia wewnątrz budowli, liczne sztukaterie i złocenia; dzieła: barokowe elementy bazyliki św. Piotra (fasada); półokrągłe kolumnady otaczające plac św. Piotra; baldachim nad ołtarzem głównym bazyliki napięcie, dramatyzm, dynamika, nienaturalna poza;
c) Malarstwo - posługiwanie się światłocieniem; ważne dzieło: Rembrandt, Chrystus w Emaus
d) Literatura - koncentracja na formie utworów; utwory oparte na ciekawym pomyśle, mające zachwycać i zadziwiać; kontrasty, przenośnie (Jan Andrzej Morsztyn)
e) Muzyka - najważniejsi twórcy: Antonio Vivaldi (Cztery pory roku); Jan Sebastian Bach; powstanie opery.
f) Rozwój nauki - przełamanie krytycyzmu Kościoła katolickiego wobec teorii Kopernika (np. Galileusz); wynalazki: mikroskop, zegar wahadłowy, ulepszenie termometru i teleskopu; Galileusz; Isaac Newton; Kartezjusz.